Սիւլէյման էֆէնտի

Ժ.

Դպրոցը, փոխանակ սանձելու այդ տղաքը, չկրնալով ընել զանոնք ուսանող – աւելորդ էր այդ պայմաններուն մէջ միտքը, քանի որ մարմինը բաւ էր բոլոր փառքերուն – կ՚իգացնէր, անոնց պապերուն ահաւոր առնութիւնը վերածելով ցաւագար սա կնիկութեան։ Վարակիչ այդ կտղուցքը գուցէ տարերային բխում մըն էր անոնց ընդերքներէն, արդիւնք՝ ճնշումին արիւնի անկշռելի հովերու, որոնք ով գիտէ ո՜ր կիսագունտէն սկիզբ կառնէին, ծաւալելու համար թուրքերուն հոծ խաւերուն մէջ։ Մարդ ինչո՞ւ չտարուի խորհելու հռովմայեցի կեսարներուն։ Խորհելո՜ւ սուլթաններուն։ Շլումպերժէ Պոլսոյ գրաւողը կը ներկայացնէ այնպէս՝ ինչպէս այսօր թերթերը կը ներկայացնեն Թուրքիոյ նոր տէրը։

Շրջուա՞ծ էր ցեղին պատկերը:

Ո՛վ գիտէ։ Ստոյգ էր, որ այսպէս, բայց հակադիր զառիթափը ապրած էին սա տղոց պապերը։ Հարիւր տարի առաջ (չեմ կարծեր, որ ներկան շատ բանով տարբերի սա վիճակէն), թուրքին մէջ բացառաբար տիրական էին երկու երակ, սերմին ու փորին երակները։ Ծանօթ է անոր խոհանոցը։ Ու հոսած է անոնց միւս երակը, անխտիր, գերիի ու ազատի, արուի եւ էգի։ Թուրքը հաւասարապաշտ է սեռին սլաքին ներքեւ։ Ընկերային կեանքին պակասը, ընտանիքին շատ թոյլ, գրեթէ անգոյ կազմը – ո՛չ մէկ կին վստահ էր իր զաւակներուն իսկ վրայ, նոյնիսկ հարս առնելէն ետքն ալ, քանի որ քմահաճոյք մը բաւ էր զինքը փողոց նետելու, էրկանը մէկ բառովը –, վաչկատուն բնազդներ, թերեւս կրօնքը դեր ունին սա գոյավիճակին մէջ։ Անոնք արիւնի, փորի, սերմի ճամբաներով վատնած են ինչ որ ուրիշ ժողովուրդներուն մօտ կոչուած էր կազմելու իմացական պահեստ, ու ըլլալու անոր արուեստը, հոգեկան յատկութիւններու տեսակարար կշիռը։ Մերինները սովոր են բառերով գոհանալ։ Որոնցմէ մէկն է ապահովաբար բարբարոսութիւնը, որ աժան է ու բան չի բացատրեր։ Թուրքերը չեն ատիկա, այսինքն՝ այդ բարբարոսը, երբ իրենց շահերը կը խօսին հակառակ բեւեռներէ։ Մեղադրանք չէ, որ կ՚ընեմ, այլ՝ հաստատումներ։

