Պատմագրութիւն

Պատանիս այս Բաղդասար էր յԵւդոկիա քաղաքէ` որ այժմ ասի Թուխաթ: Ազգաւ Հայ. եւ էր քրիստոնեայ ծնողաց զաւակ: Գոյր սոցա դրացի մի տաճիկ, արուեստիւ կօշկակար. եւ ետուն զԲաղդասարն նմա աշակերտ: Եւ առեալ տաճիկն զԲաղդասարն` եւ գնաց ՚ի Զմիւռին. եւ անդ վաստակէին զարուեստն իւրեանց: Եւ յաւուր միում ելեալ ուսթայն գնաց ՚ի գործ ինչ, եւ յամեցաւ: Եւ եկին հարկահանքն` որք յօտարաց առնուն, եւ ասի սա խարաճ, եւ ասեն ցԲաղդասար, տո'ւր զխարաճն: Ասէ Բաղդասարն, թոյլ տո'ւք` զի գայցէ ուսուցիչն իմ, եւ տացէ զոր ինչ խնդրէք: Իսկ նոքա ոչ ներեցին. այլ առեալ տարին առ հարկապետն: Եւ ասէ հարկապետն, ընդէ՞ր ոչ տաս զխարաճն քո: Ասէ երանելի պատանին, ասացի, ներեցէ'ք մինչեւ գայցէ ուստայն իմ, եւ նա տացէ: Ասէ հարկապետն, ե'կ տաճկացի'ր, եւ մեք թողումք զխարաճն քո. այլեւ յաւելումք տալ քեզ դրամս բազումս: Ասէ Բաղդասարն, վասն Ե մարջլի զհաւատն իմ ո'չ թողում: Եւ ապա անօրէնքն կալեալ անմեղ մանուկն, արկեալ յերկիր, բռնութեամբ թլպատեցին. եւ ետուն ՚ի շալակ համալի, եւ տարեալ արկին ՚ի խանութն իւրեանց: Եւ եկեալ ուսթայն` ետես զաշակերտն իւր ա'յնպէս վիրաւորեալ. բարկութեամբ ելեալ գնաց առ խարաճղին. կագէր եւ հայհոյէր զնոսա` ասելով, մի՞թէ անօրէնութեամբ ուրացուցանելն օրէնք ինչ են: Եւ հրամայեաց հարկապետն` հանել զնա արտաքս: Եւ գնացեալ ՚ի խանութն իւր, եւ ամենայն օր տեսանէր, զի լայր մանուկն, եւ կայր տրտմութեամբ: Ապա ասէ վարպետն ցաշակերտն իւր, որդեա'կ իմ Բաղդասար, ահա յայտնի եղեւ եւ վասն քո. վասնորոյ ոչ կարես կալ աստէն քրիստոնէութեամբ. արի' եւ գնա' առ ծնօղսն քո, եւ անդ որպէս կամիս` այնպէս կա'ց: Եւ ետ նմա դրամս, եւ յանձնեաց զնա կարաւանապետին: Եւ եկեալ առ ծնօղսն, եւ պատմեաց լալով: Եւ ծնօղքն ասացին, որդեա'կ, ահա ամենեքեան իմացան զքէն, եւ դու ո'չ կարես ծածկաբար պաշտել զհաւատս քո, ե'րթ գնա' դու յաշխարհն Հայոց ՚ի սուրբ Էջմիածին եւ յամենայն վանորայքն, եւ անդ համարձակ պահեա' զհաւատ. մի' գուցէ աստ կալեալ զքեզ, վշտացուցանեն զքեզ: Իսկ երանելի մանուկն Բաղդասար` որպէս երկիր բարի ընկալաւ զսերմն ուրախութեան, եւ ետ զպտուղն հազարաւոր. եւ առեալ զօրհնութիւնս ծնօղացն` եւ թոշակ ինչ վասն պիտոյից ճանապարհին` եւ ուղղեաց դէմս իւր գնալ յԱյրարատ: Եւ ելեալ լալով եւ խնդութեամբ գնաց եւ եհաս ՚ի սուրբ Էջմիածին. եւ յամենայն վանորայս շրջագայեալ որպէս Վահան Գողթնացին, եւ ապա գտեալ վարդապետ մի Զաքարիա անուն, աշակերտեցաւ նմա, եւ ուսաւ Սաղմոսն եւ ՚ի բերան ունէր: Եւ եղեւ ՚ի մեռանել վարդապետին, եւ գնացեալ նորա յԵրեւան քաղաք, եւ յարեցաւ առ ոմն քրիստոնեայ համարուեստ իւր, եւ կայր անդէն միամտութեամբ: Իսկ չարն սատանայ յարոյց ոմն տաճիկ ՚ի վերայ նորա. եւ եկեալ առ երանելին` եւ ասէ, ես եմ Թուխաթեցի, եւ ծնօղք քո բազում աղաչեցին ինձ ասելով, թէ վասն Աստուծոյ` յորժամ գնաս յԵրեւան, զմեր տղայն որոնեա', ուր եւ իցէ գտեալ` ընդ քեզ բերցես. եւ շրջեցայ յամենայն վանորայս. եւ ահա աստ գտի զքեզ. ե'կ` զի երթիցուք: Իսկ միամիտ պատանին Բաղդասար զնենգութիւն նորա ոչ իմացաւ. այլեւ զգութն ծնօղաց անկաւ ՚ի միտն, եւ պատրաստեցաւ ՚ի գնալ: Ասէ տաճիկն, թէ գո՞յ քեզ դրամ` տո'ւր ՚ի փոխ, զի տաց զմաքսն իմ, եւ գնամք յԱրզրում. անդ վաճառեցից ապրիշումս` եւ տաց զփողն քո: Եւ անմեղ մանուկն հանեալ ետ միամտութեամբ` զոր ինչ ունէր. եւ ելեալ ընդ կարաւանի, եւ գնացեալ հասին ՚ի Կարին: Եւ ետես Բաղդասար զոմն տաճիկ` մերձակայ դրկից հօր իւրոյ` եւ համարուեստ ինքեան. որ ՚ի տեսանելն զմիմեանս` խնդացին յոյժ: Եւ ասէ տաճիկն, ես կամէի գալ յԵրեւան վասն քո ըստ խնդրոյ ծնօղաց քոց. եւ որովհետեւ աստ եկիր, ՚ի միասին գործեսցուք, եւ ՚ի միասին գնասցուք: Եւ կային սիրով, եւ գործէին զարուեստն: Իսկ անիծեալ տաճիկն` որ պատրանօք եհան զնա` եւ եբեր յԱրզրում, իբրեւ ետես` թէ մնաց աստ, եւ ոչ կամի գնալ ընդ ինքեան, զչարեցաւ: Եւ վասն դրամին` զոր էառ, վարանէր թէ զիա՞րդ ուրասցի: Յաւուր միում գիտաց` թէ ընկեր նորա գնացեալ է ՚ի գիւղ` բերել զպիտոյս իւրեանց. գնացեալ առ փաշայն, եւ մատնեաց զերանելի մանուկն Բաղդասար, եւ ասէ, տաճկի որդի մի ՚ի Թուխաթոյ` գնացեալ յԵրեւան առնէր Հայութիւն. եւ առեալ բերի մինչեւ ցաստ. աստ եւս առնէ Հայութիւն: Եւ փաշայն եդ ընդ նմա Բ զօրականս` եւ ասէ, գնացեալ բերէ'ք զնա: Իսկ անիծեալն այն անկեալ առաջ եւ զօրականքն զկնի, եւ յորժամ մերձ եղեն` ուր էր մանուկն, եւ պիղծն այն կացեալ ՚ի բացեայ, եւ մատամբ եցոյց զկրպակն` եւ ասէ, ա'յն է բնակութիւն նորա. քանզի անիծեալն այն երկնչէր յընկերէ նորա: Եւ տեսեալ զնա զօրականքն` ասեն, դո՞ւ ես Թուխաթեցի Բաղդասարն: Ասէ պատանին, այո' ես եմ: Ասեն զօրականքն, արի' զի խնդրէ զքեզ փաշայն: Իսկ պարկեշտ մանուկն գիտաց` զի պիղծն այն վասն դրամին իւրոյ մատնեաց զնա. եւ ելեալ ՚ի խանութէն` ետ բանալին ՚ի միւս խանութպանն` եւ ասէ, յորժամ ընկերն իմ գայցէ, տո'ւք զբանալիդ ՚ի նա: Եւ ինքն ելեալ խնդութեամբ գնաց ընդ զօրականսն. եւ եմուտ առ փաշայն, եւ ետ ողջոյն: Ասէ փաշայն, դու ՚ի մեր աշխարհին տաճիկ ես եղեր. եւ գնացեալ ես յԱճամստան` դարձեալ ես քրիստոնեայ. արդ դարձեալ դարձի'ր ՚ի տաճկութիւն, եւ ես կարգեմ զքեզ զօրագլուխ: Ասէ մանուկն, ես քրիստոնէից ծնունդ եմ, եւ սնեալ եմ քրիստոսական հաւատովն, եւ բնաւ ո'չ գիտեմ տաճկութիւն: Ասէ փաշայն, զայդ` զոր ինչ եւ ասես` սուտ խօսիս: Դու մի' զոք յոյս եւ ապաւէն առնուլ, այլ ե'կ ՚ի ճշմարիտ հաւատս մեր. եւ թէ ո'չ գաս, չարաչար