Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի

ԳԼՈՒԽ Ա
Պատմութիւն ի դէպ գրոցս

Որքան պայծառ են երկինք աստեղօք եւերկիրս բուսովք, այսպէս է եւ ջան աշխարհագիրպատմողի՝ յայլոց նիւթոց պարազարդեալ։ Գտանինզրոյցք Արեւելից կողմանց, որ ոչ են անկեալ ի գիրսհնագիր պատմագրաց, զոր պատշաճ վարկաք մակագրել իտառս տաղաչափութեան մերում։ Յիշեցաք աստանօրզՇապհոյ՝ Պարսից արքայի Որմզդեան, որ յիւրումտէրութեան հպարտացեալ՝ յղփութեամբն կամեցաւ առնելքննութիւն, թէ որ ազգ եւ լեզու ունիցի բարձ եւպատիւ։ Եւ գործեալ ճաշ մեծապէս ամենայն մեծամեծացհնամենից տոհմից ազատատոհմն Պարսից նախարարաց եւըստ գահու նախապատիւս արարեալ բաժակաւ եւ ուռովառաջի իւր. զամենայն ոք մեծարեալ ցուցանէր։ Իսկզմուբիւտանն մուբիւտն ի սեղանն արքունի մեծապատիւառնէր։

Եւ խորհուրդ բերեալ ընդ մեծամեծս իւր՝ասէ. «ԶՊարսից եւ զՊարթեւաց զբնական Պահլաւիկս եւզազատ արանց զնախադրութիւն քաջ գիտեմ, իսկզԱրմենու զազատատոհմ եւ զնոցին նախապատուութիւնոչ կարացաք գիտել՝ ոչ ի հարցն մերոց թագաւորաց եւոչ ի մատենագրաց։ Եւ արդ՝ մի յերկուց առաջի կայ ձեզնախարարացդ Հայոց՝ ցուցանել զնախնական գիր, զիւրաքանչիւր տանց զաստիճան եւ զպատիւ եւ դարձեալմեծագոյն ունել ի մէնջ շքեղաշուք մեծարանս։ Ապաեթէ ոչ կարէք ակն յայտնի Արեացս գնդիս ցուցանել, զնախանիստ բարձ, զպատիւ, եւ՛ զտուն, եւ՛ զհող, եւ՛զջուր, եւ՛ զամենայն ստացուածս ձեր Արեաց ազատարանց շնորհեսցուք եւ զձեզ ապաշնորհսարձակեսցուքե։

Եւ նոյնժամայն խորհուրդ բերեալիշխանացն Հայոց Մեծաց՝ մատուցին առաջի թագաւորինզԱգաթանգեղայ Պատմութիւնն ցանկալի։ Եւ հրամայեալընթեռնուլ եւ թարգմանել ի պարսիկ գիր եւ լեզու։ Եւիմացեալ, եթէ սկիզբն յԱրտաշրէ առնէ՝ ի նախնւոյնիւրմէ, առաւել զուարճացեալ, եւ ներբողումն գրոցնառնելով՝ դնէր ի վերայ աչաց իւրոց խանդաղատելով։Եւ գտեալ ի նմա գիր տասնեւեօթն բարձի՝ սկսանէր ըստայնմ յարդարել զնիստ իւրաքանչիւրոցն ի սեղաննարքունի։ Հասանէ չորեքտասաներորդ բարձն ԱնդոկայՍիւնեաց տեառն։ Եւ նա հպարտացեալ ոչ ինչ ճաշակեացեւ զգացուցեալ թագաւորին, վասն այնր ոչ ինչ փոյթլինէր նմա։ Յայնժամ հասանէր համբաւ ի դուռնարքունի, եթէ Խազիրք բազմամբոխ գնդիւք ելին ընդդուռն Չորայ յաշխարս մեր։ Եւ ժողով անթիւ արարեալՇապհոյ Ասորւոց, Խորասանի, Խորազմայ, եւս առաւելքաջացն Պարսից Ատրպատական նահանգին, Հայոց, Վրաց եւԱղուանից եւ երկոտասան լեզուաց խուժադուժ ազգացլերինն Կովկասու։ Եւ ել գնաց անհամար զօրօքն ի դիմիհարկանել նոցա։