Անոնք, որ եւրոպացիներէն, այդ օրերուն, ճանչցած են թուրք միսը – խօսքս կերկննայ մինչեւ անունի հասած վիպողները – այդ զաղփաղփուն ձեւերը ձեռնած պահերնուն, կը խորհէի՞ն արդեօք այն բրտութեան, տախտապարումին, որ տիրական կերպն է եղած այդ մարմիններուն, այդպէս կիսակիրթ, այդպէս հում նիւթ լլկուիլ, սփոխուիլ հեշտիւ ու ցաւով։ Ասկէ զատ, կը խորհէի՞ն չորս կամ հինգ այն դարերուն, երբ աս ու ան միջոցով գետնատարած այդ արիւնը ինչ կիրքեր կը հրդեհէր, իր առջեւ ձգուած Եւրոպայի մերձաւոր կէսէն ու Մերձաւոր Ասիայի ամբողջէն։ Առհաւութիւնը, գուցէ քմահաճ ու ցնդական տարազ, չի բաւեր հերքել բառերով։ Պէտք է բացատրել ահաւոր ախորժակը մարդոց, որոնք կէս երկվեցեակ կին կը պահեն ու քանի յառաջանան տարիքի մէջ, այնքան մատաղատիները կ՚ընտրեն իրենց անկողինին։ Փորեցէք ամէնէն նրբացած թուրքին մաշկը, ոչ իսկ շատ խորունկ։ Կասկած չունենաք պիտի ձեր գտնելիքէն։ Գիւղեր կան, որոնց բարձունքին երբ կանգ առնենք, օղիի նուրբ եւ հեռաւոր զգայութիւններ կը ղրկեն մեր ջիղերուն։ Կեանքի ուրիշ զբաղանքներէն արգիլուած հողամասի մը վրայ, ինչպէս են թուրքերէն նուաճուած երկիրները, սեռը՝ տիրական, հանապազորդ, համատարած իրականութիւնն է։ Բաղնիքը, անկողինը, սպանդը իբր յղացք ու գործադրութիւն, առաջին գիծի անհրաժեշտութիւններ են։ Կէս դար չէ անցած այն օրերէն, երբ անոնց սրճարանները յաճախուած տարօրինակ դերակատարներէ, մեծ շուքով ընդունուած, որոնք սեռային արարմունքը կը բեմադրէին տիրական արձակութեամբ ու կը վարձատրուէին այդ առաքինութեան համար։ Տակաւին մինչեւ այսօր Հաճ են անոնց ականջները, երբ կը բացուին նման վայրերու դրուագումին։ Ու բարքերու մաս կը կազմէր, բացի հանրատուներու չարիքէն, նման պայտամունքներու պաշտպանութիւնը։ Չեմ կարծեր, որ ուրիշ լեզուի մէջ կարելի ըլլայ հանդիպիլ քէօչէկին [1] ։ Ու գիտեմ, թէ ոչ մէկ կրօնք երկնային կայսրութեան մէջ գեղանի մանչեր կը խոստանայ առաքինիներուն, վարձատրելու համար երկրային անոնց արդարութիւնը, ինչպէս կ՚ընէ Ճէննէթին մեծ հեղինակը իր սրբազան մատեանին մէջ։ Ու գեղն ու քաղաքը դժուար կը զատուին իրարմէ, սա զգայութեանց գնահատման մէջ։ Կու գան, սերունդ-սերունդ, ով գիտէ քանի դար վարերէ, իրենց արեան ուրդերուն վրայ կրելով մեղսաբեռն նաւերը իրենց պապերուն։ Կ՚ընեն իրենց պատանութիւնը բիրտ ու բզկտող, կամ գէջ ու էգ, անցնելու համար զինուորութեան, ուր ոճիրին, արիւնին, սաղմին բուրումը անգամ մըն ալ կը նորոգէ տափաստանեան անոնց հազիւ անթեղուած ախորժակները։ Պատերազմ մը մկրտութիւն է։ Զորակոչը, մահէն առաջ, սեռային տրամ մը կը հեռանկարէ անոնց հոգեդաշտին մէջ։ Խաղ–խնդումով կ՚իյնան ճամբայ դէպի ճակատ, ուր առնուազն գեղեր, կիներ են խոստացուած։ Յետո՞յ։

Երկինքը իր բոլոր պալատներով, հեշտասրահներով, անմահ աղջիկներով ու մանչերով։ Ողջ դարձո՞ղը ճակատէն։ Անշուշտ նուազ է բախտաւոր, քան նահատակը, քանի որ կա՛մ սուղ–աժան պաշտօնի մը ետեւէն պիտի թափառի, կամ՝ ստիպուած անցնի պիտի խանութի մը անկիւնը, գեղեցիկ այդ երկրին ամէնէն տխուր տեղը, գէջ ու պղտոր, ինչպէս եղած ըլլալու է իրենց պատանութիւնը։ Ու հոն ծուարած, երկու-երեք սեղան լէպլէպի, հինգ-տասը փոր թակոյկ կամ սափոր եւ ուրիշ դժուար շարժող բաներ պիտի ծախէ շան աղբով հանդերձուած կաշիի մը վրայ ծնրադիր, աղօթելով, հայհոյելով, սպասելով մինարէին նուագին կամ փողոցէն օրուող ու յամեցող քողածածուկ հեշտութեան ձեւերուն։ Աս էր թուրքը – զանգուածը – քաղաքներուն մէջ կէս դար առաջ։ Չեմ խօսիր, գեղերէն, ուր նահատակ ամուսիններու կամ հիւծաւոր մեռնող հարսներու մշտանորոգ սուգը, արձակուող ու վերստացուող կիներու հոգը, պզտիկներուն եւ պառաւին մահը, հացին հետզհետէ դժուար հարցը երբեմն կը յաջողին երկրորդ փլանի հրել սեռը։

Հիմա՞։

– Տեսնողները թող պատմեն իրենց գիտցածը։ Կարծեմ մէկ միլիոն էր, անցեալ տարի, թիւը ապօրէն ծնած զաւակներուն։

