Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի

ԳԼՈՒԽ ԺԹ
Յայտնութիւն նշխարաց Սրբոյն Զաքարիայ՝ հօրն Յովհաննու եւ երանելոյն Պանդալիոնի, որ վկայեաց ի Նիկոմիդիա քաղաքի, զոր տարեալ էր մանկանն Գրիգորիսի յաշխարհն Ճղբաց

Բազում նշանք եւ արուեստք լինէին իքաղաքին՝ անուանեալն Ցրի՝ ի տեղւոջն, յորումերանելի վկայիցն Քրիստոսի նշխարքն կային։ Եւ ոչումեք յայտնի էր դիր նշխարացն Սրբոց. եւ բնակիչքհեթանոսք էին աշխարհին, այլ երթեալ ջերմնոտք եւախտաժէտք առնուին հող յեկեղեցւոյն ուր նշխարքՍրբոցն կային։ Թէպէտ եւ բարբարոսք էին, լինէրմեծամեծ բժշկութիւն։ Իսկ ամենաչար պարսկացպապանձական պաշտօնն, որ միշտ հակառակ կայրեկեղեցւոյ Աստուծոյ, մտեալ պարսիկ մի մոգ, ուրկային նշխարքս այս՝ առ ի ծաղր առնելոյ, կամէր զպէտսիւր վճարել. եւ իբրեւ լուծեալ զխոնջանն, աղիքն իվայր թափեալ, չարաչար տանջանօք ելանէր իկենցաղոյս։

Զայս նշանագործութիւն Յունան Հոնացեպիսկոպոս, որ ի Մասքթաց աշխարհին էր, եւ յոյժճշմարտախօս՝ իւր իսկ ականատես եղեալ պատմեաց։ Իսկի Հակու, ուր երանելեաց վկայից նշխարքն կային, որքվկայեցինն ի Ցրի քաղաքի առաջի գերգեսացւոյնպարսկի, երէցն Ցրւոյ եւ ճիրբ մանուկն, որգլխատեցանն եւ բերան ի Հակու, այս վանաց երիցուերեւի ի տեսլեան գիշերոյն, որում անուն էր Յակոբ, այր մի աւագաշուք, լուսաւոր կերպարանօք, եւ մի եւսմանուկ յարանց նոյնպէս ահագին տեսլեամբ. եւ ասէին. «Երթ ի Ցրի առ գործակալ քաղաքին Խոճկորիկ անուն՝նախարար յԱղուանից աշխարհէն եւ ասա՝ մեք եւ նմացուցանեմք զտեսիլդ. Սուրբք եմք յեկեղեցւոջդ, հանէքդու եւ նաե. եւ անփոյթ արարեալ երիցուն. կրկնեալ եւերեքկենեալ նոյն տեսիլ, եւ դարձեալ ի վերջ ընկեցեալանփոյթ առնէր։ Եւ նա ոչ զգաց մինչեւ ուժգին անկանելնմա ի ցաւս մերձ ի մահ։ Եւ եկեալ նոյն արքհրեշտակաշուք եւ ահաւոր կերպարանօք եւ ասենցերէցն. «Է՞ր աղագաւ մեռանիս, գիտե՞ս, եթէ ոչե. եւ նաասէ. «Եթէ ոչ, տեարքե. եւ նոքա ասեն. «Վասն զիհեստեալ յամառեցեր եւ ոչ չոգար ի Ցրի առ Խոճկորիկ՝առնուլ զմեր նշխարս անտի, արդ մեռանիս աւադիկե։

