Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի

ԳԼՈՒԽ ԻԱ
Թուղթ արքային Վաչագանայ առ ամենայն եպիսկոպոսունս եւ քահանայս առ ի շնորհեալ նմա ի ձեռն աղօթից եւ պաղատանաց նոցա զծածակեալ գանձն

Յայնժամ հրամայէր թագաւորն հրովարտակսառնել ընդ ամենայն աշխարհս տէրութեան իւրոյ օրինակզայս։ Առ եպիսկոպոսս եւ երիցունս, եւ սարկաւագունս, եւ անապատականս, եւ առ ամենայն ուխտս եկեղեցւոյ՝ողջոյն. յուշ լիցի ամենեցուն ձեզ անյապաղ պաշտել եւպահել եւ առնել խնդրուածս առ մարդասէրն Աստուած առի շնորհել մեզ զնշխարհս երանելւոյն Գրիգորիսի. ողջլերուք։ Եւ ապա զայսպիսի հրաման արքային ընկալեալայնուհետեւ ամենայն եպիսկոպոսք զիւրաքանչիւրիշխանութեան զերիցունս եւ զսարկաւագունս եւզբոլոր ուխտ եկեղեցւոյ հանդերձ տէրունեան նշանաւխաչին առեալ միաբանութեամբ եւ յոյժ փութովժողովեցան ի սեպհական գիւղն արքունի՝ անուանեալնԴիւտական։ Եւ որ սպուժեալ յամեսցի ոք, մեծ պատուհասի վերայ հրամայէր դնել։ Եւ անդ զերիս աւուրսմեծապէս կատարեցին զյիշատակ Սրբոցն, յորում ինքեանիսկ թագաւորին սովորութիւն էր յոտն կալ եւ պաշտել՝զբոլոր ուխտն եկեղեցւոյն անդր ժողովեալ։ Գտանէր եւզամենասուրբ նշխարս Գրիգորի եւ յոյժ հռչակելոյնՀռիփսիմեայ եւ Գայիանեայ ի Դարահոջ գիւղն, որ է ինահանգին Արցախայ, զոր էր բերեալ երիցուն Մատթէանուն կոչեցեալ ի Յոհաննէ Մանդակունւոյ՝ Հայոցկաթողիկոսէն, զոր ունէր նորին մատանեաւն կնքեալ եւառաքեալ անդ երիցունս առնոյր առ իւր։ Եւ ի գալմեծին Գրիգորի հանդերձ պատերազմակից պսակելովքնՀռիփսիմեաւ եւ Գայիանեաւ ի մեծ ժողովն Դիւտականու, ընդառաջ ելանէր թագաւորն հանդերձ թագուհեաւն եւամենայն մեծամեծ նախարարօքն հեռագոյն ի գեղջէն, ընդ առաջ ելանէին ամենայն եպիսկոպոսունքնիւրաքանչիւր իշխանութեամբ եւ պաշտոնէիւք բազումդասք դասք եւ գունդք գունդք՝ յիւրաքանչիւր գնդինշանք Սրբոցն մեծապէս պատուով ընդ աւետարանինպատեալք բազմութիւնք խաչիցն եւ զանազան նշանացնփողփողելով ծուխ խնկելոցն ուժգին բուրեալյիւրաքանչիւր դասուէն, ձայնք սաղմոսանուագհոգեւոր երգոցն քաղցրագոյն հնչմամբ անհատբարեբանելով զԱստուած՝ զտուոցն մեծագոյնպարգեւին։

