Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի

ԳԼՈՒԽ ԺԱ
Թուղթ Գիւտայ եպիսկոպոսի առ Սուրբն Վաչէ

Լի երկնաւոր շնորհօքն Աստուծոյ, ողջոյն։Ի ճառս Սուրբ սիրոյ քոյ առաքինութեան ի կամս կամացանձին իմոյ բղխեցան միտք իմ երկնաւոր զօրութեամբն՝յօժարեցայ պատմող լինել բանիւ։

Եւ ահ անկաւ ինձ մեծ եւ ահագին եւբարձրագոյն քան զերկինս երկնից եւ խորագոյնս քանզներքին կիսագունդն։ Եւ յամենայն կողմանց շուրջպաշարեաց զինեւ ի վեր եւ ի վայր, ի վերջ եւ յառաջ, յաջ եւ յահեակ. փախչել ոչ կարեմ եւ խորամուխ լինելերկնչիմ։ Մի եթէ գուցէ ընկղմիցիմ որպէս Պետրոսառաքեալ ի ծով անդնդային, բայց եթէ տէր Յիսուս ձեռնկարկառուցու յօգնականութիւն։ Յայս սակսքաջալերեցայց եւ յանմուխդ մխեցայց։ Քանզի բանունիմ մտաց գործի, եթէ գտից ինչ հիւթ յաննիւթհոգեկիր յառաքինութենէ արանց քաջաց, որք զհրեշտակսածին ի զարմացումն եւ անգիր օրինօք անձամբ անձանցօրէնք եղեն, եւ առանց օրինաց զտէրն ի վեր ծանեան եւզեղեալսն գիտացին ընդ օրինօք, եւ առանց առաջնորդիեւ մարգարէի ուրուք եւ կամ երկնաւոր հրեշտակիաստուածատեսք եղեն։

Արդ՝ ահա՛ յորմէ երկուցեալն էի, ի ձեռնսիրոյ մօտիմ, եւ՛ յուսով մերձենամ, եւ՛ հաւատովքաներկիւղ հաստատիմ, եւ սկսանիմ, ուստի արժանն էսկսանել։ Որպէս յառաջագոյն սէրն Քրիստոսի բնակեացի նախնւոյն ձերում Ուռնայրի, նախանձ երկնաւոր եբերընդ Տրդատայ Հայոց արքային. իբրեւ լուաւ զմեծամեծսքանչելիսն Աստուծոյ, որ ի ձեռն Սրբոյն Գրիգորինշանք եւ արուեստք գործեցան յաշխարհին Հայոց, վաղվաղակի դառնալ սոցա ի բազում շաւղաց մոլարճանապարհին առ մի ճշմարիտն Աստուած։Աստուածածանօթութեամբ եւ բարեկամութեամբ ի բացընկեցին զծանրատաղտուկ զլուծն հեթանոսաց, թօթափեցան. թեթեւացան, թեւակոխեցին, թռան եւյերկինս ճախրեցին։

Զայս լուեալ քաջին Ուռնայրի՝ ո՛չ դլաց, եւ ո՛չ դադարեաց, եւ ո՛չ ի Ձեռն ծառայական հրեշտակի, այլ ինքնին մեծ թագաւորն մեծամեծօք նախարարօք եւբազմագունդ զօրօք գայր հասանէր յաշխարհն Հայոցյանդիման լինէր հսկայազօր թագաւորին Տրդատայ։ Իսկնորա եղբայրաբար, սիրով եւ բարեկամութեամբընկալեալ՝ զբոլորայնովքն առաջի առնէր նմա, զներքինեւ զարտաքին խորհուրդս մերկանայր եւ դնէր արաջինորա՝ հանդերձ Սրբովն Գրիգորիւ եւ ամենայնբազմութեամբ զօրացն Հայոց։ Խոնարհէր թագաւորն ծեր, անկանէր եւ պատէր զոտիւք եւ զձեռօք Սրբոյն Գրիգորի, պատմէր զամենայն մոլորութիւն հեթանոսաց եւ ինքնխոստովան լինէր վասն տգիտագործ մեղացն յանցանաց։

Քաջալերէր զնա Սուրբն Գրիգորիոս իգալուստ մարմնաւորութեան որդւոյն Աստուծոյ, որ իթողութիւն եկն եւ ոչ ի դատապարտութիւն, իկեցուցանել եւ ոչ ի մեռուցանել. եւ յառաջ անցելոցնի հողոյ կեանս խոստացաւ։ Զայս ամենայն իբրեւ լսէրթագաւորն ծեր, ինքն եւ ամենայն զօրքն, որ ընդ նմա, զաւուրս քառասունս պահուց աւանդէին զանձինսիւրեանց՝ ի բաց հրաժարելով յառաջին ըստգտանելիգործոցն։ Եւ յաւուրն յիսներորդի իբրեւ ուրացանն իսատանայէ եւ յամենայն գործոց նորա եւ խոստովանեցաներկրպագել զՍուրբ երրորդութիւնն, էջ թագաւորնյամենասուրբ ջուրն եւ ամենայն զօրքն ընդ նմա։ Եւկատարեաց զնոսա քահանայապետն ի վերստին ծնունդն՝ իյերկնաւոր որդեգրութինն, ելին ամենեքեան լցեալՀոգւովն Սրբով։ Ի նմին ժամանակի շնորհեցաւ նոցաայր մի երանելի՝ ձեռնադրեալ յեպիսկոպոսութիւն իՀռովմ քաղաքէ, որ եկեալ էր ընդ Տրդատայ արքային։

Այսու երկնաւոր բարեօք լցեալ՝ եկնՈւռնայր արքայ, եմուտ յաշխարհդ Աղուանից, ուսոյց եւկատարեաց զնոսա առաքելական կանոնօք։ Ընկալանամենեքեան զդրոշմն երկնաւոր եւ գրեցան ի դպրութեանկենացն։ Հալածեցան դեւք աշխարհիդ, խափանեցան զոհքեւ ճենճերք, ամաչեաց մոլորութիւնն, բարձրացաւճշմարտութիւնն, թագաւորեաց լոյսն աներեւույթ, մերժեցաւ կամակոր խաւարն, կարգեցան երեխայրիքեկեղեցւոյ, տասանորդեցան պտուղք կալոց եւ հնձանաց, անդոց եւ շտեմարանաց, խաշանց եւ ամենայն ընտանիանասնոց։ Նաեւ զհող երկրին եւս ի նոյն վիճակեցոյցեւ հաստատեալ կալաւ կարգ ուղղութեան առ նախնեօքնձերովք, եւ հարբն քով երանելեաւ եւ մեծամեծ հաւովքնեւ հանւովքն մինչեւ ի ժամանակս քոյոյ սքանչելիտէրութեանդ։

Վիշապն, որ հինն էր յաւուրցն առաջինմարդոյն, ետես զչքնաղ ծնունդ քոյոյ բնութեանդառաջինն ի հայրենի հաւատոյն, երկրորդ որ ի գոռոզվիճակէն։

Յոյժ կասկած ի միտ անկաւ չարասէրթշնամւոյն, եթէ գուցէ ընդ որս եղեւ մուտ կենացյաշխարհս Աղուանից՝ ընդ այն ծնունդ եւ մուտճշմարտութեանն յաշխարհն արեւելից։ Շտապեցաւ, տագնապեցաւ, տարակուսեցաւ առաւել քան յաւուրսնՅոբայ արդարոյ։ Ժողովեաց գումարեաց զզօրսն իւրխաւարայինս, յայտնեաց նոցա զախտն չար, որ տանջէրնզնա։ Ամենեքեան զահի հարան եւ դողացին՝ իմիաբանութիւն եկեալ, ելս իրացն խնդրեցին. «Միայդպէս, ասեն, տագնապեր յանձն քո, ո՛վ քաջդ. կանուխ էմոլորութիւնս մեր, քան զճշմարտութիւնն նորա. տկարգաւազանաւն առաջին մարդոյն յաղթեցեր, մեծթագաւորաւս տղայոցն չկարե՞ս կալ առաջիե։ Զայսասացին եւ զհամատարած ծովն շարժեցին ի վերայ քո։Իջին ի նա օդք մրրկածինք, շարժեցին եւ յուզեցին իվերայ նորա զբազմութիւն ալեաց։ Սկսաւ մրմռել, ելանել, տարածանել, ապականել զդաշտս եւ զլերինս։Եկն եհաս ի վերայ քո միանգամայն բազմութիւն ազգացհեթանոսաց՝ ահաւոր գազանօք, խառնադրոշմն նշանօք, բազմաձայն փողօք, գալարափող գոչմամբ, անտառախիտնիզակօք, ճառագայթաւոր սուսերօք, ոսկեկմբեայվահանօք, թանձր եւ ստուար մկնդօք։ Հողեղէնքնզհոգեղէնսդ երկեցուցանէին, եւ ապականացուքնզանապականսդ կամէին կորուսանել, եւ անաստուածքնզաստուածային շառաւիղդ կամէին յարմատոցն կտրել. երկիցս եւ երիցս պարտեցան եւ ոչ ամաչեցին։