Եւ աղաչեալ երիցուն հայցէր զբժշկութիւն. զի փութով երթեալ կատարեցից զհրամայեալսն. եւ նոցաձեռն եդեալ ի վերայ՝ առժամայն բժշկէին։ Ընկալեալզառողջութիւն եւ յարուցեալ գնայր ի քաղաքն Ցրի։ Եւիբրեւ գտանէր զԽոճկորիկ, որ էր գործակալ ի քաղաքինեւ նորա ոչինչ հարցաքնին արարեալ, այլ որպէս առնԱստուծոյ առնէր ընդունելութիւն։ Եւ վասն զի իտեսլեանն ասացեալ էր, եթէ Խոճկորիկայ նոյնպէսցուցանեմ զտեսիլդ, երէցն ոչինչ ի վեր հանէր զբանսն։Եւ իբրեւ յընթրեացն ի վեր յառնէին, երէցն երթեալյեկեղեցւոջն հանգչէր՝ հանդերձ երկու եւս երիցամբք, որ ընդ գործակալին էին, եւ Խոճկորիկն երկուպատանեօք՝ յիւրն վանսն։ Եկեալ նոյն արքն նովինահաւորագոյն կերպարանօք՝ եւ ասեն ցԽոճկորիկն. «Արիերթ յեկեղեցին, եւ Սուրբքն անդ են, հանէք դու եւերէցդե։ Եւ զարթուցեալ ի քնոյն ասէր. «Ուրեմն, ի ժամվաղ չոգայ, վասն այսորիկ է տեսիլդե։ Եւ դարձեալննջէր եւ վաղվաղակի անդէն քունն առնոյր եւ դարձեալերեւէր նոյն տեսիլն։ Եւ ասէին. «Ոչ եթէ վասնայնորիկ ասացաք, եթէ ի ժամ վաղ չոգար, այլ մերնշխարքն կան յեկեղեցւոջն, երթ դու եւ երէցն հանէքե. եւ զարթուցեալ յերկիւղ ահագին, դարձեալ քուննառնոյր քաղցրագոյն. եւ եկեալ երրորդ անգամ նոյնարքն լուսազգեստք, յոյժ պայծառ կերպարանօքշքեղացեալք եւ ասեն. «Արի երթ յեկեղեցին եւ տեսանեսլոյս մեծ յեկեղեցւոջն եւ ուշ կալջիր լուսոյն, թէյորում տեղւոջ լոյսն ժողովի, անդանօր կան նշխարքմերե։ Եւ նոյն տեսիլ նոյնպիսի ի նմին ժամուն երիցսերեւեալ երիցուն։ Եւ յարուցեալ երէցն յեկեղեցւոյնի դուրս ելանէր առ Խոճկորիկ գնալ։ Եւ նա առ սաչոգաւ՝ պատմել զտեսիլն. իրերաց դիպեցան եւխոստովանեցան երկոքեան զմի պատճառս եւ պատմէինզտեսիլն իրերաց։ Եւ այնուհետեւ երէցն Յակոբ եւնախարարն Խոճկորիկ անուանեալ եւ երկու եւս այլերիցունքն, որ էին ընդ գործակալին եւ երկուպատանիք, որոց տեառնագրեալ զինքեանս կենարարնշանաւ՝ խաչիւն դիմէին յեկեղեցին։ Եւ իբրեւ մտին իգաւիթ եկեղեցւոյն, կայր խաչ արտաքոյ դրանն. անդերկրպագեալ խաչին՝ հայեցեալ տեսին լոյս սաստիկյեկեղեցւոջն ահաւորագոյն յոյժ: Եւ զարհուրեալյոյժ՝ անկան ի վերայ երեսաց առաջի Սուրբ խաչին եւոչ կարէին ամբառնալ զգլուխս իւրեանց յերեւեցելոյնորահրաշ լուսոյն։ Եւ պաշտեցեալ սաղմոս մի, կամեցան յառնել եւ ոչ կարացին. եւ ասացեալ զերկրորդսաղմոսն, դեռ եւս այն անգամ ոչ զօրեցին. եւ իկատարել զերրորդն՝ օգնութւին հասեալ յամենազօրէնյԱստուծոյ որպէս թէ եկեալ ոք զամենեսեան կանգնէր։Եւ նոցա զօրացեալ ի շնորհաց բարձրելոյն, կնքեալզինքեանս նշանաւ տէրունեան խաչիւն, մտանենյեկեղեցին՝ ի լցեալն պայծառագոյն լուսով եւպաշտէին մինչեւ ցառաւօտն։ Եւ ընդ այգանալն ժողովելսկսանէր լոյսն բովանդակ ի բեմ անդր եւ երթեալմիաբանէր ի տեղւոջն, ուր երանելեաց վկայիցնՔրիստոսի ամենասուրբ նշխարքն կային։ Եւ ի նուազելլուսոյն զօրէն ճրագի մերթ լուցանէր եւ մերթանցանէր ի վերայ տեղւոյն, ուր Սուրբ նշխարքն կային, մինչեւ նկատեցին զտեղին։ Եւ ապա բացեալ գտինզնշխարս երանելեացն. եւ գիր ի վերայ տարմալոյն, յորում Սուրբքն կային զայս օրինակ. «Ես Գրիգորիսբերի զայս Սուրբս՝ զերջանիկն Զաքարիա՝ զհայրՅովհաննու եւ զմեծ վկայն Քրիստոսի՝ զՊանդալիոներանելի, որ վկայեաց ի Նիկոմիդիա քաղաքի. եւ եսաստէն վախճանեցայե։ Եւ առեալ լուանային եւ օծանէինզնշխարս Սրբոցն անոյշ իւղովք. եւ կնքէր Խոճկորիկնիւրով մատանեաւ. եւ ինքն հեծեալ յերիվար մի գեղեցիկճեպէր հասանել առ բարեպաշտն Վաչագան՝ պատմելզերեւումն հրաշիցն։