Իսկ Անդոկայ չար խորհեալ անձին եւաշխարհի իւրում, խրամ հատանէր տանն արքունի՝դաւաճանել զօրօքն իւրովք։Հազար եւ եօթն հարիւրարամբք, ժիր եւ քաջագնաց երիվարօք հասանէր ի քաղաքնՏիզբոն եւ զզօրսն թաքուցանէր արտաքոյ քաղաքին, եւպակաս վաշտկօք մտեալ ի քաղաքն՝ հարցանէր՝ ի չքմեղսեղեալ, եթէ ես առ Շապուհ եկի։ Եւ քաղաքացիքն յոյժպատուեալ զնա. եւ ընդ լուսանալ առաւօտուն դիմեացզօրն ի ներքս։ Եւ առին զգանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյանհամարս, եւ՛ գոհարս ականց պատուականաց, եւ՛զշաւարն բազմագինս, եւ՛ զոր ինչ բառնալն կարացին իթագաւորական տանէն, եւ յամենայն մեծամեծաց տանցաւար առեալ յոյժ անբաւս, ժողովէ զամենայն իԲաղաբերդ։ Եւ զամենայն գաւառացն իւրոց դարմանսանասնոց այրել հրամայեաց, եւ զոր ինչ ուտելի էմարդոյ, ի բերդն հաւաքեաց, եւ զէն, օճառս, եւզկազմածս հեծելոց։ Եւ տուեալ հրաման Անդոկայփախչել ամենայն Սիւնեաց եւ զտունս եւ զհամբարսայրել։ Եւ ժողովեալ աշխարհին որ ինչ եկեղեցւոյ էրզարդ, զամենայն բերեալ ի Շաղատու եկեղեցին. հաւաքէին եւ զնշխարս Սրբոց եւ լալով համբուրէինիւրաքանչիւր ոք։ Եւ Ը օր ցայագապաշտօն արարեալ՝արարին հողաբլուր ի վերայ եկեղեցւոյն. եւ ինքեանքցրուեցան ընդ ամենայն երկիր. եւ ոչ ոք իշխէր ասելզանուն Սիւնեաց, եւ ԻԵ տարի անմարդ, ապալեր կայրերկրին ամենայն։

Ապա եկեալ Շապուհ արքայ ի վճարմանէպատերազմին, ետես զաղէտսն, լի ցասմամբ ետ հրամանամենայն զօրացն ելանել ի Սիւնիս, գերել զխօսուն եւզանասուն։ Եւ եկեալ ոչ ինչ գտանէին, եւ ի շրջելնհասին յԵկեղեցաբլուրն Շաղատու եւ ելեալ ի վեր։Շարժումն մեծ եղեալ ահացեալք ի բաց գնացին գունդնՊարսից հանդերձ Աթաշխոդայիւ՝ զօրապետիւն իւրեանց։Եւ անտի անցեալ՝ տային պատերազմ ընդ բերդին։ Եւանտի վէմս գլեալ ընդ զառիվայրն՝ սատակէինառհասարակ։ Եւ կրկին եւ երեքկին տուեալ սաստկագոյնպատերազմ, ոչ ինչ կարէին առնել, այլ բազումքկոտորէին։ Եւ զայրագնեալ արքայն՝ այլ եւսսաստկացուցանել կամեցեալ զմարտն։ Յայնժամ ամենայնմեծամեծքն առաջի անկեալ՝ աղաչէին մի եւս տալպատերազմ, այլ շուրջ զամրոցաւն աւերել։

Յայնժամ Անդոկայ պարապ գտեալ ժամ՝ թողուզբերդն եւ մեծաւ աւարաւ անցանէ ի Հռովմայեցւոցաշխարհն։ Եւ անդ մեծագոյն առեալ պատիւ՝ անդէնմեռանի։ Եւ նորին որդին՝ Բաբիկ փափագեալ ի հողհայրենի. որպէս քաղցր են ծնողք, նոյն եւ գաւառք։Երթայ գնայ ի դուռն Շապհոյ արքային Պարսից եւ անդումեմն ի զօրականացն պատահեալ՝ զետեղի։ Եւ բազումարութիւնս յոլոմպիադս Պարսից ցուցանէ՝ ոչ ոքգիտելով զնա։

Յայնժամ ելեալ հոնն ի Հոնաց՝ Հոնագուրանուն, աւար առեալ զաշխարհն Պարսից՝ յղեալ առՇապուհ՝ ասէր. «Զի՞ է հեղումն արեանս. եկմենամարտեսցուք դու եւ եսե։ Եւ ինքն հոնն վառեալ էրյիսնանիւթեայ զրահիւք զբարձր եւ զլայն հասակն եւբեւեռապինդ սաղաւարտիւ զահագին գլուխն եւզերեքթզեան ճակատն պղնձեան տախտակաւ յօրինեալ եւզանհեթեթ գեղարդն ի բարձրամայր փայտից, եւզսուսերն բոցանշան ունելով՝ ահաբեկ զտեսողսնառնէր։

