Քիւրդօ-Հայ պատմութիւն

ՊԷՏԻՐԽԱՆԵԱՆ ԻՇԽԱՆՈՒԹԵԱՆ ԾՐԱԳԻՐԸ
(Ըստ պապական բերանացի աւանդութիւններու)

Երբ ուշի ուշով հետեւինք մեր պատմութեան քաղաքական ընթացքին, բացայայտ կը տեսնենք Հայաստանն ու Քիւրդիստանը նուաճումներու ասպարէզ մը Պարսիկներու ու Թիւրքերու համար, որոնց ոչ մէկը իր վերջնական տիրապետութիւնը բացարձակ սահմանին մէջ դրած էր, այդ երկիրներու վրայ. միւս կողմէն կային Քիւրդերու ու Հայերու ընդվզումները, երբեմն ի միասին, երբեմն առանձին, երբեմն ալ իրարու դէմ. եւ ամէն պարագային միտած Թիւրք կամ պարսիկ տէրութիւններէն մէկուն։

Ուրեմն քաղաքական ասպարիզի վրայ կան. 1. Թիւրք կառավարութիւնը. 2. Պարսիկը. 3. Քիւրդ Տէրէ-պէյիները. 4. Հայ իշխանները։

Կայ եւ 5րդը, ժողովուրդը, բայց՝ կրաւորական դիրքի մէջ միշտ ենթակայ՝ հարստահարութիւններու եւ զօրեղին կողմը հակելու. տեւական խռովութիւններէն, հալածանքներէն ստրկացած՝ չի կրնար բարձրանալ իր իրաւունքներու սահմանները ու հանգստութիւն փնտռելով կ՚իյնայ անոր գիրկը որ համեմատաբար լաւ կը գտնէ իրեն համար, եւ երբեմն ճարահատ՝ կը յանձնուի որուն որ պատահի։

Ահա ասով կը բացատրուի Հայ ժողովուրդի՝ իշխողական այդ զանազան կողմերուն հակելու իրականութիւնը։

Իսկ հայ իշխաններն ալ մասամբ բացառութիւն չէին կազմեր ժողովուրդէն, եւ մասամբ իրենք ալ ունենալով իրենց աւանդական դիրքեր, չէին ուզեր բացարձակ ստրուկներ դառնալ, եւ պարագաներու համեմատ կը միանային քաղաքական այս կամ այն խմբակին։

Այս խառն պարագաներու մէջ, երբ ոչ մէկ զօրեղ պետութիւնը իր հրամայող ու բարեկարգ իշխանութիւնը չէր կարող զգալի ընել տալ, Քիւրդ իշխանութիւնը կը կազմուէր, եւ Հայ իշխանական հակահոսանքը անոր դէմ անմիջապէս կը ցցուէր իր իրաւանց սահմանները ցոյց տալով, որպէսզի կուլ չերթար քիւրդ հօրտայականութեան։

Այդպէս էր որ, Մանօղլին կը համարէր իրեն Մամիկոնեաններու սերունդ՝ որու պապերը Մուշէն եկած էին [1], հետեւապէս իշխանական ծագումով՝ Քիւրդերէ աւելի իրաւասու. նոյնպէս իր ընկերները Չալկատըր եւ այլն, որոնց ամեն մէկն ունէր իր քաղաքական պատճառաբանութիւնը։

Որովհետեւ արդէն Պէտիր-խանը զօրացած էր, եւ իր զօրութեան մի մասը բնական էր որ փնտռէր հայ իշխաններու համաձայնութիւնը ձեռք բերելուն մէջ, եւ հայ իշխանները չի գիտցուիր կամայ թէ ակամայ, համաձայնութեան եկած էին Պէտիր-խան պէյի հետ, գուցէ սպասելով վերջին առիթներուն։ Պատմական փաստերը համեմատութեան դնելու համար աւանդութեան հետ, առաջ կը բերենք այս պարզապէս՝ ինչպէս խօսուած է։