Եւ այնպէս թագաւորն մեծագոյն բերկրանօքողջունեալ Սրբոցն հանդերձ բազմութեամբն, ինքնմեծաւ զգուշութեամբ սպասաւորէր երիցուն, որզնշխարհս Սրբոցն բարձեալ տանէր։ Եւ բերեալ իհանգստարան Սրբոցն դնէր առ երանելեացն Զաքարիայ եւՊանդալիոնի։ Եւ վստահացեալ այնուհետեւ բարեսէրարքայն յիւր հաստատուն հաւատոյն խնդիր եւ յառաքինիժողովոյն բարի հայցումն, ասէ. «Հաստատուն գիտեմ, զիտայ ինձ Աստուած ի ձեռն մեծիս Գրիգորի զամենասուրբնշխարս Սրբոյն Գրիգորիսիե։ Առնոյր այնուհետնթագաւորն զբազմութիւն ամենասուրբ ժողովոյն եւհրաման տայր բոլոր եպիսկոպոսացն՝ եւ երիցամբք եւսարկաւագօք, եւ անապատաւորօք եւ բոլոր ուխտիւեկեղեցւոյ՝ պաշտոնէիւք իւրաքանչիւր, աւետարանաւեւ խաչիւ յոլովութեամբ իւրաքանչիւր դասու, եւբազմութեամբ բուրվառաց խնկոց ծխելոց զկնի ելանելԵւ ինքն արքունի դրան երիցամբք եւ յոլովագոյնպաշտոնէիւք։ Եւ զաշխարհատիկինն թէպէտ եւ կամեցաւանդէն թողուլ, քանզի ժամանակն գարնանային էր եւյոլովութիւն անձրեւացն բերման սաստկանայր յերկիր, ոչ հաւանէր առնուլ յանձն. այլ մեծաւ փափագանօքտենչացեալ, եւ ինքն երթայր ի խնդիր Սրբոցն։ Եւզհնգեսեան զամենասուրբ վկայսն Քրիստոսի՝ զմեծնԳրիգորիոս եւ զերանելին Զաքարիա եւ զամենասուրբնՊանդալիոն, զյոյժ հռչակաւորս, զպատերազմայաղթսզՀռիփսիմէ եւ զԳայիանէ, առեալ ի բարեխօսութիւնմեծին եւ բոլորեցուն Աստուծոյ առ ի շնորհելոյ իձեռն նոցա զինքեան փափագելին։ Եւ զանազանթագաւորական հանդերձիւք պատեալ զնշխարս Սրբոցնբազում խնկովք եւ զանազան անուշահոտ ծաղկօքհանդերձ՝ դնէր ի դեսպակի Սրբոցն, զոր շիկակարմիրմորթով կազմեալ եւ սպիտակ կտաւով ի վերայյարմարեալ եւ ոսկի խաչ ի պատուականագոյն ականցքանդակեալ, ի վերայ դեսպակին հարեալ, եւ ձիսսպիտակս կարմիր ներկուածով զագիսն կազմեալ, եւզպուրս, եւ զագիսն թագաւորական ձիոցն թագիւպերճացուցեալ, եւ բազմաթիւն պաշտօնէից արքունիդրանն առաջնոյ եւ վերջնոյ դեսպակին, խաչ ի ձեռնանհատ քաղցրաբարբառ պաշտամամբք զցայգ եւ զցերեկանդադար բարեբանէին զԱստուած։ Եւ ինքն թագաւորն առդեսպակովն երթայր եւ երգակից էր սաղմոսացօրհնութեան։ Եւ դասք եպիսկոպոսաց իւրաքանչիւրհանդերձ մեծագոյն ժողովովն երթային ի չորեցունցկողմանց դեսպակի Սրբոցն սաղմոսելով եւբարեբանելով զմիածինն Աստուած՝ խնդրելովզամենեցուն ցանկալին՝ զՍուրբ նշխարս ՍրբոյնԳրիգորիսի։ Եւ հրաման տուեալ թագաւորինՎաչագանայ՝ հանդերձ եպիսկոպոսօքն ոչ ինչ ճաշակելումեք մինչեւ ցերեկոյ եւ յերեկոյին լոկ սակաւհացիւ զօրանալ։ Եւ ինքն թագաւորն զնոյն առնէրմինչեւ ի գիւտ Սրբոցն։ Իսկ դրան երիցունքն արքունիյոյժ ջերմագոյն պահէին եւ խնդրէին ի բարերարէնԱստուծոյ. եւ ոմանք ոչ ճաշակեցին մինչեւ ի գիւտՍրբոց նշխարացն։

Եւ ի տուէ եւ ի գիշերի ամենայնժողովելոցն անդադար լինէին աղօթք եւ խնդրուածքուժգին գոչմամբք՝ հայցել զամենեցուն զցանկալին՝զԳրիգորիս։ Եւ յորժամ խորհուրդ արար բարեպաշտարքայն Վաչագան, եւ ժամանակ յոյժ արարեալ խնդրելոյզնշխարս երանելւոյն Գրիգորիսի։

Ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ առաքեաց արքայզՄատթէ երէցն Դարահոջու՝ հանդերձ հանդերձպաշտօնէիւք ի Սուհառ՝ պաշտօն առնել եւ պատարագսմատուցանել յանուն Սրբոցն, որ անդն յայտնեցան։ Եւմինչ դեռ զառաւօտին կատարէին զպաշտօն յոտնկալեաց, նիրհ անկանէր երիցուն Մատթէի. ձայն լսէր ուժգինասելով. «զՍուրբ Գրիգորիս խնդրէ՞ք. ընդ արեւելս էե, որ եւ եղեւն։ Իսկ յորժամ բրէին զտեղի գերեզմանին՝սխալեալ ի հիւսիսակողմն արարին զբրածն. եւ իբրեւ ոչպատահեաց, յոյժ տրտմութիւն կալաւ զամենեսեան։ Եւապա ողորմութեամբն Աստուծոյ յարեւելս կոյսարարեալ զբրածն՝ գտին զամենասուրբ նշխարսերանելւոյն ըստ եկեալ ձայնի հնչմանն։

