Քիւրդօ-Հայ պատմութիւն

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ՀԱՅ ՆԱԽԱՐԱՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ ԵՒ ԻՐԵՆՑ ՄԻԼԻՑԻԱԿԱՆ ԹԻՒԸ
(Հայերը նախարարութիւններու անջատ անջատ վիճակէ մը կը դիմեն ազգային միութեան. Քիւրդերը նախարարութիւններէ ցեղականութեան կամ Աշիրաթապետութեան՝ իբր Տէրէ-Պէյի. Հայերու այս փոխանցման պատճառները իրենց երկրագործութիւնը, ճարտարարուեստ եւ առեւտրական կեանքն է. Քիւրդերունը՝ լեռնականութիւնը, միլիցիայի մշտական վիճակը, խաշնարածի զբաղմունքը)

1.	Կադմիացի	13, 200
2.	Կորդուացի	1, 000
3.	Արծրունի	1, 000
4.	Ռշտունի	1, 000
5.	Մոկացի	1, 000
6.	Գողթնեցի	0, 500
7.	Անծեւացի	500
8.	Հարուժեան	100
9.	Տըրպատունի	100
10.	Մեհնունի	100
11.	Ակէացի	300
12.	Զարէհուանեայ	300
13.	Երանթունի	300
14.	Համաստունեան	100
15.	Արտաշէսեան	300
16.	Սագրատունի	100
17.	Աբրահամեան	100
18.	Տրունի	300
19.	Բուժունի	200
20.	Քաջբերունի	100
21.	Բոդունի	100
22.	Մուրացան	300

1.	Անգեղտուն	3, 400
2.	Բդեշխն Աղձնեաց	4, 000
3.	Բըզնունական	3, 000
4.	Մանաւազեան	1, 000
5.	Բագարատունի	1, 500
6.	Խոռխոռունի	1, 000
7.	Ծոփացի	1000
8.	Վահունի	1000
9.	Ապահունի	1000
10.	Գնունի	500
11.	Բասենացի	600
12.	Պալունի	300
13.	Ընծաքին	4, 000
14.	Մանդակունի	300
15.	Սաղկունի	300
16.	Վարաժնունի	300
17.	Այծենական	100
18.	Առուինեան	300
19.	Վարժնունեան	100
20.	Սպանդունի	300
21.	Ռափսեան	100

1.	Բդեշխ Գուգարաց	4, 500
2.	Կամսարական	600
3.	Կասպեցի	3, 000
4.	Ուտեացի	1, 000
5.	Ծատէացի	1, 000
6.	Տայեցի	600
7.	Մամիկոնեան	1, 000
8.	Վանանդացին	1, 000
9.	Գարդմանեցին	1, 000
10.	Որդունի	700
11.	Առուեղեանք	500
12.	Աշոցեան	500
13.	Դիմաքսեան	300
14.	Գընթունի	300
15.	Բոխայեցի	300
16.	Գաբեղեան	300
17.	Աբեղեան	300
18.	Սահառունի	300
19.	Ձիւնական	300
20.	Աշխադարեան	100
21.	Վարուզարտիկեան	100

1.	Սիւնի	19, 400
2.	Ամասկոնի	200
3.	Աւածացին	200
4.	Վարձառունի	200
5.	Տամբարուցի	100
6.	Մաղացացի	500
7.	Ցողկեպան	100
8.	Դըրըղնունի	50
9.	Վառնունի	50
10.	Բաքան	50
11.	Կճրունին	50
12.	Գուկանն	50
13.	Պատսպարունին	50
14.	Գազրիկան	50
15.	Վիժանունի	50
16.	Զանդաղան	50
17.	Սոդացի	50
18.	Աքածեցի	50
19.	Ասճշնեան	50
20.	Կենան	50
21.	Տագրեան	50

Ընդհանուր թիւ՝ 120, 000

Հաւանական է որ նախարարական կազմակերպութիւնը բացարձակ աւատապետական բռնաւոր կազմակերպութիւն մը չէ եղած, այլ որոշ չափով ալ նահապետական կամ հայրական։ Նախարարական ժողովուրդը հող մշակեր, շինութիւններ ըրեր, արուեստ ու արհեստ զարգացուցեր, եւ միայն վտանգի պահուն իր զինւորական միլիցիային դիմեր է։ Ասով կը բացատրուի նախարարութեանց թագաւորական տուներու եւ կղերական իշխանապետութեանց հակառակելու պատմական ընթացքը, թէ ոչ, ժողովուրդը պիտի ապստամբէր աւելի շուտ նախարարութիւններէն։