Պէտիր-խան պէյը իր ծրագիրը դրած էր պարզ եւ պարտաւորիչ։

Իր իշխանութեան խիտ ծաւալը պիտի ամփոփէր իր մէջ, Վան, Պիթլիս, Մուշ, Տիարպէքիր՝ մինչեւ Ուրմիոյ շրջանը։

Արտաքին պաշտպանութիւնը ձեռք բերելու համար՝ իր եւ Քիւրդերու ինկած բաժինը՝ որոշած էր որոնել Պարսից պաշտպանութիւնը։ Հայերու բաժինը՝ խնդրել տալ Ռուսաց ու Վրացիներու օգնութիւնը։

Տիրապետուած երկրին իշխանը պիտի լինէր ինքը Պէտիր-խան պէյը։ Իսկ ադոր փոխարէն՝ իշխանը Հայերուն պիտի տար կառավարութեան տնտեսական բաժնի մատակարարութիւնը։

Իշխանութեան զինւորական մասը պիտի կազմուէր հայերէ քրդերէ խառն՝ ինչպէս էր արդէն։ Ցեղերու մերձեցումը առաջ բերելու համար դիմած էր ձուլումի քաղաքականութեանը ՝ խնամիական կապերով, այնպէս որ քիւրդն ու հայը պիտի կարողանային աղջիկ տալ ու առնուլ, առանց կրօնի ու ցեղի խտրութեան, առ այժմ ամեն մէկը պահելով իր կրօնի ու ցեղի ազատութիւնը [2] ։    

Պարսիկ իշխանութեան արդէն իրենք ձեռնարկել էին դիմել, Մէլիքզատեան անուն պարսկաստանցի հայու մը միջոցով՝ որուն մէկ եղբայրը Շահի պալատականներէն էր [3] ։

Պէտիրխանը եւ առաջադրած էր կ՚ըսեն, զինարան մը հիմնել իր իշխանութեան մէջ, եւ ադոր համար կ՚ուզէր արուեստագէտներ ղրկել Եւրոպա. իսկ երկրի բարգաւաճման համար մեքենագիտութիւն սովորողներ՝ որ Վանի ծովի վրայ առագաստանաւերու տեղ կանոնաւոր նաւեր շինէին, որ իրարու հետ կարողանային կապուիլ եւ շուտով հաղորդակցիլ ծովին շրջակայ քաղաքներն ու գիւղերը։

Պէտիր-խան պէյի համար քաղաքական իշխանութիւնը լինելով միայն բարձրագոյն նպատակակէտ, իրեն համար հաւասար կը նկատէր Հայ ու Քիւրդ լինելը, հիմնուած լինելով այն առարկութեան վրայ՝ համոզուած կամ անհամոզ՝ որ իրենք մէկ արիւնէ առաջ եկած սերունդներ են՝ բաժանուած ցեղերով ու կրօնով. ձուլումն ի՞նչ վախճան ալ ունենար, պիտի կազմէր իրեն համար քաղաքականապէս զօրեղ ու պատերազմիկ ազգ մը, որովհետեւ իրեն համար նշանակութիւն չունէր առանձնակի ազգ ու կրօն։

Այս բացարձակ վտանգաւոր եւ անկարելի ծրագիրը գործադրութեան դնել կ՚աշխատէր, ի հարկէ հիմնուած միայն բռնի ուժի վրայ, առանց ի նկատի ունենալու Հայ ժողովուրդի տրամադրութիւնը՝ որ ոչ միայն չէր ուզեր կորսնցնել իր ինքնուրոյնութիւնը, այլեւ պէտք ունէր հանգստի ու խաղաղ բարգաւաճման, եւ երբէք չէր դիմեր նման վտանգաւոր եւ անորոշ քայլերու, ատոր համար էր երբ Օսմանեան բանակը Հայաստան մտաւ, ժողովուրդը դիմեց Օսմանեան բանակին, անոր միացաւ, անոր հետ կռուեցաւ ու կալանաւորելով Պէտիր-խան պէյը յանձնեց Օսմ. իշխանութեանը։