Միւսնե՞րը։

– Այսինքն՝ ժողովուրդ մը իմաստի մը, դերի մը, պատմութեան մը հանողնե՞րը։

– Այսինքն՝ չեմ ակնարկեր վարչական դիւանի, հանրային սպասին հետզհետէ փքուած բանակը, զինուորական պետերուն, սպաներուն հեշտախոյզ, կատաղի, անյագուրդ առողջութիւնը, ու ան բազմատարազ խաժամուժը, մարդոց արիւնը գրչածայրով ծծող մարդոց, որոնք կազմակերպուած, անպատիժ ու աննահանջ աւազակութիւնը կ՚ընէին թուրքերուն վարչութիւնը։ Չեմ ալ ակնարկեր ընտրանին, բանաստեղծ, գրագէտ, դասախօս ու բժիշկ, որոնք իրենց թրքութիւնը ծածկելու դժուար արարքը վարագուրել կը կարծեն, ցեղին հասցէին ճարելով անդիմադրելի առաքինութիւններ, ցեղը մեծացնելով՝ զիրենք ալ մեծցուցած ըլլալու աչքկապուկը խաղալով։ Այլ նկատի ունիմ այն քիչ ու ազնուական դէմքերը, որոնք դարէ դար պիտի փոխադրեն ճիգը, հերոսական ու հզօր, առհաւութեան սա հեղեղին դէմ թի քաշելու։ Վասնզի, թուրքերուն մէջ ալ ըլլալու են այն մարդերը, որոնք սպառողներ չեն, այլ՝ աւելցնող։ Թուրքերուն պետութիւնը առաջին նուաճումներուն հաշուեյարդարը կ՚ընէ երկու դարէ ի վեր։ Ու զարմանալիէն վեր բան է իրենց այժմեան գոհունակութիւնը, երբ հայ հալածելը կամ մորթելը իրենց յաջողութեանց բաժնին արձանագրած ատեն, այդքան աւելորդ մեծամտութիւն կը դնեն։ Թող աչքէ չհեռացնեն իրենց կայսրութեան հնօրեայ սահմանները ու դադրին մեզ նախատելէ։ Մա՛նաւանդ ցոյց տան մեզի մարդեր, որոնք իմաստի ու հոգիի անկորուստ քանդակներ կը հանեն ցեխէն ու քարէն ու կը կախեն զանոնք իբր հրեղէն պատգամ, գալիքներուն դիմաց, կրակէ սիւներով առաջնորդելու համար կեանքը՝ իր անյայտ խորութիւններուն։ Ի՞նչ է մնացած Թեմուրներու կայսրութենէն, էջ մը սեւ մեղքէ զատ։ Ո՞ւր՝ սանկ ձեւիկ մը, կառոյց մը, գոնէ էջ մը թռչող գեղեցկութեան մեծազօր այն բանակներէն, որոնց հետքերը աւազէ ելած, մարմար կոխկռտած, բայց աւլուած են ժամանակին թեւովը, որ կ՚առնէ աւազը, բայց կը ձգէ խիղճը, կոպիճը։ Թուրքերը բանաստեղծ չունին, որպէսզի մեզի տային վայելքը սա զաղփաղփուն բաները իրենք քերթողութեան մէջ փնտռելու։ Հինգ դար ահարկու ճակատամարտներ յարդարեցին ու չունին պատմիչ մը, որ այդ գուպարներու դիւցազնութիւնը արուեստին տանէր։ Զինուորներ են։ Ու այս ասպարէզը լրումն է անոնց իմաստութեան։

Առայժմ պէտք է տաշտաթաղել միւս առաքինութիւնները ու սպասել այդ ժողովուրդէն, որ ծնի մարդը, այսինքն՝ գոնէ ա՛ն, որ կը հանդուրժէ ուրիշը ոչ իբր գերի (ինչպէս ըրին իրենց նախնիքները իրենց հաշիւներով, երբ մահէն ազատելու համար իսլամանալը արգիլեցին պարտուածներուն եւ ընտրովի առին իրենց մէջ իրենց յարմար դատած տարրերը), կ՚ընդունի ապրելու իրաւունքը իրմէն դուրս ուրիշներու։ Երբ մեր ժողովուրդը կ՚ոչնչացնէին, չգտնուեցաւ մէկ հատիկ մարդ, որ խռովէր իր խղճմտանքէն։ Ամբոխային հոգեբանութիւնը չի բացատրեր սա սառնութիւնը։ Ու զայն հասկնալու համար, պէտք է իջնալ մեզի անծանօթ, դժուար, արդի մշակոյթին հետ ալ անհաշտ հոգեկանութիւններու։ Կը կարծեմ, թէ պէտք է իջնալ աւելի վար, քան միջին դարը։

Պէտք է սպասել, որ այդ ժողովուրդէն ծնի մարդը, որ խաբեբայութիւնը, աւարառութիւնը, դաւը, անգթութիւնը չվերածէ շրջուած առաքինութեան, քաղաքային հասունութեան եւ իմաստութեան, ու քիչիկ մըն ալ ամչնայ, աշխարհին դէմ, իր սո՛ւտը՝ եօթնարփեան ճշմարտութեան մը պէս սրբագրած պոռալու։ Հայուն լուն ուղտէն խոշոր տեսնող խմբագիրը (որ երկու մաքսանենգի հիւղակները Հայաստան, առնուազն Հայկեան օճախ չի վարանիր հրապարակելէ եւ հաւարի կու տայ տաճկութիւնը Պոլսէն մինչեւ Սմրղանտ) խտացեալ նմոյշ մըն է անշուշտ ու ամէնէն փոքրը։ Մենք մինչեւ հիմա ուրիշ կերպ չճանչցանք անոնց էն բարձր մտաւորականները, որոնք Համիտէն մինչեւ հիմա, փոքրագոյն առիթն իսկ չփախցուցին, իրենց ներքինը մերկելու, պզտիկ կիրքի մը առջին, թօթափելով իրենց՝ շպարը (արեւմտեա՜ն), վերադառնալու համար տափաստանեան գազանին։