Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի

ԳԼՈՒԽ ԽԶ
Դաւթայ՝ Մեծ Կողմանց եպիսկոպոսի վասն պատկերաց եւ նկարագրութեանց հայցուած ի ՅոհաննէՄայրագոմեցւոյ

Ընդ այն իսկ ժամանակս, որ դեռ եւս վարէրզհայրապետութիւնն Աղուանից տէր Ուխտանէս եւ զկնինորա՝ Եղիազար, եւ խռովութիւն եւ հերձուած բազում իկողմանս կողմանս գիտնաւորաց եւ տգիտաց լինէր, մարտեւ մրցումն Յոնաց եւ Հայոց։ Եւ աշխարհս Աղուանիցանվրդով յայսցանէ մնայր. եհաս համբաւ իմն ի նոսա, եթէ ոմանք պատկերս ոչ ընդունին, ոմանք մկրտութիւնոչ առնեն, ո՛չ աղ օրհնեն, ո՛չ պսակ դնեն հարսանեաց. յայս պատճառս, եթէ քահանայութիւն բարձեալ էյերկրէս։ Վասն այսորիկ Դաւիթ՝ եպիսկոպոս ՄեծԿողմանց, խնդրեաց գրով ի Յոհաննէս վարդապետէ Հայոցզպատճառ իրացն։ Եւ նա արար հմուտ իրացնճշմարտապէս՝ այսպէս ասացեալ. «Աղանդդ այդ յետառաքելոցն երեւեցաւ. եւ պատկերամարտութիւն նախ իՀոռոմս երեւեցաւ վասն որոյ ժողով մեծ եղեւ իԿեսարիա. հրամայեցին նկարել զպատկերս ի տանԱստուծոյ. վասն որոյ բարձրամտեալ նկարչաց՝զինքեանս գերագոյնս կամէին առնել, քան զամենայնարուեստս եկեղեցականս։ Ասէին. «Մեր արուեստս լոյսէ, զի ծերք եւ տղայք առ հասարակ վերծանեն եւ զԳիրսՍուրբս սակաւք ընթեռնունե։ Աստանօր աղմկեալ կրկինլինի ժողով. եւ քննեալ արդարացուցին զգրիչս եւզվերծանողս եւ զմեկնիչս եւ եդին յառաջ քանզնկարիչս։ Եւ անտի մինչեւ ցՄովսէս՝ Հայոցկաթողիկոսն, այն աղանդ հերձուածին չէր յայտնեալ։Ապա ընդ երկուանալ հայրապետութեանն Հայոց էր մեծմարտ ընդ Մովսէս եւ ընդ Թէոդորոս՝ Կարնոյեպիսկոպոս, զոր փիլիսոփայապետն կոչէին։ Սոքա եւուղղափառքս աղարտէին զՀոռոմոց ամենայն կրօնսն։

Եւ առնէր ժողով Մովսէս իւր կողմաննվարդապետացն, եւ հրամայէր ամենեւին չհաղորդել ընդՀոռոմսն՝ հնազանդեալսն քաղկեդոնական ժողովոյնչարի, զի գործք նոցա ստութեամբ են։ Մի՛ գիրս, մի՛պատկերս, մի՛ նշխարս ի նոցանէ ընդունել։

Յայնժամ Թէոդորոս ետ հրաման ժողովելեպիսկոպոսացն Հայոց, որ ի նորայն կողմանն՝ ի Կարնոյքաղաք, եւ ասէ. «Պարտ է մեզ առնել կաթողիկոսե։ Եւածին զՅոհան ոմն սիւնական, ձեռնադրեցին եւհնազանդեցան քաղկեդոնական կրօնիցն։ Եւ ոչ ոք ինոցանէ եղեւ խնդրող ուղղափառ հաւատոյն, բաց իյԵնոսայ երանելւոյն, որ գնաց ի նոցանէ եւ եկն առՄովսէս կաթողիկոս, զոր ուրախութեամբ ընկալան: Մովսէս նստէր ի Դուին կաթողիկոս. պատշաճեցան եւնոքա Հռովմայեցիքն Յոհաննու կաթողիկոսարանյԱւանին, մօտ առ միմեանս։ Եւ էր խռովութիւն ի միջինոցա՝ չընդունելով զՅոհաննու ձեռնադրեալսնե։ ԱպաՅեսու անուն քահանայ եւ՛ Թադէոս եւ՛ Գրիգոր, որ իՄովսեսի կողմանէն էին, գնացին ի Դունայ եւ ելին իՍոթից գաւառն։ Եւ բնակելով յանապատսն, զիկրօնաւորք էին, սկսան ուսուցանել։ Եթէ զպատկերս, որյեկեղեցիս են նկարեալ, ի բաց ջնջեցէք եւ ընդաշխարհական քահանայս մի՛ հաղորդիք։ Եղեւխռովութիւն ի գաւառին, եւ համբաւն եհաս առ Մովսէսհայրապետն։ Եւ իսկոյն գրեաց, թէ փութով այսրէնեկա՛յք։ Նոքա ոչ անսացին հրամանին, այլ անտիգնացեալ բնակեցան ի ձերում Արցախական գաւառս։ Եւհարցեալ հայրապետին զգիտնաւորսն իւր, եթէ զիա՞րդ էայն մարդկան գործ. նոքա զոր վասն Հռոմայականին էր, թիւրութիւն ետուն պատճառս:

Ապա գրեցին նամակ, թէ մի՛ ոք իշխեսցէխոտել զնկարս, որ յեկեղեցիս է։ Եւ ի վախճանելհայրապետին Մովսեսի եւ տիրել Խոսրովու Հայոց՝միաւորեցաւ երկիրն։ Եւ նստուցին հայրապետ ճշմարիտեւ արդար այր՝ զԱբրահամ, որ զուրացող ժողովնՔաղկեդոնի նախ եբարձ նզովիւք, եւ ապա ձեռնադրեցաւ։Իսկ պատկերամարտքն, որ իջին յԱղուանս, պղտորեցինզերկիրդ ձեր. ապա Գարդմանայ տէրն կալեալ զերեսինարսն, որոց անուանքն ի թղթիդ են, ետ կապանօք ածել իՀայս։ Եւ եղեալ նոցա յանդիման մեզ՝ հարցաք, թէ յո՞րպատճառս չընդունիք զմարմնացելոյ Աստուծոյզպատկերն. ետուն պատասխանի, եթէ արտաքոյ էպատուիրանաց, եւ եթէ կռապաշտից է գործդ այդ, որոցզամենայն արարածս ի պաշտօն էր առեալ. մեք ոչպագանեմք երկիր պատկերաց, զի ոչ ունիմք հրաման իԳրոց։ Ապա մեր յայտ արարեալ զմովսիսականն իխորանին նկարակերտութիւն եւ զՍողոմոնեան տաճարինզանազան քանդակագործութիւնսն զնոյն կերպագրեալ եւի մեր եկեղեցիս։ Զայս եւ որ նման է սոցին ասացեալ՝զթիւրութիւն նոցա ուղղեցաք։