Իսկ յորժամ չու արարեալ թագաւորն իԴիւտականէ բազմութեամբ ժողովոյն, եպիսկոպոսօք, եւերիցամբք եւ ամենայն պաշտօնէիւք յոլովութեամբ, եւորպէս եղեւն ասացեալ, պահք եւ աղօթք եւ խնդրուածքյամենայն ժողովելոցն լինէին առ մարդասէրնԱստուած։ Եւ հասեալ ի գիւղ մի՝ Արաժանս անուն եւսարկաւագ մի՝ Յովէլ անուն նորա ի դրան արքունի, տեսանէր ի տեսլեան յառաջ քան զծագել առաւօտուն, իբրեւ այն թէ՝ բահ՝ ունիցի յուսն եւ զնշխարսերանելւոյն Գրիգորիսի խնդրիցէ։ Եւ ինքն իսկԳրիգորիս երեւեցաւ սպիտակ հանդերձիւ յաբեղայիկերպարանս։ Եւ հարցեալ ցսարկաւագն, թէ Զի՞նչխնդրես. իսկ նորա պատասխանի արարեալ՝ «Եթէ արքայ եւամենայն պաշտօնեայք եւ բովանդակ գունդն ԱղուանիցզԳրիգորիս խնդրեմք եւ ոչ կարացաք գտանելե։ Իսկերանելւոյն կալեալ զձեռանէ սարկաւագին եւխոնարհեցուցեալ ի տեղին, ուր կային նշխարքՍրբոյն. «Եթէ զԳրիգորիս խնդրէք, աստ էե, ասէր. եւհրամայէր բրել զտեղին։ Մօտ ի գերեզման անդր փոքրբլրիկ մի էր եւ խաչ ի վերայ։ Եւ երթեալ երանելւոյն իվերայ բլրոյն՝ առընթեր խաչին կացեալ. եւ երէց միՆաթան անուն՝ եղբայր նորուն սարկաւագին, եւ միւսեւս երէց Գեդեւուն անուն բրէին զտեղին. եւ Յովէլ իծունգս իջեալ՝ շալակ ունէր առաջի։ Եւ գտեալզնշխարս սրբոյն՝ գնային խնդալով։ Եւ նորա ձայնեալանդրէն ասէր. «Կողքս եւ զոտկունքս աստ են, ի ձեզառէքե։ Եւ մեք գտանէաք, զոր ասացն։ Եւ զարթուցեալպատմէր զտեսիլն արքայի։ Եւ զի չէր բնաւ երթեալսարկաւագին յԱմարաս, ասէր՝ զտեղին, զոր եցոյց, գիտեմ։

Եւ արքայ յոյժ խնդալից եղեալ՝ զՄանասէ՝զիւր դրան երէցն եւ զնոյն սարկաւագն առաքէրյԱմարաս յառաջ քան զիւր երթալն. եւ երթեալ ցուցանէրզնոյն տեղին, որ ի նմին իսկ տեղւոջն գտանէինզնշխարս Սրբոյն։ Եւ չուեալ յԱրաժանից ՍրբոյնԶաքարիայի եւ երանելւոյն Պանդալիոնի եւ յոյժվայելչականին Գրիգորի եւ առաւել հռչակելեացնպատերազմողին Հռիփսիմեայ Գայիանէիւ հանդերձ, թագաւորաւն եւ յոլովագոյն ժողովով եւեպիսկոպոսօքն եւ քահանայիւք եւ պաշտօնէիւք։ Եւհասեալ ի Քարուէճ փոքրագոյն գիւղ մի. եւ լինէր անդցայգապաշտօն։ Եւ դարձեալ ցուցանէր նոյն Յովէլայսարկաւագի ի նմին տեղւոջ արս չորս աւագագոյնսաբեղայս, եւ զնոյն Գրիգորէս մանկագոյն եւս քանզնոսա եւ յոյժ ահաւորագոյնս տեսլեամբ շուրջ կացեալզնոյն տեղեօքն գոբաղայիւք, զոր բրել հրամայեաց։ Եւյահէ անտի ի բերանս անկեալ սարկաւագին, եւ անդէն իվեր յարուցեալ կամէր հարցանել ինչ, եւ նոքաաներեւոյթ լինէին ի նմանէն։ Եւ յորժամ սկիզբնլինէր ցայգապաշտամանն ի նմին աւուր, եւ բարեպաշտարքայն անդադար խնդրէր յԱստուծոյ զգիւտ ՍրբոյնԳրիգորիսի եւ տեառնագրեալ զինքն տէրունեան խաչինշանաւն՝ յոյժ բազում աղաչանօք՝ ծածուկ սրտիւհայցէր զառատատուրն Աստուած։

Տեսիլ երանելւոյն Վաչագանայ

Եւ մինչեւ նստեալ՝ ի գիշերապաշտամաննէր, նիրհ առնոյր փոքրկագոյն զթագաւորն. եւ եկեալհնչիւն ձայնի ասէր. «Զոր դու հայցես աղաչանօք անդերեւեցաւե։ Եւ գիտացեալ ի տեսլեանն, որպէսպատմեացն, թէ ես յԱմարաս երթամ. եւ որ անդ, ասէ, երեւելոց ումեք իցէ անդ մարդոյ։ Եւ անդէնվաղվաղակի զՄանասէ՝ զիւր դրան երէցն յառաջ քանզիւր երթալն յԱմարաս յղեաց. եւ ասէ. «Զիմ տեսիլդ մի՛ումեք յայտնելե. եւ եհարց եթէ յայտնեա՞լ ինչ ումեքիցէ։ Եւ Յովէլ երէց մի անապատական, որ առ արքայինլինէր, պատմեաց, եթէ ես տեսի ի նմին տեղւոջ, ուրՅովէլ սարկաւագի բրել հրամայեաց, աղբիւր ելանէրյականէն նրբագոյն եւ յառաջ խաղացեալ յոյժյորդագոյն։ Եւ իմ զարմացեալ՝ եթէ յառաջ չէր աղբիւրի տեղւոջս, արդ այս յորդ ուստի՞ ելանէ։ Յորժամչուեալ ի Քարուիճէ՝ կանայք յառաջ ելանէին իգիւղաքաղաքէն Ամարասայ։ Եւ, որպէս եղեւն ասացեալ, ժամանակն գարնանային էր, եւ յորդութիւն անձրեւացանդադար հոսմամբք իջանէր յերկիր. եւ բազմութիւնսմբակակոխ ձիոցն, յոյժ վարակոխ գործէր զճանապարհն։Իսկ թագաւորն ասէ. «Ոչ ինչ դանդաղելե. Առ ի յոյժցանկալի տենչանացն ի վայր յերիվարէն իջանէր եւշրջեալ ընդ դաս դաս եպիսկոպոսացն եւ երիցանց՝կարգել եւ յարմարագոյնս երթալ՝ հանդարտիկ եւյորդագոյն քաղցր ձայնիւ, սաղմոսանուագ երգովքբարեբանեալ զկենարար երրորդութիւնն։ Եւ ինքնանցեալ մեծաւ զգուշութեամբ սպասաւորէր դեսպակիերանելեաց վկայիցն Քրիստոսի. եւ ի բազմութենէձայնիցն պաշտամանց յայլ եւ այլ լեզուս մեծագոյնհնչէր երկիրն. եւ ի յոլովութենէ տէրունեան խաչաձեւնշանացն եւ ի փողփողելոյ նշանարձակ գունակ գունակերանգախառն կերպարանաց, եւ փայլմունք ոսկւոյ եւարծաթոյ եւ պատուական ականց, որ ի բազմութիւնխաչերոյն էին կառուցեալ, իբրեւ զլուսաւոր ամպծածկեալ ունէին զերկիր։

Իսկ դեսպակ Սրբոցն սպիտակազգեստկազմածով, սպիտակ ձիով, ոսկի ականակապ խաչիւն իվերայ կառուցեալ, յոյժ պատուական թագ խաչիննշանարձակ ի վերայ դեսպակին լեալ իբրեւ զաստղպայծառագոյն լուսով, եւ ուժգին շքեղացեալ փառօքերթայր ի մէջ քրիստոնեական բանակին։ Եւ յորժամ իգիւղն մտանէր Սուրբ եւ աստուածասէր ժողովն, գետփոքրագոյն անցանէր ընդ մէջ շինին եւ կամուրջկազմեալ արքունի պողոտային։ Իսկ արքայն առ ի յոյժսիրոյն, զոր առ սուրբսն ունէր, ոչ հաւանէր զդեսպակսրբոցն յայլ ոք թողուլ, այլ ինքն թագաւորականզգեստուք հանդերձ իջեալ անցանէր ընդ գետն։ Եւերթեալ ի նշանակեալ տեղին յերկարագոյնծունրդրութեամբ թագաւորն հանդերձ եպիսկոպոսօք եւբազմութեամբ ժողովոյն առնէր խնդրուածս։ Եւ հարեալզխորանն արքունի ի վերայ տեղւոյն հրամայէրզգուշանալ մինչեւ ցվաղիւն։ Եւ ընդ այն ժամանակսեպիսկոպոս ոչ կայր յԱմարաս. եւ հարցեալ արքայիցվանաց երէց գեղջն եւ ցայլ եւս աւագանի՝ եթէ ձերնշան ինչ տեսեա՞լ է ի տեղւոջն, եթէ ոչ։ Պատմեցիննոքա, զոր ի Յոբայ ճգնաւորէ լուեալ էին։