Քիւրդօ-Հայ պատմութիւն

[1] «Զիլ, Միլ» ազգայնութեան բաժանմունքի վրայ բաւական կարելի կը լինի լոյս սփռել, երբ նկատի ունենանք նաեւ Վանի Շըկակները, որոնց հայկական ծագման մասին խօսուեցաւ առաջ՝ թէ ըստ պատմութեան եւ թէ ըստ աւանդութեան։

Հայաստանի քիւրդ ցեղերու վրայ ընդարձակ ծանօթութիւն մը ունենալու համար՝ աւելորդ չենք համարիր տալ նաեւ Կարնի մէջ հրատարակուած «Յառաջ» թերթի N 11ի մէջ երեւցած ցեղերու մասին տեղեկութիւնները, «Ժամանակակից Քիւրդերը» վերանգրով։

Խոյթեցիք, Չըխուրցիք. Այս երկու ցեղերը կը բնակին Մշոյ նահանգին պատկանող Չխուր եւ Խոյթ գաւառներու մէջ, իրենց գլխաւորն է Մշոյ հանրածանօթ Մուսա պէյը։

Շատիանցիներ. Այս ցեղը խաղաղ աշխատաւոր ժողովուրդ է եւ կը զբաղի երկրագործութեամբ. իբր Րայա ժողովուրդ շատ ճնշում կը կրէ ուրիշ աշայիր ցեղերէ։ Կը բնակի Խնուսի հարաւային Շատեան կոչուած մասը եւ Պինկէօլի ստորոտը։

Տաղ-Էթէք կոչուած մասերը. Այս ցեղը տարածուած է նաեւ Տէրսիմի եւ Դերջանի կողմերը։

Մամըքանցի, Սայտանցի ցեղերը կը բնակին Մշոյ դաշտի մէջ եւ Քօսուր լեռները, այս ցեղերը Հասանանցիներուն վրայ կը հաշուըուին։

Ջըպրանցիք. Այս ցեղը շատ բաժանումներ ունի, ինչպէս Մախսուտենք, Խըթօենք, Տարպօենք, Ֆէզլիներ եւայլն եւայլն. որոնք Մալասուէր ալ կըսուին (ձիաւորի տանից)։ Համիտիէ են եւ բաւական մեծ ուժ կը ներկայացնեն, կը բնակին Վարտօ, Յանեբ գաւառները եւ Խնուսի ու Բուլանըխի մէջտեղ գտնուող Խամուր բերդ լերան երկու կողմն եւս։ Այս ցեղի մանր բաժանմունքները իրարու թշնամի են եւ շարունակ կը կռուին իրարու հետ։

Պըլըքցիք. Պըլըքցիք մի փոքր ցեղ է եւ Մալա Ոլոյ (Ոլոյի տուն) կը կոչուի, Ջըպրանցիներից բաժնուած մի ցեղ է, այժմ Համիտիէ են եւ կը բնակին Խնուսի մէջ։

Հասանանցիք. Այս ցեղը քիւրդերի հարուստ բազմամարդ ուժեղ ցեղերից մինն է, շատ մը բաժանումներ ունի, ինչպէս Ըմըրեանք, Շուէշներ, Ֆարէզներ, Ասէտներ, նոյնպէս Ֆիսիանցիք, Շէշխըքցիք եւայլն։ Ասոնք եւս Համիտիէ են եւ կը բնակին Մանազկերտ, Պուլանըգ, Խնուս, իրենց գլխաւորն է Մանազկերտի Ֆաթուլլահ պէյն։

Սիբրքցիք. կը բնակին Այնթապ, Կըլիէ, Բարազան եւ այլն, ասոնք Համիտիէ են, մեծագոյն մասը անասնապահութեամբ կ՚ապրի եւ մի մասը երկրագործութեամբ։

Ճէլալցիք. Այս ցեղն ալ նախորդ ցեղին հետ խառն կը բնակի, կը գտնուի նաեւ Ալաշկերտի մէջ, ասոնք եւս Համիտիէ են։

Զիլանցիք. Քիւրդերու մեծագոյն ցեղերից մին, որոնք կը բնակին Ալաշկերտ, Պայազիտ, մինչ Պարսկական սահմանները, որոնց գլխաւորն է Սէլիմ փաշան եւ Համիտիէ են։

Հայտէրանցիք. Քրդաց մեծագոյն ցեղերից մինն է այս որ իր բարբարոսութեամբ մեծ հռչակ հանած է, որոնց գլխաւորն է Բադնոսի Քէօռ Հիւսէյն փաշան։ Այս ցեղը կը բնակի Բադնոց, Ալճաուազ, Ականց, եւ Վանայ կուսակալութեան Հիւսիսային մասը։

Չարիկցիներ. Րաեա ժողովրդից մի բազմամարդ ցեղ են Չարիկցիները, խաղաղ աշխատաւոր ժողովուրդ են։ Ասոնք լեզւով եւ դաւանանքով կը տարբերին միւս միւսլիւմաններից եւ խըզըլպաշ կը կոչուին. բայց մի մասը կը բնակին Խնուս, Շուշար, Դերջան, վերջապէս Քղի, Տէրսիմ։ Ասոնք կը խօսին Չարիկցերէն մի լեզու որ թէեւ Զազա ների լեզուին կը նմանի, սակայն բոլորովին տարբեր լեզու է։

Թէրըքանցիք. Այս ցեղը կը բնակի Տիգրանակերտի կուսակալութեան մէջ, Հէնի Արղանա եւ շրջակայքը, լեզուն է Զազա ներէն. երկրագործ ժողովուրդ են։

Տմլիներ. Աշխատաւոր երկրագործ ժողովուրդ, որ կը բնակի Խանջուկ, Բալու, Ճապաղջուր եւ Կէնճ. լեզուն է Զազա երէն։      

Լօլանցիներ եւ Խօրմքցիներ. Անոնք խաղաղ աշխատաւորներ են, Րաեա դասակարգին պատկանող, կզբաղին երկրագործութեամբ, եւ կը բնակին Կոյնուկ, եւ Վարդօ գաւառներու մէջ. իրենց լեզուն եւս Զազա երէն է։

Այս ցեղերի որոշ թիւը յայտնի չէ, որովհետեւ կանոնաւորապէս արձանագրուած չեն, սակայն յամենայն դէպս միլիոնից աւելի են»։