Իսկ այն, որ նստի յերկնից երկինս եւտեսանէ զաշխարհս ամենայն ականելով եւ կշռելովզբարի օրէնս, եւ որ ընդդէմ իցեն, ետես զքեզ միայնօրինաւոր, թոյլ ետ պատել շուրջ զքեւ բոց սաստիկհնոցին։ Վառեցան, բորբոքեցան եւ այրեցան իբրեւփուշք ի մէջ հրոյ։ Նմանեցար երից մանկանցն ի հուրհնոցին, զզօրութիւն հրոյն շիջուցեր, զխոշորութիւնկայծականցն ի կակղութիւն վարդի փոխեցեր, զմղձկութիւն ծխոյն ի սպիտակութիւն շուշանիշրջեցեր, զայրեցող բնութիւն հրոյն յարարողզօրութիւն սովորեցուցեր, զերրորդութիւնն Աստուծոյյերկնից յերկիր ածեր քեզ յօգնականութիւն։Իմաստունք նոցա յիմարեցան, քաջն նոցա վատեցան, սպառնալիքն նոցա դադարեցին, նահատակք նոցաղօղեցան, բազմութիւնք նոցա սակաւացան։

Երանի է քեզ եւ երանի է, որ մերձ են առքեզ։ Սակաւ էիր թուով եւ անթիւ եղեր բազմութեամբք. սակաւ էիր յայտնէօք եւ անթիւ եղեր անյայտնեօք. նիզակ քո նիզակ Յեսուայ, եւ սպառազինութիւնք քոսպառազինութիւնք սպարապետին Աստուծոյ. ձայն փողոյքոյ իբրեւ զձայն հրեշտակապետին Աստուծոյ, որ իջանէընդ նմա յաւուրն յարութեան։ Ձայնն նորա, որ զերկիրշարժէ, զվէմս դղորդէ, զգերեզմանս աւերէ, զմեռեալսյարուցանէ, զհնացեալս նորոգէ, զդատաստանսհատուցանէ՝ ոմանց ի ձախակողմն եւ ոմանց իյաջակողմն։ Այս Աստուծոյ միայն է եւ նմա վայել է. իսկ քեզ իբրեւ հաւատարիմ ծառայի եւ՛ սիրելւոյ եւ՛ժառանգաւորի արքայութեանն ետ շնորհս երկնաւորս, զիզաւուրն յարութեան բերէ նմանութիւն։Որ պարծէր իչարն, տագնապեցաւ. որ խիզախէր ի մոլորութիւնն, յիմարեցաւ։ Ամենայն ինչ քո գնդին կրկին է. եթէզրահք էին պահապանք մարմնոյ, ընդ նմին եւ զրահքնհաւատոյ. եթէ սաղաւարտ էր ի զգուշութիւն սուսերի, ընդ նմին էր եւ սաղաւարտ փրկութեան. եթէ վահանունէիր ընդդիմահար լանջացդ առաքինաց, ընդ նմինունէիր եւ զվահանն համբերութեան հաւատոց. եթէ նետ իկորովից քոց թռչէր ուղղակի, ընդ նմին եւ աղօթքՍուրբք խնդրուածաց քոց վաղվաղակի գեր ի վերոյգտանէին, քան զերկինս առաջի Աստուծոյ. Եթէ շողայրսուսեր ի բազուկսդ առաքինիսդ, ընդ նմինլուսաւորութիւն հաւատոց քոց ի մէջ հրեշտակացփայլատակմունս արձակէր։ Դրօշակք քո դրօշակքերկնաւորք եւ տէգք նիզակի քո ճառագայթաւորք իբրեւզլարս արծաթոյ արեգական։

Այս է, որ զահի հարեալ էի ի սկզբանպատմութեանս, եթէ զիարդ կարացից բանիւ պատմելզայնմանէ, որ ի վեր քան զբանն գտանի։ Բանսչորեքնիւթեայս աշխարհս կարէ ասել։ Եւ այս վիճակ ոչամենեցուն է, այլ որ քաջն դեգերեցանյուսումնասիրութեանն ի թուականին, յերկրաչափականին, յաստեղաբաշխականին, իբժշկականին եւ ապա ի ծայրս ծագաց հասին իմարգարէականն, յառաքելականն, յաւետարանականն, որ էսկիզբն եւ ընձիւղումն։ Եւ թէպէտ եւ ունէի զայսամենայն արուեստս նյութականաց պատմող, եւ էիր դուերբեմն նիւթական, այլ այժմ զաննիւթոցն ունիսզնմանութիւն։ Ընդ արուսեկին կշռեցից զքեզ՝ դուպայծառագոյն քան զարուսեակդ նշոյլս արձակես։Արուսեակն զվեց ամիս արուսեակ է եւ զվեց ամիսգիշերավար։ Դու աւուր աւուր արուսեակ եւ ի վեր քանզարուսեակ։ Արուսեակն յայգուն պահու եւ եթ երեւի, իսկ դու ի քսան եւ ի չորս ժամս՝ ի տուընջեան եւգիշերի։ Եւ եթէ զլուսին ածից քեզ յօրինակ, յոյժծիծաղելի է իմաստնոց. երկոտասան անգամ ի տարւոջնվիժած, ժանգահոծ, մանգաղաձեւ, կիսագունդ, խոնաւալից, կիսալոյս, հիւանդոտ, գիշերագնաց, խաւարասէր, լուսատեաց, չղջանման, պակասընթաց, խաւարատանջ, բազում անգամ ի թաքուստ մտեալ։ Իսկ դուլիալայն, բարձր լուսասարաս, աւետաբեր, հրեշտակակերպ, ուրախարար, քաջալերիչ, պայծառ եւգեղեցիկ քան զամենայն հասակակից ընկերս քո։ Ոչ ինչբաւական քեզ բաւեմ ասել, որ քան զարեգակն ի վերգտանիս, ոչ զնա թշնամանեցից եւ զքեզ գովեցից, այլզբնութիւն նորա պատմեցից քեզ. շեղագնաց, թիւրընթաց, կողմնաւոր, ստուերաշուք, հարաւաբնակ, ձմեռնատանջ, ամառնակէզ, թօնուտ գարնանի եւ երաշտուտ աշնանի, գիշերակուլ, առաւօտածին, ծաղկաթարշամ, դալարացամաք, կենդանահալած ի ստուերս ի միջօրէի, կիսաբաժին յաւուրն ողջունի. յիրաւի սմա ՅոյնքԱպողովն կարդացին։ Եւ ապա եթէ զդուզնաքեայճառագայթս ածցես զմտօքդ, ընդ նմին եւ զայնգիտասջիր. գիշերաւ է ծածկեալ, ամպովք է թաքուցեալ, փոշեաւք է մղտացեալ եւ մրրկօք է ալեկոծեալ։ Դուարեգական նմանեցեր, ի հօրէ զօրացար, ի յորդւոյքաջալերեցար, ի Սուրբ Հոգւոյն լուսաւորեցար, իգիշերի տեսանիս եւ ի տուընջեան թափ անցանենճառագայթք հաւատոց քոց։

