Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի

ԳԼՈՒԽ ԻԲ
Պաշարումն Պարտաւայ յորդւոյն Շեխայ եւ ի զօրաց Հայոց եւ Աղուանից եւ Սամուելի անձամբ առնուլ պատիւ եւ գնալ ի Դուին

Ի ժամանակի խռովութեանն, որ շարժեցաւ իմէջ Եսայի՝ որդւոյն Շեխայ, եւ իւրոյ գործակալինՄահմետի՝ որդվւոյ Աբլվահդի, որ կոչիւր Եմէմիկ, զօրաժողով լինի որդին Շեխայ ի կողմանցնԱսորեստանեայց՝ միակամութեամբ Աշոտի իշխանի, զի եւսա գումարէ զզօրսն Հայոց հանդերձ իշխանօքնԱղուանից երթան եւ հարկանեն զղակիշն ի դրաննՊարտաւայ եւ քաջամուխ կացին ի մարտի զամիսս ԺԳ։ Ընդայն աւուրս հասանէ վախճան հայրապետին ԱղուանիցՅովսեփայ, եւ ոչ լինէր պարապ իշխանացն Աղուանիցնորոգել զաթոռ հայրապետութեան Աղուանից։ ԻսկՄեծկողմանցն եպիսկոպոսն Սամուէլ անձնակամակ ընդՄիսայէլի քահանայի, որ իմաստասէրն կոչիւրխորհրդազգած եղեալ՝ առանց գլխաւորագունին աջոյտայ զեպիսկոպոսութիւնն իւր Միսայելի. եւ ինքնՍամուէլ զանկատարն առնու ձեռնադրութիւն յիւրմէեպիսկոպոսէն։ Լուրս այս եհաս ի բանակն. եւ բազումեղեւ խռովութիւն իշխանացն Աղուանից. յայնժամ իմիաբանութենէ զեկուցանեն զայս տեառն Գէորգայ՝Հայոց կաթողիկոսի։ Եւ նորա կանոնականսահմանադրութեամբ գրեալ առ իշխանն Հայոց՝ մաղթէօգնել իրացն եւ առնել զաւարտն ի խաղաղութիւն։ Եւնորա իմաստաբար արծեալ ի հաւան զպետս եւ զիշխանսԱղուանից՝ խաղաղութիւն ի մէջ նոցա առնէր. այլ նոցազնզովս Հայոց պատճառեալ։ Իսկ Աշոտ՝ իշխանն Հայոցխնդրէր զկարգադրութիւն Սրբոյն Գրիգորի հաստատԵլեւ զձեռնադրութիւն առնուլ ի Հայոց. որք առժամայնհաւանեալ սակս Սամուելի եւ Միսայելի պղտորմանն, զոր մեծ իշխանն Հայոց գրէ առ հայրապետն Գէորգ. եւզՍամուէլ հաճեցուցանէր ամենայն Աղուանիցկամակցութեամբ։ Յանկամական մտաց չուեալ երթայ իԴուին եւ զերկրորդն առնու ձեռնադրութիւնանձնահաճն Սամուէլ ի Գէորգայ՝ Հայոց կաթողիկոսէ, յաւուրս Աշոտի՝ Հայոց իշխանի, ի թուականութեանՀայոց ՅԻԶ։

Եւ նոյն իշխանն Հայոց՝ Աշոտ զվաղնջուցդադարեցուցեալ քարոզութիւնն Սիւնեաց՝ որպէս այրիմաստուն, ընդ Սողոմոնի եպիսկոպոսի եւ ընդ Գէորգայհայրապետի վերստին նորոգեաց։

Ի նոյն ժամանակս յերեք հարիւր երեսունեւ վեց թուին եղեւ Աշոտի Բագրատունւոյ նստուցանելզաթոռ թագաւորութեանն իւրոյ ի մէջ Հայաստանեայց, որ ի բազում ժամանակաց էր բարձեալ պատիւթագաւորական ի տանէն Թորգոմայ։ Իսկ գալուստ Տաճկինի Հայս եւ գրաւել զաշխարհն ընդ լծով ծառայութեանհարկաց թուականն Հայոց ՅԽԲ լինէր, յորոյ ձեռնըմբռնեալ լինէր հայրապետն Հայոց Գէորգ ի կապանսերկաթիս պարփակեալ ածաւ ի Պարտաւ։ Ապա բարեպաշտնՀամամ որ եւ Աղուանից եղեւ թագաւոր, նոյնպէսզկործանեալ թագաւորութիւն տանս Աղուանիցնորոգեաց, որպէս Աշոտ Բագրատունի՝ զՀայոցթագաւորութիւնն. այսք ի միում ժամանակի գործեցան։Եւ նոյն ինքն Համամ սակս առ Աստուած մեծապէսյանցանացն, որ վասն սնոտի այս կենացս զպարտ արեանեղբօրն ժողովեալ յանձին իւրում մեծագոյնբարեգործութիւնս առ եկեղեցիս եւ առ ամենայնկարօտեալս եւ չքաւորս առատազուարթ անսպառ կատարէր, որ եւ զմեծ հայրապետն Հայոց Գէորգ յանօրէն Տաճկացկապարանէն բազմաբաշխ գանձիւք տայր արձակել եւյոգնամեծար զնա արարեալ՝ առողջ առ Հայաստանեայսառաքէր։ Իսկ յետ Դ ամաց, յորում տարեմուտն իսրբումն հանդիպիւր Պասեքին օր, սպանաւ Ապու ԱլիԱղուանից իշխանն Հայկազունի յիւրմէ հարազատէնՍմբատայ. եւ եղեւ այն սուգ մեծ իւրայնոցն զարմից։ Ինմին ամի զօրաժողով լինի թագաւորն Հայոց Սմբատ՝որդի Աշոտոյ Բագրատունւոյ՝ անցանէ ասպատակաւյաշխարհն Ասորեստանեայց, անդ ի դիմի հարկանին նմազօրքն Տաճկաց, եւ փախստեամբ դարձուցանեն ի Հայս՝թափուր եւ ունայն զամենայնն առնէին։ Անդէն մեռանէրԱշոտ իշխանն Հայկազնի եւ սակաւք ի զօրացն։

Ի նմին ժամու մեծ իշխանն ՎասպուրականիԱպու Մրուան սպանանի յիւրոց զօրացն։ Ի նոյն ամիգայր հասանէր ամպարիշտ Տաճիկն երկրորդ անգամյերկիրն Հայոց, եւ ի նորին հրաման ելանէ ներքինին իդրանէն Պարտաւայ գալ ի Հայս։ Եւ էր այրն այն ժպիրհեւ անաստուած. ուր գնացք ոտից նորա լինէր, աւերէրքանդէր զեկեղեցիս Աստուծոյ. եւ զնշան Քրիստոսի ուրեւ տեսանէր, մանրէր իբրեւ զփոշի։ Եւ իբրեւ եհասյաշխարհն Հայոց, առժամայն փախստական լինէրթագաւորն Սմբատ։ Եւ առեալ զամրոցն նորա եւզթագուհին հանդերձ տիկնամբք եւ որդւովքն իւրեանց, զկտակարանս եւ զսպաս սրբութեանց եւ զխաչս՝ բազումգանձիւք խաղացուցեալ ի գերութիւն։ Ընդ նոյննարշաւեալ ի Վիրս՝ ընդդէմ ելեալ նմա երկու քաջզօրավարք Վրաց՝ Գէորգ իշխան եւ Արեւէս եղբայրնորին. եւ երկոքինն չարաչար մեռանէին ի նմանէ։Յայնժամ վերափոխի մեծ հայրապետն Հայոց Գէորգ եւիշխանն Սիւնեաց Աշոտ, զոր ողբերգական կանայքկականէին՝ ասելով. «Մի եկեսցէ եւ մի՛ լիցի այսպիսիտարի ի վերայ երկրի, որչափ ազգ մարդկան էե։ Եւ հայթիւն ՅԽԶ։ Այլ այն ամենայն սկիզբն էր երկանցն եւտագնապին, որ եղեւ Հայոց. զի զնոյն ինքն զմեծթագաւորն Սմբատ յետ սակաւ ժամանակի մատնեացաստուածահաս պատուհասն, որ լինելոց էր աշխարհի. եւի բաց կացեալ վերնոյն զօրութիւնն ի նմանէ՝զկորստեանն իւր եւ Հայոց գնաց զճանապարհ՝ ի յերեսսգազանադէմ իշխանին Տաճկաց երթալով, որ զշան եւզչմարդոյ՝ բերելով զբարս, ըմբռնեալ նորա զկամաւեկեալ թագաւորն, ի վերայ փայտի սպանանէր։ Եւ ապագուժէր ձայն աղետաւոր ի տունն Թորգոմայ եւառհասարակ աւերանք աշխարհին հասանէր։ Հայ թիւն ՅԿԳէր։ Զորոյ վրէժն միայն Աստուած խնդրեաց զսպանմաննՍմբատայ, զի անագորոյնն այն Տաճիկ փոխեալ ի Հայոց, գնայ անցանէ ընդ Ասորեստան երկիր՝ ի վերայարաբացւոցն կամեցեալ տիրել, զոր անդ ոտնակապեալզնա տեառն, որ դատի զերկիր, մատնի ի ձեռն Արաբացւոցնիշխեցողի եւ կենդանւոյն թաղեալ սատակի։ Ի վերայայսոցիկ անցելոց ժամանակաց՝ սպառի ազգն այնՏաճկաց, եւ երեւի ազգ այլ, զոր Դելեմիկք կոչեն, որոցգլխաւոր ոմն եղեալ Սալար անուն՝ համատարած սփռեալզիւր գաւազանն, տիրէ Աղուանից, Պարսից, եւ Հայոց, եւեկեալ ի Պարտաւ՝ իւրացուցանէ իսկոյն։

Ընդ նոյն ժամանակս բախի ի կողմանցնհիւսիսւոյ այլադէմ, օտարանշան ազգ իմն, զոր Ռուզիկկոչեն, որք ոչ աւելի քան զերիս ժամանակս ընթանալովիբրեւ զմրիկ ընդ համատարած աշխարհածով ելիցնԿասպից՝ յանկարծ հասանէին ի մայրաքաղաքն ԱղուանիցՊարտաւ, ոչ ուստեք լեալ կարողութիւն ընդիմակայելնոցա, եւ ի սուր սուսերի մատնեալ զքաղաքն՝ թափեցինյինքեանս զվայելչութիւն ամենայն կազմութեանբնակչացն եւ նոյն ինքն սալարն պաշարեալ զնոսա՝ ոչինչ կարէր վնասել, զի անյաղթելի էին զօրութեամբ։Իսկ կանացն քաղաքին հնար իմացեալ՝ բաժակ մահուարբուցանէին Ռուզացն, որոց իմացեալզդաւաճանութիւնն՝ անխնայ կոտորէին զկանայսն եւզմանկունս նոցա։ Եւ կացեալ ի նմա ամիսս Զ, թափուր եւունայն զքաղաքն թողուին, եւ մնացեալքն զանգիտողձեւով գնացին յաշխարհն իւրեանց բազմազան աւարաւ։