Ահա պատմութիւնը. —

«Շատ անգամ Վասպուրական ու Տուրուբերան աշխարհներու գաւառներ կամ գունդեր կը յիշուին յայտնելով որ շատ ինքնագլուխներ կամ ինքնագլուխ իշխաններ կային այն աշխարհներու մէջ՝ ու ոչ մի երեւելի գլուխ՝ ինչպէս եւ վերոյիշեալ աշխարհներուն. արդարեւ իսկ պատմութեան մէջ չի յիշուիր Տէր Վասպուրականի կամ Տուրուբերանոյ [1], այլ Արշակունեաց կամ Հայոց միահեծան պետութիւն բարձուելէ յետոյ, մէկը բարգաւաճեր է ու թագաւորութեան պատուի հասեր տասներորդ դարուն ու միւսը Մամիկոնեաններու յառաջդիմութեամբ ի Տարօն»։

«Արարատ», երես 424. (թարգմանուած գրաբարէ)

Հայկական նախարարութեանց ջնջումը Հայաստանի մէջ եւ Քիւրդ աշիրաթապետութեանց զօրանալը մէկ կողմէն ալ կը բացատրուի այն պայմաններու տակ՝ որ Հայերը աստիճանաբար հակելով դէպ քաղաքակրթութիւն եւ ճարտարարուեստի ու առեւտրական կեանքը, իրենց խիտ յարաբերութիւններն ու տիրող գաղափարականը տարեր հասուցել են զիրենք ազգութեան վիճակին՝ ցեղականութեան աւանդական առանձնաշնորհէն բաժանելով. մինչդեռ Քիւրդերը առանձնայատուկ դարձնելով լեռնական կեանքը, ու հեռի մնալով քաղաքակրթութենէ, մնացեր են ցեղական նախարարական եղծեալ վիճակի մէջ, որ այժմ կ՚երեւի աշիրաթապետական ձեւի տակ, եւ կը վարեն հովուական (pastoral) կեանքը։

Ըստ Լինշի, «Բուն Քիւրդիստանի մէջ հովուական կեանքի առեղծուածը, դաշտավայրերու վրայ դժուարութիւններ կը ներկայացնէ. դժուար է կառավարել ժողովուրդ մը որ անհանգիստ կեանք անցընելու հակումներ ունի»։

Բնական էր որ Քիւրդերը իրենց անփոփոխ այդ վիճակով մնային միայն ցեղեր (tribus)։ Տեսնենք թէ ի՞նչ է ցեղերու (tribus) քաղաքական նշանակութիւնը ըստ ընկերաբան starckeի. «Ընտանիքը երեք տարբեր ձեւեր ունի. ընտանիք. (famille). — (պզտիկ խումբ կազմուած ծնողներէ ու երախաներէ։ Ընտանիքի խումբեր, (groupes de familles), (խմբումն որ քանի մը սերունդներէ վերջ, զանոնք ի մի կը հաւաքէ, հետեւելով աւելի կամ նուազ հեռաւոր ազգակցութեան)։ Քլան (Clans) հաւաքոյթ մը ուր ազգակցութիւնը չի կազմեր իրական կապ մը։ Ասկէ զատ կայ ցեղը (la tribu) (պետութեան նախնական կապ մը), ըլլայ միեւնոյն հողի վրայ բնակւող անհատներու միացումը, որոնք միեւնոյն լեզուն կը խօսին եւայլն. ) ցեղ մը (une tribu) կրնայ իր մէջ խառնելով միացնել քլաններու եւ ընտանիքի խումբերու որոշ քանակ մը։ Ահա թէ ինչո՞ւ ցեղերը, նախարարութիւնները, աշիրաթապետութիւնները, տէրէպէյութիւնը կիսանկախ պետական ձեւեր են կանոնաւոր պետութիւններու մէջ։

[1] Այժեմայ Քրդական Հայտարանցւոց աշիրէթը որ Քրդական աշիրէթների մէջ զօրեղներէն մէկն է, ու կը բնակի Հին Քաջբերունեաց ու այժմեայ Արճէշ գաւառի սահմանները Վանի Նահանգի մէջ, աւանդաբար Հայերու պաշտպանութեան դերը կ՚ստանձնէր, ասկէ կէս դար առաջէն սկսեալ ու աւելի առաջները՝ օտար խուժանական յարձակումներու ու աւարառութեանց ժամանակ՝ Հայերէն անոնք որ անզէն ու անպաշտպան տկարներ էին, կը դիմէին անոնց մօտ պաշտպանութիւն գտնելու։ Հայտարանց կամ Հայտէրանց, Հայ-Տէրանց բառն է. ինչպէս վերը տեսանք, կար Տէր-Վասպուրականի, Տէր-Տուրուբերանայ։ Իսկ թէ՛ այդ Հայ-Տէրանցները իսկապէս Քիւրդ նախարարութիւններ էին բնակակից Հայերու, թէ՛ Հայեր էին նախապէս, այդ անյայտ կը մնայ դեռ։ Հայտարանցւոց մասին կարդալ գրքիս «Աշիրաթութիւն իբր փոքրիկ կէս-Դաշնակցական պետական ձեւ» վերնագրով հատուածին մէջ։