Ասացից առ քեզ եւ բան ինչ առակաւոր. յամենայն կողմանց աչացար. սրատես ես քան զարծուի եւերագալուր քան զմի ի հանդարտ անասնոց. ոչ միայնզերկինս տեսեր, այլեւ զերկնից մեծն տեսեր, եւզփոքրս թողեր, զանցաւորս ետուր եւ զանանցն առեր, իբաց ընկեցեր զոսկիակուռ թագ թագաւորին եւ ահա կայպահի քեզ անձեռագործ պսակն, զոր ընդունելոց եսյամենասուրբ ձեռացն Քրիստոսի։ «Որ թողցէ վասնաւետարանին զհայր եւ զմայր եւ զքորս եւ զեղբարս եւզամենայն ստացուածս իւր, զհարիւրապատիկն աստէնընկալցի եւ զկեանսն յաւիտենից աշխարհին, որ ոչնանցանէե։ Զայդ աղքատի ումեք դիւրագոյն է առնել, իսկառն թագաւորի, իբրեւ զքեզ, անհնար է։ Ապա եթէ արասցէոք, որպէս եւ արարերդ, մարդկան անհաւատալի, հրեշտակաց զարմանալի, Աստուծոյ նմանելի, որ եթողզանթիւ բիւր բազում զօրս հրեշտակաց եւ եկն ի գձուձկերպարանս մարդկան, գտաւ մարդ։ Քո գործդ Աստուածոյնմանի։ Նա բոլոր աշխարհի եղեւ կեանք եւ փրկութիւն, եւ դու բոլոր աշխարհի բացեր զդուռն կենաց եւփրկութեան։ Քոյին իսկ աշխարհիդ հայրենի հաւատքնպահեցան, եկեղեցիք շէն մնացին, վկայարանք իխաղաղութեան, քահանայք ի քահանայութեան, պատարագքի սեղանս, մարգարէք յընթերցուածս, առաքեալք իմխիթարութիւնս, սաղմոսերգուք ի յօրհնութիւնս, կուսանք ի կուսութեան, կնքաւորք ի սրբութեան եւամենայն ոք յիւրաքանչիւր կարգի։ Եհաս լուրառաքինութեան քոյ յարեւելից մինչեւ ցԳադիրովն, իհարաւոյ մինչեւ ի հիւսիսի։

Գրեցաւ անուն մարտիրոսութեան քոյ յոսկիտախտակսն ընդ առաքեալսն եւ ընդ նախավկայսն, ընդհայրապետսն եւ ընդ եպիսկոպոսապետսն, միանգամայն եւի դպրութեան կենացն ի յերկինս։ Զգո՛յշ լեր, սքանչելի՛, որ այսչափ մեծամեծացն արժանի եղեր եւյայսչափ բարձրութիւնս վերացար հասեր՝ ի հաստատունկալ զյուսոյն խարիսխ, եւ անհա՛տ լեր ի սիրոյն եւհամբերո՛ղ լեր ի հաւատս ճշմարտութեան, զի մի՛վիշապն մեռեալ զտուտնն շարժեսցէ ի վերայ կենացքոց։

Զի թէ մինչ տղայն էիր, յաղթեցեր նմա, իչափ հասեալ, գիտեմ, թէ առ ոտն կոխես զամենայնմենքենայս չարեաց նորա։ Այլ որչափ միտքս իմ այժմզքեզ սիրեն, եւ մարթ էր զայն բանիւ ընդ պատմութեամբարկանել, բազում մագաղաթի ծախք լինէին։ Բազումանգամ յառաջ ելեալ վասն քո սիրոյն՝ գալ առ քեզ եւայժմ ի մերմէ բարեխօսութենէ եւ յամենայն Սուրբուխտէ եկեղեցւոյ յանձն արարեալ Հոգւոյն Սրբոյ. Տէրընդ քեզ ամէն։

Վկայդ Քրիստոսի, չարչարակից խաչին, իհրեշտակաց փառամատոյց պատմուճանաւ զարդարեալ, անգարշ որդեակ իմ Վաչէ՝ Աղուանից արքայ, Գիւտեպիսկոպոս ի Տէր բերկրիլ։

Յամօթալից հեղգութենէ չկարեմհամարձակել ասել բանս մխիթարութեան յաղթողիդաներեւոյթ պատերազմիդ, որ ոչ ի մարդկանէ առերքաջալերութիւն, այլ զյոյժ ահեղ զօրութիւննՔրիստոսի քեզ յօգնականութիւն կոչելով՝ վերագոյնգերազանցեալ, քան զբոլոր աշխարհս բարձրագոյն գտար։

Բայց արդ՝ զքեզ ի հաւան ածեալ քոյովժուժկալութեամբդ, աղաչեմ, զի ախորժ եւ անոյշ իմողջոյնս քեզ թուեսցի. այլ գոհանալով զքովերաբերութենէդ, ով զօրականդ Քրիստոսի, ոչ ունիմգիտութիւն աղքատութեանս իմոյ կազմութեանպատրաստութեան. զի եւ ոչ նիւթ ինչ ճարտարեալիմաստութեամբ իմով համբարել կարացից՝ կկել զգեստինչ գովութեան քում ազնուականութեանդ։ Նամանաւանդ եթէ իսկ ամենայն հռետորական փիլիսոփայքնաշխարհին Յունաց ի մի տեղի գումարեսցին, եւ ոչկարասցեն ասել զարժանն զգովութիւն քում հոգելիցյաղթութեանդ։ Վասն զի դու ծանեար սիրելով զԱստուածյամենայն սրտէ, յամենայն անձնէ եւ յամենայնզօրութենէ. զամենայն ինչս եւ զմեծութիւնսփոխանակեցեր ընդ միոյ տեառն ամենայնի. զի զնա ընդքեզ հաշտ ունելով՝ ոչ միայն զերկիրս, այլեւ զերկնիցզմեծութիւնն առեալ ըմբոշխնեցեր։ Հրաժարեցար իզոհիցն ճենճերաց դիւամոլ հեթանոսաց եւ ահա եղերհոտ անոյշ ի Քրիստոս, որ հասեալ մինչեւ յարեւմուտս՝հռչակեալ ծաւալեցաւ եւ բերկրեալ զուարճացոյցզամենեցուն հոգիս։ Թողեր զմեծութիւն երկրային, որառիթ է մեղաց, ժառանգեցեր զարդարութիւն հանդերձերկնային մեծութեամբն. հեռացար բնաւ իսկ իզբօսանաց աշխարհիս եւ մերձեցար ի Քրիստոս, որ էնաւահանգիստ խաղաղութեան։ Եւ գումարեալ զբանս իմ իմի տեղի խօսեցայց. եթէ էիր մարդ, եւ եղեր հրեշտակ։Ունէիր ազգականս ի յերկրի, եւ գտար եղբայր Քրիստոսիի յերկինս. էիր մահկանացու, եւ եղեր անմահ։ Ոչ թէդու միայն ես անմահ, այլ արդ՝ վասն զիհամարձակութիւն ունիս առ Քրիստոս, բազումմահկանացուաց կարես տալ զկենդանութիւն։ Ցանկալիես հրեշտակաց, փափագելի ես մարդկան, առաւել անձկալիինձ՝ հեռացելոյս, չլինելոյս մարտակից քեզյաներեւոյթ պատերազմիդ ամենաչար սատանայի։

Բայց արդ աղաչեմ, փոխանակ ասեմ՝ չունելվնաս ի մտի, չյիշել զիմ հեղգութիւնս։ Լուսաւորեա՛զիմ տրտմութիւնս քո ողջունաբեր թղթով։ Դու եղերչարչարակից Քրիստոսի, նմանեա՛ նմա ամենայնիւ. զի թէնա ի վերայ խաչահանուացն աղաչէր չյիշել զմեղս, որչափ եւս առաւել քեզ արժան է թողուլ զիմհեղգութիւնս։ Զի այն, որ արարն զհեզ ողջ հոգւով եւառողջ մարմնով եւ իւրում որդեգրութեանն արժանաւոր, նոյն եւ շնորհեսցէ մեզ՝ զքեզ առողջ հոգւով եւմարմնով տեսանել յաշխարհի եւ վայելել ի քոշնորհալից վարսդ առաքինութեան։ Ողջ լինելով իՔրիստոս՝ լիցիս մեզ բազում ժամանակս պարապեալ եւլցեալ սիրովն Քրիստոսի. ամէն։