Յօդուածներ

ՂԵՒՈՆԴ ԱԼԻՇԱՆ (1820–1901)

Հ. Ղեւոնդ Ալիշան ծնած է Պոլիս: Տասներկու տարեկան հասակին մէջ կը ղրկուի Վենետիկ՝ Մխիթարեանց վանքը դաստիարակուելու համար: Տասնվեց տարեկանին կրօնաւոր կ’ըլլայ Հ. Ղեւոնդ անուամբ եւ քսան տարեկանին կը ձեռնադրուի կուսակրօն քահանայ: Անմիջապէս ուսուցիչ կ’ըլլայ Ռաֆայէլեան վարժարանին մէջ: 1850–66 կ’այցելէ քանի մը եւրոպական մեծ քաղաքներ իբր բանահաւաք ու քիչ ժամանակ մը Փարիզի Մուրատեան վարժարանին տեսչութիւն կ’ընէ օգտակարապէս: Յետոյ՝ վեց տարի՝ Վենետիկ՝ Ռաֆայէլեան վարժարանը մինչեւ 1872, որմէ վերջ, մերժելով ամեն պաշտօն, ինչպէս վանքին աբբահայրութիւնը, կ’առանձնանայ Ս. Ղազարի իր խուցը, աշխատելու համար 30 տարի:

Իր գործերը երեսունէ աւելի են եւ բազմատեսակ, բանաստեղծական, բարոյական, պատմական, աշխարհագրական, բանասիրական եւայլն:

Գլխաւորներն են. «Նուագք» (5 հատոր), «Յուշիկք Հայրենեաց» (2 հատոր), «Ընդ Եղեւնեաւ», Իտալերէն եւ Ֆրանսերէն գործեր, «Հայկական Աշխարհագրութիւն», «Այաս», «Շիրակ», «Սիսական», «Այրարատ», «Սիսուան», «Հայ-Բուսակ» եւլն.: Իր քահանայութեան եւ գրականութեան յիսնամեայ յոբելեանը տօնուեցաւ 1890, մայիսին, Վենետիկ եւ բոլոր հայութիւնը ամեն կողմէ արժանաւոր մեծարանքն ընծայեց հայրենասէր գիտնականին եւ քերթողին, իբր հայ մտաւորականութեան «նահապետ»ին, ինչպէս կոչուեցաւ:

Իր երկը՝ հայ գրականութեան արտադրութիւններէն մեծագոյնը ըլլալէ զատ՝ է նաեւ բոլոր աշխարհի ամենամեծ երկերէն մին: Ալիշան՝ առանձին պիտի բաւէր մեծ ազգի մը փառքերէն մին կազմելու:

Իր բանաստեղծական գործը. – Թէեւ իր բոլոր գործերը՝ աւելի կամ նուազ, լի են բանաստեղծական սիրով ու երեւակայութեամբ, բայց գլխաւորաբար իր «Նուագ»ները կը ներկայացնեն իր բուն քերթողական երկը, ըլլալով ո՛չ միայն հայրենասէրի, այլ նաեւ խորհողի՝ բնութեան եւ Աստուծոյ մարդու խանդավառութեան գործ:

Այդ հինգ հատորները բաժնուած են բանաստեղծութեանց խումբերու. «Մանկունի» (Ա. հատոր), «Մաղթունի», «Խոհունի», «Բնունի» (Բ. հաոր), «Հայրունի» (Գ. հատոր), «Տէրունի» (Դ. հատոր), «Տխրունի» (Ե. հատոր):

Առաջնոյն մէջ կը խօսի մանուկներու կամ անոնց բերնով: Երկրորդ խմբին մէջ ուղերձներ կան այլ եւ այլ անձնաւորութիւններու: «Խոհունի»ն խորհրդածութիւններով լի քերթուածներ կը պարունակէ: «Բնունի»ն բնութեան իրերու եւ տեսարաններու նուիրուած է: «Հայրունի»ն նախահարց վեց բանաստեղծութեանց հատոր մըն է: «Տէրունի»ն կրօնական քերթուածներէ կը բաղկանայ: «Տխրունի»ն կը պարունակէ տխուր նիւթեր:

Բայց շատ անգամ այս խմբումները չեն արդարանար բաւական եւ քիչ մը քմահաճ են. օրինակ, «Մանկունի»ն շատ տարբեր է «Տէրունի»էն եւ «Խոհունի»ն՝ «Տխրունի»էն:

Այս ճապաղ ամբողջութեան մէջ նկարագրի սերտ միութիւն մը կայ, այն է՝ Ալիշանի հեզ, խանդաղատական եւ պաշտող հոգին:

«Նուագ»ները կ’արտայայտեն անկեղծ եւ ամբողջական նուիրում մը առ ամեն ինչ, որ նուիրական է. անմեղութիւնը, հայրենիքը, բնութիւնը, խորհուրդը, Աստուած: Իր մէջ զգայնութիւնն ու աւիւնը աւելի ընդարձակ են քան ուրիշ որեւէ մէկ հայ բանաստեղծի մէջ. ոչ մէկ հայ բանաստեղծ նաեւ ունեցած է իր բանաստեղծութիւնը այնքան ճոխութեամբ: Լեզուն, զոր կը գործածէ («Նուագ»ներուն մէջ մեծամասնութեամբ գրաբար բացի «Հայրունի»ին մէջ մէկ քանի տաղերէն), Բագրատունիի անօրինակ ճոխութիւնն ունի, բիւրիմաստ, բիւրաշունչ, բիւրապատկեր: Քերթողին անյագ խանդաղատանքը դիմեր է արտայայտման անհատնում ամենակերպ միջոցի մը, գրական ճոխագոյն լեզուին: Չափերն իսկ զոր կը կիրարկէ, նոր են հայ մատենագրութեան մէջ եւ կան որ անձնական են ու գեղեցիկ (5-7, 4-4-9): Յաճախ, ինչպէս իր արձակին մէջ՝ Նարեկացիէն աւելի ճաշակաւոր բանաստեղծ մըն է եւ իր բառերը յոյժ պատկերալից են ու մերթ մեծվայելուչ:

Բայց ինչ որ վերոյիշեալ յատկութեանց կուտայ բոլորովին ալիշանեան դրոշմ մը եւ անոնց հետ մէկտեղ Ղ. Ալիշանի յատկանիշը կը կազմէ՝ տեսակ մը նահապետական գեղեցկութիւնն, աշուղային պարզմտութիւնն է, որ Ալիշանի հզօր կարողութեանց պատկառելիութիւնը կը մեղմէ եւ որ կը յարմարի իր փառատեաց խոնարհամտութեան:

Իր հմտական գործը. – Այս գործը հսկայական է: Բազմահմուտ գրագէտը անոր մէջ անցեալը կը կեդրոնացնէ՝ անսպառ երեւակայութեամբ ու սիրով: Հայրենասիրութեան որքան հայրենագիտութեան դպրոց մըն է այդ գործը: Ինչ որ գուցէ կարելի է առարկել այդ գործին նկատմամբ՝ քննադատութեան պակասն է, զոր զուտ գիտական ոգին կրնայ տեսնել հոն, եւ որ արդիւնք է անշուշտ Ղ. Ալիշանի գերազանցապէս պաշտող քան զննող էութեան: Այդ հմտական գանձարանը սակայն կարող է անսպառ նիւթ հայթայթել գիտնոց ուսումնասիրութեան եւ նորանոր զննութեանց համար. որքան կարող է օրինակ ըլլալ ազգասէր հմուտներու՝ իբր առաջին անօրինակ յիշատակարան ազգային գիտութեան:

Աշխարհաբարը, զոր իր մէկ քանի հատորներուն մէջ կը գործածէ (օր. «Յուշիկք Հայրենեաց»ին մէջ), հնամենի եւ անձնական բան մը ունի, որով մեծապէս կը հեռանայ այսօրուան աշխարհաբարէն: Այսուհանդերձ Ալիշան մին է անոնցմէ, որ աշխարհիկ լեզուն բարձրացուցին գրական լեզուի եւ առաջիններէն իսկ է, քանի որ աշխարհաբար գրած է վաթսունական թուականներուն: Ալիշանի գրականութիւնը՝ իրական ազդեցութիւն գործած է իր ժամանակակիցներուն վրայ, գլխաւորաբար Պէշիկթաշլեանի վրայ: Նարպէյ, Թէրզեան, Տէմիրճիպաշեան եւ ուրիշներ ազդուած են իրմէ: