ՊՈԾԾԱՆՈՅԻ
ԳՈՐԾԸ
«Տարեգիրք
Հոգեկան
Գիտութեանց»ին
մէջ
վերջերս
հրատարակուեցաւ
խղճամիտ
ուսումնասիրողի
մը՝
Էռնէսդ
Պոծծանոյի
մէկ
ընդարձակ
աշխատութիւնը,
«Ոգեկան
Նոյնացուցման
Պարագայք»
(«Des
cas
d’Identification
spirite»),
ուր
հեղինակը
հաւաքած
է
ճշդիւ
այն
դէպքերը
որք
ուրիշ
ամեն
իրողութենէ
աւելի
կը
հարկադրեն
պէտքը՝
ոգեկան
երեւոյթները
բացատրելու
յետ
մահու
կեանքով,
եւ
ոչ
երբեք
այն
այլեւայլ
մեկնութիւններով
զոր
նիւթապաշտ
գիտուններ
փորձեցին
տալ
այդ
երեւոյթներուն,
յենլով
ու
կառչելով
«կրկին
անձնաւորութեան»
ցնորքին,
ենթակայական
ստեղծագործմանց,
հեռակրութեան
եւ
այս
կարգի
գաղափարներու:
Հեռակրութիւնը
(tռlռpathie)
որ
ստոյգ
իրողութիւն
մըն
է՝
չի
բաւեր
սակայն
ոգեկան
բոլոր
երեւոյթները
բացատրելու,
աւելորդ
է
ըսել:
Ոչ
ալ
ենթակայական
վիճակները,
թելադրութեանց
շնորհիւ
յառաջ
եկած
զանազան
արարքներն
ու
տեսիլները,
եւայլն,
կարող
են
պարզել
երբեք
անոնց
բոլոր
տեսակները:
Ասոնցմէ
անոնք
որ
միա՛յն
ոգեկան
մեկնութիւնը
կը
պահանջեն
ու
կը
նուիրագործեն՝
մանաւանդ
ա՛յն
երեւոյթներն
են
ուր
մետիոմի
մը
մէջ
ներանձնացած,
կամ
ուրիշ
ո
եւ
է
եղանակաւ
յայտնուող
մարմնազերծեալին
ինքնութիւնն
անհերքելի
կերպով
կը
հաստատուի,
գոհացում
տրուելով
այսպէս
մեր
անվանելի
պահանջին՝
մահէն
վերջը
Եսին
անկորուստ
եւ
ամբողջական
տեւման
ապացոյցներն
այժմէն
տեսնելու:
Այդ
գոհացումը
կը
տրուի
մեզ,
մասնաւորաբար
Է.
Պոծծանոյի
գործէն,
որ
կը
պարունակէ
մանրակրկիտ
ընտրութեամբ
մը
զատուած
իրողութեանց
անվիճելի
վաւերագիրներ,
լաւագոյնս
յառաջ
մղելով
ինչ
որ
սկսած
էր
Ալեքսանտռ
Աքսաքօֆ
եւ
անգլեւամերիկեան
«Սօսայիդի
ֆօր
սայշիքըլ
Րիսիրչ»
(Soc.
for
Psych.
Research)
մեծ
ընկերութիւնը՝
շարունակած:
Պոծծանոյի
արձանագրած
դէպքերէն
մին
է
հետեւեալը
զոր
հոս
կ’ամփոփեմ:
Զակրէպի
(Ակրամ,
Աւստրեւհունգարիա)
բժիշկներէն
Տքթ.
Հինքովիչ
կը
պատմէ
թէ
Վադրոսլաւ
անունով
մեռեալ
մը
կը
ներանձնանար
մետիոմի
մը
մէջ:
Վադրոսլաւի
քոյրը
որ
իր
նշանածին
հետ
ծածկագիր
թղթակցութիւն
մը
ունէր՝
մեռաւ.
մայրը
որ
չունէր
ծածկագրութեան
բանալին,
չէր
կրնար
կարդալ
բնականաբար
աղջկանը
թողած
նամակները:
Վադրոսլաւի
ոգին
յայտնեց
օր
մը
թէ
կ’ուզէր
մօրը
գրել.
ոգիին
հրահանգին
համաձայն
մետիոմին
աջը
որ
մատիտը
բռնած
էր,
անշարժացուեցաւ
ներկայի
մը
ձեռքով,
եւ
թուղթը
կրող
սեղանը,
տեւականապէս
ամբարձած՝
սկսաւ
շարժիլ
մատիտին
ծայրին
տակ
այնպէս՝
որ
թուղթին
վրայ
տարօրէն
նշաններ
կը
գծուէին:
Ոգին
ըսած
էր
նաեւ
որ
գրելիքը
չկարդային
եւ
ուղղակի
մօրը
յանձնէին:
Յաջորդ
օրը
ոգիին
եւ
մեռած
օրիորդին
մայրը
յուզեալ
վիճակի
մէջ
եկաւ
պատմել
թէ
նամակը
ծածկագիր
էր
եւ
գրողը
զայն
քակելու
համար
բանալի
մըն
ալ
կցեր
էր
անոր:
Նամակին
մէջ
Վադրոսլաւ
կ’ըսէր
իր
մօր
թէ
իր
Լուպիքա
քրոջը
ոգին
էր
որ
իրեն
վստահեր
էր
ծածկագրութեանը
բանալին,
եւ
ուզած
էր
որ
իրենց
մօրը
հաղորդէ:
Յետագայ
դէպքը
ոգեաց
գոյութիւնն
հաստատելէ
զատ
ցոյց
կուտայ
թէ
մեռեալք
գիտեն
ինչ
որ
աշխարհի
վրայ
կ’անցնի
կը
դառնայ
իրենց
մահէն
ետքը:
Տքթ.
Մուդէն,
հոգ.
գիտութեանց
ուսումնասիրող
մը,
կը
պատմէ
թէ
1884ի
քոլերային
ատեն
Մարսէյլ
կը
գտնուէր
դարմանելու
համար
վարակեալ
ազգականուհի
մը,
Տիկ.
Ժուպէռ:
Երբ
հիւանդը
խօսելու
կարողութիւնը
կորոյս,
թուեցաւ
թէ
կ’ուզէր
կարեւոր
բան
մը
հաղորդել.
յաջողեցաւ
վերջապէս՝
ցոյց
տալով
վառարանին
վրայի
հայելին,
ըսել
երկու
անգամ
«Հայելի՛,
հայելի՛»:
Բնականաբար
ոչինչ
հասկցուեցաւ:
Կինը
հոգին
աւանդեց:
Ամուսինը
նոյն
պահուն
կը
գտնուէր,
նաւային
պաշտօնեայ
ըլլալով,
Ֆրեսինէ
ընկերութեան
մէկ
շոգենաւին
վրայ:
Տքթ.
Մուդէն
մի
քանի
օր
յետոյ
ինքն
ալ
վարակուելով,
իր
տեղը
դառնալու
համար
Մարսէյլէն
հեռացաւ,
եւ
Պ.
Ժուպէռը
տեսնել
կրցած
չըլլալով՝
գրեց
անոր:
Մեռեալին
այրը
գիտնալով
թէ
կինը
մոլութիւն
ունէր
ամենուրեք
դրամ
պահելու,
այդ
հայելին
քակեց,
ոչինչ
գտաւ
սակայն
եւ
տոքթորին
գրեց:
Աւելի
քան
տարի
մը
վերջը
Տքթ.
Մուդէն
ներկայ
կ’ըլլար
յԱվինեոն
մետիոմական
նիստի
մը՝
Պ.
Տեսիուս
Տէոյի
տան
մէջ
(ուր
Լէոն
Տընի
ներուսաւ
նոր
գիտութիւնն)
եւ
հազիւ
Տիկ.
Տէո,
մետիոմը,
մատնուած
էր
թռանքի,
խօսքը
Տքթ.
Մուդէնի
ուղղելով
եւ
զայն
մկրտութեան
անունովը
կոչելով
(զոր
անտարակոյս
չէր
գիտեր
մետիոմն
իբրեւ
Տիկ.
Տէո,
)
ըսաւ.
«Լիւսիէ՛ն.
ինչ
որ
մեռնելէս
առաջ
չկրցայ
ըսել
քեզի՝
հիմա
կուգամ
ըսելու»:
Տոքթորը
այնքան
մեռնողներ
տեսեր
էր
նախորդ
տարին
որ
չէր
յաջողեր
գուշակել
թէ
ո՛վ
էր
հաղորդակցող
ոգին:
«Ո՞վ
ես
դուն»
հարցուց.
–
«Տիկին
Ժուպէռն
եմ»
ըսուեցաւ:
Ու
մետիոմին
բերնով
Տիկին
Ժուպէռ
յայտնեց
թէ
մահուանէն
քիչ
ատեն
առաջ
Ֆրեսինէ
ընկերութեան
պարտաթուղթ
մը
պահեր
էր՝
խոհանոցին
տաշտին
վրայ
դրուած
հայելիի
մը
ապակիին
ու
յատակին
մէջտեղ.
թէ
իր
ամուսինը
քիչ
օրէն
պիտի
փոխէր
յարկաբաժինն
աւելի
պզտիկ
մը
բռնելու
համար,
թէ
որոշեր
էր
կահկարասիէն
մեծ
մաս
մը
ծախել՝
եւ
ծախուելիքներուն
մէջն
էին
տաշտն
ու
հայելին.
եւ
թէ
ստիպողական
էր
ամուսնոյն
հաղորդել
ինչ
որ
կ’ըսէր:
Գրուեցաւ
Պ.
Ժուպէռի՝
որ
պատասխանեց
թէ
հարկաւոր
խուզարկութիւնն
ըրեր
եւ
ճշդորոշեալ
տեղը՝
Ֆրեսինէի
500
ֆր.
նոց
պարտաթուղթ
մը
գտեր
էր:
Ուրիշ
մը:
Հոս
հաղորդակցութիւնը
տեղի
ունեցած
է
այն
վաղածանօթ
եղանակով
որ
սեղանի
հարուածներով
հեգուող
խօսքերուն
պէս
ժամավաճառ
չ’ըներ
փորձարկուն,
եւ
որ՝
գործածութիւնն
է
իր
բոլորտիքը
այբուբէնի
տառերը
կրող
եւ
կեդրոնին
վրայ
շարժուն
ցուցիչ
տէգ
մը
ունեցող
սկաւառակի
մը:
Պատմողն
է
Մանչեսդրի
S.
P.
R.
(Սօս.
ֆոր
սայշ.
Րիս.
)
ակումբին
նախագահ
Մր.
Ա.
Օրր:
Սլաքը
կը
շարժի.
Մր.
Օրր
կը
հարցնէ.
«Մենէ
մէկը
կը
ճանչնա՞ս»:
Սլաքը
ցոյց
կուտայ
N
եւ
O
տառերը,
այսինքն
«Ոչ»
կը
պատասխանէ
ոգին:
–
«Կ’ուզե՞ս
մեզ
ըսել
թէ
ո՛վ
ես
դուն»:
Սլաքը
կը
գրէ.
«Ուիլեըմ
Հըտսըն
(*),
Լընտըն-Րօտի
կայարանէն»:
Ոգին
կը
պատմէ
այս
կերպով՝
թէ
այդ
կայարանին
մէջ
է
մեռեր,
սրտի
հիւանդութենէ,
24-25
տարի
առաջ,
թէ
մահուանը
պատճառ
եղեր
է
ճամբորդի
մը
պակաժը.
թէ
Մոսլի
պանդոկին
մէջ
կօշիկ
ներկող
է
եղեր,
եւ
այլն:
Երբեմնի
հասցէն
կ’ուզեն,
եւ
կը
գրէ.
«Արտուիք,
Թիբբինկ
փողոց»:
Կը
յայտնէ
նաեւ
թէ
զինքը
ճանչցող
շատ
կայ
ի
Մանչեսդր:
-
Մր.
Օրր
կ’երթայ
նշանակուած
պանդոկն
ուր
կը
փնտռէ
մէկը
որ
օթէլին
հետ
յարաբերութիւն
ունեցած
ըլլայ
20-25
տարի
առաջ.
բարեբախտաբար
կը
գտնուի
հին
սենեկապան
մը
որ
այցելուին
հարցման
պատասխանելով
կ’ըսէ.
«Ուիլեըմ
Հը՞տսըն,
այո՛,
կը
ճանչնամ»,
եւ
կը
յայտնէ
թէ
կօշիկ
կը
ներկէ
եղեր
անիկա,
թէ
Լընտըն-Րօտի
կայարանին
մէջ
յանկարծամահ
եղեր
է
աւելի
քան
քսան
տարի
առաջ,
թէ
Ս.
Լէժէի
օրն
է
եղեր
ատիկա,
եւ
Հըտսըն
ճամբայ
հանելիք
պակաժ
մը
ունի
եղեր,
զոր
կառախումբը
դնելու
գործողութեան
յապաղելէն
սաստիկ
զայրացեր
եւ
պօռացեր
է
թէ
պիտի
բողոքէ
կայարանապետին,
եւ
թէ
այդ
րոպէին
ինկեր
է
շանթահար:
Սենեկապանն
ըսեր
է
նաեւ
թէ
Թիբբինկ
փողոցը
կը
բնակէր
Հըտսըն:
Պոծծանոյի
արձանագրած
դէպքերէն
շատերը
համառօտիւ
պատմելի
չեն,
եւ
ես
չեմ
կարող
այս
յոյժ
հետաքրքրական
եւ
համոզիչ
իրողութեանց
շարքը
դեռ
եւս
երկարել:
-------------------------
(*)
Hudson.
ոչ
բրոֆ.
Հոտսընը
(Hodgson):