Իսկ աստուածասէր թագաւորին յոյժցնծալից ուրախութեամբ զուարճացեալ՝ կանխէր յաղօթսեւ ի բարեբանութիւն մեծին Աստուծոյ. գոհանայրզմեծագոյն տուելոյն զպարգեւս։

Եւ անդէն վաղվաղակի ժողովէրզեպիսկոպոսս եւ զվանականս եւ զանապատաւորս, մեծապէս կատարէր զյիշատակ Սրբոցն, եւ աղքատացառատապէս առնէր ողորմութիւն, եւ զեպիսկոպոսս եւզերիցունս զգեցուցանէր պատուական հանդերձիւք։ ԵւզՄանասէ զիւր դրան երէցն, որ էր յոյժ հաւատարիմ, հանդերձ իւրովք պաշտօնէիւք առաքէր փութապէսառնուլ առ իւր զամենասուրբ նշխարս վկայիցն։ Եւ իգալ Սրբոցն՝ ինքն թագաւորն հանդերձ թագուհեաւ իհետիոտս ելանէր ընդառաջ բազում պաշտօնէիւք, տէրունեան պայծառացեալ խաչին նշանաւ, եւ՛ խնկովք, եւ՛ զանազան ծաղկօք, եւ՛ անթիւ ժողովոցբազմութեամբ՝ օրհնեալ եւ փառաւորեալ հոգեւորերգովք ի ձեռն առաքինասէր նահատակացն ՔրիստոսիզՅիսուս Քրիստոս՝ զճշմարիտն Աստուած։

Եւ այնուհետեւ զանազան թագաւորականզգեստուք յարմարեալ զսպասս Սրբոցն՝ կազմէր ոսկւովեւ արծաթով եւ ակամբք պատուականօք։ Եւ հրամայէրառնել խորան փայտեղէն ծալածոյ եւ շիկակարմիրկազմել մորթով եւ սպիտակ կտաւովք եւ ի ներքոյդրուագել զհանգստարան Սրբոցն եւ զբոլորկտակարանաց կայեանս։ Եւ Շուշանիկ աշխարհատիկիննԱղուանից յոյժ հաւատացեալ եւ բարեսէր կինն զիւրմեծագոյն խորանն հրամայեաց ի շիկակարմիր խորանիՍրբոցն ի վերայ հարկանել եկեղեցաբար, յորումպաշտօնեայքն եւ թագաւորն եւ յոլով ի ժողովոյնկային ի ներքս, որ ի ջերմին հով ունէր ի Սուրբխորանին, եւ յանձրեւաբեր խոնաւէն ցամաք պահէր։ Եւբէժ կտաւով զմեծ խորանաւն շուրջ որմափակաբարպատեալ, յորում բանակն արքունի ի ներքս մտանէր իժամ պաշտամանն առաջի ամենասուրբ խաչին եւ երջանիկվկայիցն Քրիստոսի երկրպագութեամբ մաղթել զԱստուածեւ ունկն դնել Աստուածաշունչ գրոց։

Եւ քանզի միշտ ընդ իւր առեալ կրէրզնշխարս երանելեացն, հրամայէր դեսպակ առնել յանունՍրբոցն եւ նոյնպէս շիկակարմիր մորթովք կազմեալ եւսպիտակազգեստ պատուական կտաւով ի վերայ յարմարեալ, եւ խաչ ոսկեղէն ի պատուականագոյն կազմեալ ականց եւզանուն թագաւորին ոսկեգործ քանդակով ի վերայգրեալ, զոր ի վերայ դեսպակին հարեալ կանգնէին, եւգունակ գունակ կերպասուց յարքունական թագէն խաչիննշանք փողփողեալ շողային, եւ յարքունի ասպաստանէձիս սպիտակս ընտրեալս, որ իւր յոյժ սիրելի եւպատուականք երեւէին, եւ զագիս ձիոցն կարմիրներկուածով տայր յարմարել, եւ պաշտակս յայտարարեալ Սրբոցն դեսպակի եւ ձիոցն սպաս ունել։ Եւ միեւս ինչ ունել դեսպակին, բայց միայն զՍուրբսն եւզաւետարանն հանդերձ այլ եւս Աստուածաշունչ գրովք։Եւ սայլ եւս հրամայէր կազմել սպիտակ եզամբքլծելովք, որ զխորան Սրբոցն բառնայցէ, եւ՛ երիցունսբազումս, եւ՛ սարկաւագունս, եւ՛ գրակարդացս, եւ՛փսաղտս պահէր յարքունի դրանն, որք միշտ ի տուէ եւ իգիշերի պաշտեայ՝ սպաս ունէին սրբոցն։ Եւ յորժամչու լինէր բանակին, յառաջ Սրբոցն դեսպակ ելանէրառաջի՝ սպիտակազգեաց կտաւով ծածկեալ եւ ոսկի խաչ իվերայ դեսպակին՝ թագաւորական թագով, գունակ գունակկերպասուցն փողփողելով, սպիտակ ձիովք, կարմրազգեացն ընդելուզեալ կերպասուք. եւ զպուրսթագաւորական ձիոցն կազմեալ թագաւ եւ բազմութիւնպաշտօնէիցն առաջի եւ զկնի դեսպակին՝ խաչ ի ձեռս, սաղմոսանուագ երգովք միաբան փառաւորէինզերրորդութեան միաբուն զօրութիւնն։

Եւ ապա դեսպակ աշխարհատիկնոջն եւտիկնունի գունդն զհետ նորա։ Եւ յորժամ բանակելկամէին, յառաջ Սրբոցն հարկանէր շիկակարմիր խորաննեւ խաչ ոսկի ի վերայ. եւ ապա սպիտակ մեծ խորանն իվերայ նորա, յոր եկեալ Սուրբքն մեծաւ զգուշութեամբ, անուշագոյն խնկովքն ծխեցելովք եւ քաղցրաձայնսաղմոսանուագ երգովք ի հանգստարանն մտանէին։ Եւապա զարքունական խորանն եւ այլ եւս զանազան սպասսարքունեացն հարեալ կազմէին։ Եւ ինքն թագաւորնհանդերձ թագուհեաւն եւ բոլոր բանակօքն կանխէրզցայգ եւ զցերեկ յաղօթս Աստուծոյ եւ իփառաբանութին Սրբոցն։ Եւ զի մանուկ չէրաստուածասէր եւ բարեպաշտ թագաւորին Վաչագանի, վանականաց ուխտադրութեամբ աղաչէր զԱստուած ի ձեռնՍրբոցն, զի շնորհեսցէ նմա զաւակ. եւ մարդասէրնԱստուած՝ այս է մատակարար բարեաց, լուեալ աղօթիցնորա՝ շնորհէր նմա զաւակ արու։ Եւ խնդութեամբընկալաւ զպարգեւսն ի յԱստուծոյ ի ձեռն Սրբոցվկայիցն։ Եւ դնէր անուն մանկանն Պանդալիոն յանունպատերազմող նահատակին Քրիստոսի Պանդալիոնի եւհրամայէր սնուցանել զմանուկն ընդ երկիւղնԱստուծոյ եւ միշտ առաջի ամենասուրբ վկայիցնՔրիստոսի՝ երկրպագութեամբ կանխեալ։

Եւ յորժամ յընթրիս լինէր, բարեսէրթագաւորին թակոյկ մի մեծ արծաթի յարքունի սպասէնլցեալ արքայի ըմպելի գինի եւ երկուս արծաթիմեծագոյն սեղանս լցեալ արքունական հացիւ՝ հանապազառաջի արքունական սեղանոյն դնել հրամայէր: Եւսարկաւագ մի յոտն կացեալ առ արքունական սեղանոյն, եւ որ ինչ ի սեղանն գայր, յամենայն խորտկացն առեալ՝ի վերայ սեղանոյն դնէր. եւ իբրեւ զրաւ լինէրսեղանոյն արքունի ընթրեաց, յայնժամ առեալսարկաւագին՝ մատակարարէր աղքատաց։ Եւ յամենայնկիւրակէի, յորժամ զաստուածեղէն խորհուրդնհանդերձեալ էին կատարել եւ կենարար աւետարանականբանքն ընթերցեալ լինէին առաջի յոլովագոյնժողովրդոցն, ոչ ունէին հրաման դատարկաձեռն լինել, եւ ոչ ինքն թագաւորն ունայնաձեռն երթայր յողջոյնաւետարանին։ Եւ արդարեւ միշտ բեւեռեալ էր ընդերկիւղիւն Քրիստոսի եւ ջերմախանդ սիրով փութայրհանապազ ի պահս եւ յաղօթս՝ հանդերձ թագուհեաւն եւամենայն դրամբն, եւ անձանձրոյթ կատարէր զյիշատակՍրբոցն՝ յորդորելով զամենեսեան ի հաւատսնՔրիստոսի. եւ խրախացեալ միշտ յօրանայր հանդերձեալյուսովն Քրիստոսի, անանցական բարութեամբ յանանցյաւիտեանս։