Աստուստ յայտնի անուն Բաբկայ առաջիարքայի՝ թէ գործդ այդ նովաւ վճարի։ Եւ արքայնարքայից կոչէ առ ինքն զԲաբիկ եւ տայ վճիռթագաւորութեան՝ կնքեալ վարազագիր մատանեաւ եւ ասէցնա. «Թէ մեծ քինուս այսմիկ յանգումն արասցես, մեծագոյն խոստմանց հասանիցեսե։ Եւ նորա յանձնառեալ կատարել զխնդիրն։ Եւ նոյնժամայն ապաւինեալ իվերին օգնականութիւնն ասէ. «Եկեղեցիք Սիւնեաց, օգնեցէք ինձե։ Եւ առեալ զիւրոյ զօրութեանն զզէն եւճաճանչաւոր մարգարտական զրահիւք արքունիզվայելչականն զայն՝ զարդարէր զհասակ, եւվագրակերպեան սաղաւարտիւն զգեղեցիկ գլուխնհիւսեալ, սուսէր ընդ մէջ, զոսկիակապ վահանն յահեակուսն ընկեցեալ եւ զգեղարդն քաջամուխ յաջ բազուկնառեալ աշտանակէր ի սեաւն երիվար եւ խոյանայրընդդէմ թշնամւոյն. յարձակէին ի միմեանս։ Տուր եւ առգեղարդացն ճայթիւն որոտման ելանէր յառաւօտէմինչեւ ցինն ժամն։ Դատապարտիւր անհնարին հսկայն, եւ յաղթողանայր քաջն Բաբիկ, աճապարէր ի սուրնմիասեռի, որով անդէն սատակէր զմարդախոշոշ գազանն։

Եւ լցեալ Շապուհ մեծաւ ցնծութեամբ՝ կոչէզԲաբիկ առ ի կատարել զառ ի նա խոստմունսն. եւ նորաբան խնդրեալ ասէ. «Բարձցի սանդն պղնձի ի դրանէքումմէե։ Եւ սանդն էր լի մոխրով հնոցի. եւ որք գայինի տեղին յայն՝ կոփէին ի նմա եւ ասէին. «Սիւնեացտէրութիւնն ընդ այս մոխիր ի վայր լիցի, եւ կեանքն եւխորհուրդնե։ Եւ արքայ մեծաւ զարմացմամբ հրամայեացբառնալ զսանդն ի տեղւոջէն։ Եւ ապա խնդրէր Բաբիկյարքայէն զբնական աշխարհն իւր ի նա դարձուցանել. եւշնորհեալ նմա արքայի՝ մեծաւ պատուով առաքէ զնայաշխարհն իւր։ Եւ աւանդէ նմա պատիւ ընդԲագրատունիս եւ ընդ Մամիկոնեանս համապատուել։

Եւ եկեալ էանց ընդ Երասխ գետ եւ շինեալգիւղ մի Ակորզ անուն, այսինքն՝ է առաջին կորզեալ իհայրենեացն։ Եւ յառաջին ամի տէրութեանն իւրոյելեալ յորս՝ շրջէր եւ տեսանէր ապալեր զերկիրն. եւհասեալ ի Շաղատ՝ ելանէ ի բլուր մի, եւ անտի փախչիեղջերու մի, դէպ ելանէ յԵկեղեցաբլուրն։ Եւ Բաբիկզհետ մտեալ, եղջերուն ի բլրին աներեւոյթ լինէր. եւոտք երիվարին խրեցան ի բլրին. որ իջեալ յերիվարէն՝հազիւ ուրեմն քարշէր զերիվարն։ Ահ կալաւզամենեսեան։ Արտաքս պեղէին զհողն ի բլրէն եւգտանէին զգեղեցկաշէն եկեղեցին՝ լի աստուածայինգանձիւն եւ հոտ անոյշ բուրեալ։ Եւ օրն այն լինէրհոռի ամսոյ, որ օր մի էր։

Զայն օր մեծապէս կատարեցին տօն. ժողովքլեալ, եւ բազում բժշկութիւնք լինէին, որք ի ժամունդիպեցան անդ։ Զոր տեսեալ անհաւատիցն՝ հաւատացին, եւ մկրտեցան Գոր եւ Գազանն, որք բազում զօրօք զկնիԲաբկայ եկեալ էին՝ երկու եղբարք մեծատունք. որոցարկեալ վիճակ Բաբկայ՝ հասանէ Գորայ աւանն Խոտայ, եւկրտսերոյն՝ Գազանայ գիւղն ցանկալի Շաղատվիճակեցաւ։ Յորժամ այս եղանիւր, քսան ամաւ յառաջլինէր քան զթագաւորելն Յազկերտի չարի, որ կամեցաւբառնալ զհաւատն Քրիստոսի եւ դենի մազդեզնիհնազանդել։ Որ եւ Սուրբքն Վարդանանք նահատակեցան ինմին Յազկերտէ ՌԿԶ արք ընտիրք։ Եւ անտի մինչեւ զՀայթիւն ՃԻ ամ լինէր։ Այսպէս իմա՛ զիրսս։