Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի

ԳԼՈՒԽ ԻԹ
Տեսիլ միանձնացելոյ առն Աստուծոյ Իսրայելի ի վերայ Մաշտոցի Սրբոյ, եւ նահատակութեանաշակերտացն, ի գիւտ Սրբոյ խաչին, որ ի Գիսն էր

Զճշմարտախօս դրուագս բաՅից սակաւ ինչնուազ գտի զմիայնանալոյն Իսրայելի։ Սկիզբն անյայտիմն էր, այլ զայս եւ եթ, որ ինչ խորհրդոյս էր իրք, բովանդակեցաք։ Կատարեալ ամ մի ի լերինն ննջէր իյերկրի ի վերայ ծնգաց իւրոց. ի չորրորդում պահուգիշերոյն յեղակարծումն երեւեալ ահա նմա տեսիլհրաշալի, զարմանազան, լուսեղէն փայլատակեալ, եւ ընդնմին ծաւալեալ հոտ անուշից եւ առլցեալ պարարէրզնորա հոտոտելիսն, եւ իմաստութիւն յաւելեալ ի նա՝խելամուտ նմա առնելով, զամենայն ի միտ առնուլզասացեալսն, զմեծ խորհուրդ ցուցակութեանն զանցեալժամանակաց, զմեծաց նախապարգեւ աւետեացնքարոզութիւն, թէ ի՞բր արդեօք կամ զի՞արդ ընկալան, որպիսի՞ արամբք, եւ կամ ո՞ ուստեք էին, որք արեամբպատերազմեալք՝ վկայ անուն ժառանգեցին եւ կամ ուրուրեք զԱստուածային ծածկեցին զգանձ. եւ եթէ զի՞նչպարտ իցէ քեզ առնել։ Զայս ամենայն ասացեալ առ նա միանգամ եւ երկիցս՝ զարթուցեալ այրն, յահի լինէրիբրեւ ժամ մի հարուստ։ Ապա յարուցեալ անտի՝զուարթանայր եւ բազկատարած եղեալ առաջի Աստուծոյգոհութեամբ զառաւօտին կատարէր զաղոթս։

Եւ ի վաղիւ անդր իբրեւ զմտաւ ածէրզաստուածային բանն, թէ՝ «Վա¯յ, որ գործէ զգործստեառն հեղգութեամբե, փութացեալ իջանէր ի լեռնէանտի՝ առնելով ընդ ինքեան զիւրն արբանեակ, ճեպովհասանէր յեկեղեցաւան եպիսկոպոսանոցն. եւ մտեալմեծաւ զգուշութեամբ, ասաց մանրամասնաբարզերեւումն ցուցակութեան խորհրդոյն եպիսկոպոսինճշգրտիւ զբովանդակն։ Եւ ասէ. «Տէրդ իմ, մի՛հեղգասցուք զհրամանս Աստուծոյ յապաղել, գուցէիբրեւ զլացողս դատապարտիմք. այլ զկնի լինելովգործոյս փութապէս կատարեա՛, զի յայտնեսցի Աստուծոյգանձնե։ Զայսոսիկ ամենայն լսելով եպիսկոպոսինԴաւթայ, որ Մեծ կողմանցն էր տեսուչ, մտախոհ եղեւիբրեւ ժամ մի. խորհէր ընդ միտս իւր՝ առնուլ ընդ իւրարս ոմանս ի քորեպիսկոպոսաց անտի պարկեշտից, եւնոքօք հանդերձ պատմեաց հայրապետին ԱղուանիցՈւխտանիսի։ Նորա լուեալ զայն՝ ուրախութեամբգոհանայր զտեառնէ՝ յոյժ զարմացեալ ընդզրուցատրութիւն եպիսկոպոսին, որ պատմէր զտեսիլհօրն, եթէ զիարդ եղեւ արժանի այնմ խորհրդոյ։ Եւյաղագս նորին իրաց հրամայէր կաթողիկոսն ժողով մեծլինել, եւ կոչել նաեւ յմիւս եպիսկոպոսն Արցախականկողմանց, զոր Մեծիրանցն կոչեն, զարի այրն Յովէլ, որոյ եկեալ անդէն՝ սաստիկ բարբառով յանդիմանէրզկաթողիկոսն եւ զեպիսկոպոսն Դաւիթ, թէ՝ «ընդէ՞րբնաւ թողէք յականջս ձեր զայնպիսիդատարկաբանութիւն. անսայք ցնորական տեսլեան, զորԳիրք մեզ չհաւանել ուսուցին։ Զի յետ առաքելոցն եւաւետարանչացն քարոզելոյ ոչ երեւել այդպիսի իրք, եւոչ այժմ լինել պարտ էե։ Եւ ինքն լի էր հզօրգիտութեամբ եւ տեղեակ Աստուածաշունչ գրոց։

Յայնժամ պատասխանեալ առ նա Սրբոյհայրապետին՝ ասէ. «Ըստ Գրոց իմանալի է այս. բայց զինոր իմն եւ չքնաղ է պատմութիւն տեսլեանս, գուցէյԱստուծոյ իցէ, եւ մեք այնմ ընդդիմամարտեալ՝ իբրեւզլացողս դատապարտիմք. եւ չէ պարտ հակառակել, գուցեաստուածամարտք գտանիցիմք. զի ոչ է պարտ ի մտաց ասելզերեւումն, որ յետ առաքելոցն ամենայն սրբութիւնքՍուրբ խաչիւն հանդերձ եւ գանձք երկնայինքծածկեալք՝ ընդ վերջին ժամանակս տեսլեամբ ի ձեռնմարդկան ի տեղիս տեղիս երեւեալ յԵրուսաղէմ Սուրբքաղաք եւ ի բազում քաղաքս, որ այժմ լցեալ տիեզերք եւպայծառացեալ եկեղեցիք։ Զի աստէն իսկ յԱղուանիցաշխարհիս ի բազում տեղիս երեւեալ են նշխարք սրբոց. եւ չէ ինչ այս նոր զարմանք, որ այժմս երեւի, զի ոչինչ է ի գանձուց Աստուծոյ, որ ծածկեսցի յերկրի. եւչէ իսկ պարտ զճշմարտութիւն ընդ ստութեան եւ ընդխաբէութեան ի բաց ընկենուլ, եւ զգործ Աստուծոյսատանայի լլկանս համարել, այլ ստուգիւ քննել եւճշմարտիւ ի վերայ հասանել, որպէս Սուրբ առաքեալնասէ, թէ զամենայն ինչ փորձեցէք եւ զբարինընկալարուք։ Եւ դարձեալ ի կաթողիկոսէն ասէ, թէ մի՛ամենայն հոգւոյ հաւատայք, այլ ընտրեցէք, որյԱստուծոյ հոգին։

Արդ երթայք դուք յաջորդեալք եպիսկոպոսքկողմանցն այնոցիկ, երկաքանչիւր ոստիկանաբար իվերայ հասջիք քննութեամբ, առաւել խնդրեսջիքյԱստուծոյ, թէ աստուածային իցէ, թէ այլ ազգ ինչբաջաղանաց. զի սատանայի փորձանք եւ մարդկանխաբէութիւնք յայտ են, եւ Աստուծոյ շնորհք առաւելեւս յայտնի։ Արդ՝ որպէս Տէր Աստուած երեւեցուցանէեւ յայտնէ զխորհուրդ ձեզ ի տեղւոջն, օր ըստ օրէ եւմեզ ուսուսջիքե։

Յայնժամ կամաւորութեամբ յանձն առեալզհրամանս հայրապետին եպիսկոպոսացն երկոցունց՝Դաւթի եւ Յովէլեայ եւ տուեալ ողջոյն՝ գայինՀոգւոյն Սրբոյն առաջնորդելով հասանէին յՌոստակգաւառն Մեծ Կողմանց, ի Չղախեան հովիտնյասպարիսաձեւ դաշտակն առ ափն Տրտուական գետոյն, որէ ի վիճակին Մեծիրանց։ Եւ եկեալ բանակէին ինշանաւոր պրակին ի խունաբերձ տեղւոջն ի սարաւանդակվայրի։ Անդ կայր մատուռն մի փայտեղէն կազմեալ եւխեցայարկ վերտաւորեալ եւ խաչանիշ զարդույարմարեալ պալարափայլ զորմոցն յօրինեալգեղեցկութիւն։ Արդ՝ ի լինել համբաւոյն այնմիկ՝վաղվաղակի ճեպով ժամանեալ գումարէին արքպատուականք, քորեպիսկոպոսունք, երիցունքսարկաւագունք, հարիւրաւորաց գաւառապետք, գլխաւորքեւ մեծամեծ գործակալք, բազմութիւն ժողովրդոց արանցեւ կանանց, զի մասնաւորեսցին ամենեքեան տեսակիսքանչելեացն Աստուծոյ։

Ապա հրամայեալ եպիսկոպոսացն՝ քարոզհնչեցուցին ի հանդիսաւոր ժողովրդարանին, զիեռօրեայ պահք եւ աղօթք պնդութեամբ կատարեսցին, զիոչ կայր սակաւ ինչ ի նոսա երկպառակութիւն. ոմանքհաւանէին, եւ կէսք չհաւանէին. եւ նոյն ինքն գլխաւորեպիսկոպոսն Յովել պատրանս համարէր։ Եւ ի լնուլկիտին եռօրեայ պահոցն, աբասուն Իսրայէլի առեալ բահի ձեռն եւ եդեալ համօրէն ծունր ամենեցուն դիտելուղղորդաբար ի նկատեալ տեղին՝ հրամայէր անվեհերբրել. զոր ի նմին գործ դասահոյլ մարդկանբազմութիւնն զհողն զգեստուք իւրեանց ի բաց պեղէին. եւ մեծ ջանիւ վաստակաբեկ եղեալ ոչ կարէին զտենչալիեւ զփափագելի գանձն գտանել։ Ապա այնուհետեւյարեւելից կողմանէ զփայտաշար յարկն քակէին, ուրկանգնեալ էր սեղանն մեղսաքաւիչ պատարագի տեառն։Անդ անկեա ի խոյզ եւ ի խնդիր՝ իբր կանգունս երիսփորեցին ի ներքոյ սեղանոյն։ Ահա յանկարծակիբուրեալ ի տեղւոջէ անտի հոտ անուշից սաստիկհամեղութեան. եւ առլցեալ քմազարդ պարարտութիւնյաւէտաբար զյոլովիցն քաղցրացուցանէր զճաշակս, որպէս թէ ճշգրտեալ նմանիւր ազնուական հոտն բիւրուցխնկոց եւ ծաղկանց զանազանաց մինչեւ զարմանալամենեցուն առ հասարակ։ Եւ իբրեւ փորեցին թիզս տասն, գտին կողոփս երկուս արծաթեղէնս՝ կապարի կնիք իվերայ եդեալ. զորմէ տախտակ մի ոսկեձոյլհաստահեղոյս բեւեռեալ. եւ ի նմա գրեալ ասորերէն եւհայերէն գրով։ Քանզի որպէս ի մէջ բազմամբոխհրապարակին այնպիսի հրաշագործութեան Աստուծոյլինէր երեւումն, այր առ այր եւ մարդ առ մարդզարմացումն յոյժ յաճախէր։ Եւ զմիմեամբք կուտակեալզեղուին, փութային զսրբութեանցն տեսանելզտապանակս, զի հաւատովք էին վառեալ ի սէր սրբոցն։

Անդ էր այնուհետեւ սրտալիր ուրախութիւնեւ ակնավայելուչ տեսիլ հայեցողացն, ուր եւցնծութիւն եւ խնդութիւն լինէր հանապազ։ Նոյնպէս եւՍրբոց արանց եւ Քրիստոսասէր եպիսկոպոսացն յոլովքսխրացեալք յոյժ վասն սքանչելեացն Աստուծոյ, վասնորոյ օրհնութեամբ մեծաւ գոհանային զանպատումպարգեւացն Աստուծոյ։ Վասն որոյ այրն ԱստուծոյԻսրայէլ մեծարոյ եղեալ յոյժ առաջի եպիսկոպոսացն եւյաչս ժողովրդոցն՝ պատուէին զնա ըստ արժանի իւրումՍրբութեանն։

Ապա առանձնացեալ եպիսկոպոսացնԻսրայէլիւ հանդերձ եւ պահուաւոր քահանայիւք՝բացեալ զկնիք մատանւոյն ի սրբութեան տապանակացն. գտանէին անդ զփրկագործ խաչին մասն, ընթերցեալ զգիրոսկեձոյլ տախտակին նորին իսկ արքիդիակոնքորեպիսկոպոսին։ Եւ էր գիրն այս, եթէ՝«Երուսաղէմեան մասնաւորեալ նշխարք Սրբոց ենե։ Իսկզայն Աստուածային նշանն իբրեւ տեսանէր Մեծիրանցհայր հովուապետն Յովէլ, նմանապէս բազմաբեղունծաղկէր իւրով սաղարթածաւալ գիտութեամբն եւ ի բոլորսրտէ գոհացող լինէր զԱստուծոյ եւ հաստատեալճշմարտութեամբ զտեսիլ աբասուն՝ հշչակեցուցանէրյականջս ամենեցուն շինող այնմ լինելով, զոր երբեմնքակտէր. նմին իրի իսկ եւ վասն առաջին դիմամարտնլնելոյ յանցաւոր եւ դատապարտ զինքն վարկանէր գոլ։Եւ վասն զի յիւր նահանգին էր նախավիճակեալ վայրն, ուր կենսատու լոյսն էր ծածկեալ, վասն այնորիկ ոչորպէս առ ուղեկան ինչ կամ անցաւոր շնորհել յումեքէանսայր. այլ ինքն լինէր իբրեւ ի վերայ իւրոցգանձուց հրամանատարութեան մատակարար։ Եւ զմի իտապանակացն առեալ ի պատիւ՝ յինքեան տանէրյեպիսկոպոսանոցն։ Այլ ընդ այն թէպէտ եւ կարի յոյժդժկամակ այրն Աստուծոյ լինէր, զի որ ինչ նմայնհաւատացաւ յԱստուծոյ, եւ որում ինքն եղեալ էր գտակ, ի դէպ էր ընդ նորին ձեռն եւ մատակարարեալսրբութեանն Աստուծոյ։ Սակայն նորա թոյլ տուեալ առմի նուագ, ըստ իւրում հեզութեանն չլինէր զումեքէամբաստան, այլ առնոյր զնմացեալ տապանակնկամակցութեամբ եպիսկոպոսին Դաւթի հանդերձքորեպիսկոպոսաջոկ եւ երիցախումբ պաշտօնէիւք տեառնեւ ամենայն ժողովրդովք հանէին ի տեղի բնակութեանիւրոյ եւ սաղմոսիւք եւ օրհնութեամբ յուղարկեալհանգուցանէին զՍրբութիւնն Տեառն լապտերօքլուցելովք եւ մոմեղինօք վառելովք ի Գլխոյ վանացՍուրբ եկեղեցւոջն, եւ միմեանց հոգեւոր ողջունիւհամբոյր տուեալ դառնային յիւրաքանչիւր տեղիս։