մեռանիս: Ասէ Բաղդասարն, ես զհաւատս իմ ոչ թողում. եւ դու զոր ինչ առնելոց ես ընդ իս` արա': Եւ հրամայեաց իշխանն տանել զնա ՚ի բանտ` եւ դնել զոտսն ՚ի կոճեղս` որ է թօմրուղ: Եւ ապա եկեալ տաճիկ ընկեր նորա, եւ տեղեկացաւ` թէ եկեալ տարին առ փաշայն, եւ գիտաց` որ վասն հաւատոյն են տարեալ. եւ գնացեալ առ իշխանն` աղաչէր` զի թողցէ զնա. եւ ասէ, թոյլ տո'ւր դմա երթալ ՚ի դժոխս, զի՞նչ օգուտ է Թուրքութիւն դորա մեզ: Զայս ասէր` թերեւս զերծուցեալ փախուսցէ զնա գնալ յԵրեւան: Եւ ոչ լուան նմա. այլ անարգանօք սաստեցին նմա: Եւ գնացեալ ՚ի բանտն, եւ անկաւ զերեսօք նորա, լայր եւ ասէր, վա~յ որդեա'կ, լաւ էր թէ չէի տեսեալ զքեզ, քան թէ տեսի ՚ի տառապանս: Եւ ասէ ցնա երանելին Բաղդասար, աղաչեմ զքեզ ուստա'յ, վասն Աստուծոյ եւ քո որդւոյ արեւուն` բե'ր ինձ երէց մի, զի հաղորդեսցէ զիս. գիտեմ` զի ոչ թողուն զիս կենդանի: Եւ ելեալ Թուրքն գնաց եգիտ երէց մի Յակոբ անուն, որ երբեմն լեալ էր մաքսապետ. որ եկեալ հաղորդեաց, եւ զգուշացոյց մի' երկնչել ՚ի մահուանէ: Եւ ՚ի վաղիւն հանեալ ՚ի բանտէն` կացուցին առաջի իշխանին: Եհարց իշխանն, թէ ՚ի խելս եկի՞ր, թէ դեռ եւս կաս ՚ի խելագարութեան: Ասէ Բաղդասարն, ես ՚ի բնէ խելօք էի. բայց թէ լսեմ քեզ, յայնժամ խելագարիմ: Յայնժամ սրտմտեալ իշխանն` ասէ, դու ոչ ընկալար զբանս իմ, զի ես զքեզ մեծացուցանել կամէի, եւ դու զայն անարգեցեր: Ասէ մանուկն, ես վաղուրեմն ասացի, թէ արա' զոր ինչ կարօղ ես, զի ահա կամ պատրաստ: Եւ բարկացեալ իշխանն` հրամայեաց տաճկաց հանել զնա արտաքոյ քաղաքին` եւ սպանանել: Եւ առեալ տանէին զնա. եւ ՚ի ճանապարհին հարկանէին եւ կռփահարէին, թքանէին: Իսկ նա գնայր սաղմոսելով, եւ ասեր, Երանի' ամենեցուն` որ երկնչին ՚ի տեառնէ, եւ գնան ՚ի ճանապարհս նորա. եւ առեալ տարին ՚ի բլուրն` որ ասի Սուրբ Նշան, եւ անդ հատին զգլուխ սրբոյն: Եւ քրիստոնեայքն հրամանաւ իշխանին վեր առեալ զպատուական մարմին սրբոյն գլխովն` եւ արիւնաշաղախ հողն` եւ տարեալ ՚ի հասարակաց գերեզմանն` ՚ի հարաւակողմն Եկեղեցւոյն ՚ի ներքոյ որմոյն հանգուցին զսուրբն. եւ էր ժամն Ը աւուրն, եւ պայծառ արեգակ: Եւ ահա գունդ մի բոլոր` որպէս հուր վառեալ` պատառելով էջ յերկնից, եւ հարաւ յեկեղեցին, եւ ցնդեալ ՚ի վերայ գերեզմանի սրբոյն: Եւ տեսեալ զայն բազում տաճկաց, եւ երկմտեցան ՚ի հաւատոցն: Իսկ իմ գոլով անդ ամ մի, բայց ՚ի ժամ նահատակութեան սրբոյն ոչ պատահեցայ. այլ ՚ի վաղիւն հարցի ցԹուրք ընկեր նորա. եւ նա պատմեաց զամենայն ՚ի ծննդենէն մինչեւ ՚ի նահատակութիւնն. եւ ես գրեցի որպէս լւայ: Կատարեցաւ սուրբն Բաղդասար ՚ի թուին ՌՃԺԳ, յաւուր տօնի սրբոց Հռիփսիմեանց: Յետ երից ամաց նահատակեցաւ գղիր Յակոբն, եւ եդաւ մերձ ՚ի գերեզման Բաղդասարին: