Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի

ԳԼՈՒԽ ԺԲ
Գալ զօրացն հիւսիսոյ օգնել Հերակլի

Ապա այնուհետեւ յամին երեսներորդիվեցերորդի Խոսրովու եդ ի մտի իւրում կայսրնօգոստոսական՝ հնարել հնարս, թէ զիա՛րդ արդեօքկարիցէ բուժել յանհնարին տրտմութենէն եւ ինախատանացն։ Նա եւ զամենայն ժամանակս իւրոյթագաւորութեանն միաբանէր առ իւր զամենայն տուննՀռովմայելեայ, զոր կոչել յօգնականութիւն, խրամատելզմեծ լեառն Կաւկասու, որ փակեալ ունի զկողմանսարեւելից հիւսիսոյ. բանալ զդրունս Չորայ, հանելզազգս ազգս բարբարոսաց եւ նոքօք վանել զթագաւորնՊարսից՝ զհպարտն Խոսրով։ Յայնժամ հանդերձէրկազմէր զոմն ի նախարարաց իւրոց Անդրէ անուն՝ այրհանճարեղ եւ իմաստուն, առաքէ զնա բազում խոստմամբքանթիւ եւ անհամար գանձուց, թէ միայն ձեռնտուլինիցին ինձ ի մեծ նախանձուէս յանձն առնում եւ եսլնուլ զպասքումն գազանաբարոյ ոսկեսէր ազգինգիսաւորաց։

Արդ՝ իբրեւ զայս լսէր յաջորդ արքայինհիւսիսոյ, որ էր երկրորդ թագաւորութեանն նորա՝անուն իւր Ջեբու խաքան, եւ տեսանէր զմեծամեծպարգեւացն խոստմունսն, ընդ նմին եւ առնուլասպատակաւ յաւարի զամենայն աշխարհս, որ ընդհնազանդութեամբ Պարսից արքայի, յայնժամ մեծաւյօժարութեամբ առնէր զպատասխանին ասելով. «Ես եղէցվրէժխնդիր ընդդէմ թշնամւոյն. ես եկից ելից հասիցանձամբ իմով օգնական նմա քաջ զօրօք իմովք եւհաճեցից զմիտս նորա գործովք պատերազմաց, սրով իմովեւ աղեղամբ, որպէս ցանկայ անձն նորա։ Յայնժամառաքէր ընդ նախարարին ընդ այնմիկ առ ի հաստատելզխորհուրդ պայմանին այնորիկ արս հեծեալս ընտիրս, զօրաւորս զօրութեամբ, աղեղնաւորս կորովաձիգսթուով իբրեւ հազար մի. որք դիմեալ յանկարծակի ընդդրունս Չորայ՝ առ ոչինչ համարեալ զքաղաքապահսն եւզգումարտակսն Պարսից արքային, որք էինկարգաւորեալք ի մեծի դրանն. այլ սլացեալք որպէսզարծուիս առ մեծ գետովն Կուրայ՝ յոք ոչ խնայելով, որ հասանէր ընդդէմ նոցա։ Ճանապարհ կալեալ ընդաշխարհն Վրաց եւ Եգերացւոց՝ հատին անցին ընդ ծովնմեծ մինչեւ ի պալատն արքունի. եւ յանդիման լեալմեծի կայսերն Հերակլեայ հաստատեն առ միմեանսզերդմունս ըստ իւրաքանչիւր օրինաց։ Եւ առեալ ինմանէ զհրաման վասն ելիցն իւրեանց՝ դարձան անդրէնընդ նոյն ճանապարհ աշխարհն իւրեանց, ոչ ինչկասկածեալ յումեքէ։

Իսկ ի մտանել ամին երեսներորդիեօթներորդի նոյն ինքն Խոսրովու առաքեաց թագաւորնհիւսիսոյ զխոստացեալ զօրն պատերազմող՝ զօրավարկարգեալ զեղբօրորդին իւր, որում ի պատիւիշխանութեանն իւրեանց Շաթ անուն կարդային։ Որեկեալ՝ արշաւեաց ընդ ամենայն սահմանս աշխարհիսԱղուանից եւ ընդ մասն ինչ Ատրպատականու. որ մաշեացի սուր սուսերի զբազում անձինս քրիստոնէից նաեւհեթանոսաց։ Իսկ զթիւ նոցա, որ գերեցանն ի նոցանէ, ո՞կարիցէ հասու լինել եւ ընդ գրով արկանել։

Եւ բանակեալ նոցա առ գետովն Երասխայ՝առաքէր ի ձեռն պատգամաց առ մեծ թագաւորն Խոսրով՝յայտ առնելով զմիաւորելն իւրեանց ընդ կայսերն եւզգալ նմա յօգնականութիւն։ Եւ են պատճէնք պատգամացնառ միմեանս այսպէս. «Եթէ ոչ դարձուցանես զերեսս քոի թագաւորէն Հռովմայեցւոց եւ թողցես ի նա զամենայնաշխարհս եւ զքաղաքս, զոր առէր բռնութեամբ քոյով եւյուղարկեսցես զամենայն գերեալսն յերկրէ նորա, զորայժմդ ունիս ընդ ձեռամբ քոյով հանդերձ փայտիւնխաչի, զոր ամենայն ազգք քրիստոնէից երկիր պագանենեւ փառաւորեն, եւ կոչեսցես արտաքս քան զսահմանսնորա զամենայն զօրս քո. այսպէս ասէ արքայնհիւսիսոյ՝ տէրն ամենայն երկրի, թագաւորն քո եւամենայն թագաւորաց, հաստատեցից եւ ես զերեսս իմ իվերայ քո, կուսակալդ Ասորեստանեայց. եւ փոխանակմիոյ չարեացն, զոր ընդ նա անցուցեր, կրկին հատուցիցքեզ. եւ խաղացից ընդ ամենայն սահմանս քո սրով իմով, զորօրինակ խաղացեր դու սրով քով ընդ սահմանս նորա։Եւ ոչ թողից զքեզ եւ ոչ յամեցից առնել ընդ քեզ ըստբանիդ ըստ այդմիկ, զոր խօսեցայ ընդ քեզե։

Յայնժամ, իբրեւ լսէր զայս ամենայն մեծթագաւորն Խոսրով՝ յարուցեալ իբրեւ զհեղեղ անհունեւ կամ որպէս առիւծ ընդդէմ որսորդաց եւ իբրեւ զարջորդեկոտոր, այսպէս եւ նա։ Թէպէտ եւ ինքն միաբանեալսեւ յարուցեալս ի վերայ իւր տեսանէր, սակայն ըստխորագիտութեանն իւրում ոչ յայտնէր զերկնչելն եւզղողելն յերեսաց նորա. այլ հպարտութեամբ եւ մեծաւսաստիւ առնէր զպատասխանիսն. «Ե՛րթ, ասա՛ թագաւորինքում եւ եղբօրն մերում խաքանայ, եթէ ի վաղնջուցհետէ ի նախնեացն իմոց եւ յինէն մեծարեալ եւպատուեալ էր տունդ ձեր իբրեւ եղբօր մերոյ սիրելւոյ. վասն որոյ ուստերօք եւ դստերօք ընդ միմեանսպատուաստեալ էաք ի խնամութիւն։ Արդ՝ ոչ էր պարտ եւարժան քեզ թողուլ զանդամս քո եւ խոտորել ի բանսծառային իմոյ՝ կտրճին Հռովմայեցւոցե։ Տուրականնդարձաւ յաշխարհ իւր։

Իսկ կայսերն առեալ զզօրս իւր՝ դիմեաց իկողմանս Պարսից. եւ յամառեալ, պնդեալ հասանելջանայր ի դուռն Պարսից արքային։ Իսկ իբրեւ ետեսարքայն Պարսից, եթէ եւ այնպէս ոչ վճարեցաւ, այլհամարձակեալ դիմեալ գայ ի վերայ նորա, փախստականգնայ առաջի նորա, անկանի ի բուն թագաւորանիստն իւր՝ի մեծ Տիզբոն. եւ զկանայս եւ զհարճս իւր եւ զորդիսանցուցանէ յայնկոյս գետոյն Դկլաթու։ Եւզպատրաստական զօրն իւր, որ էին փոքր ի շատէ, մօտ առինքն ժողովէր, կազմէր, առաքէր ընդդէմ կայսերն։ Եւյօժարեցուցեալ զոմն բազում մեծարանօք եւ կարասեաւ, որ վկայեալ էր ի դրան նորա քաջութեամբ. եւ փոխէր այլանուն նմա, Ռոճվեհ անուանէր. հրապուրելով զնա մղէր, հարկանէր ընդդէմ ալեացն, զօրավար զօրունառաքեցելոցն ի նմանէն զնա կացուցանէր։ Որ վասներկիւղի հրամանի նորա ակամայ կամաւ յանձն առնոյր, այլ ինքն գիտէր զպարտելն յանկարծաժողով տկարզօրուն Խոսրովու առաջի կայսերն։ Եւ առաքէրմիանգամայն եւ երկիցս, եւ չորրորդէր գրովզգուշութեամբ առ թագաւորն իւր Խոսրով եւ ասէր. «Եթէոչ միայն վասն մահուն իմոյ, այլ վասն կորստեանզօրաց քոց յառաջագոյն ծանուցից քեզ. զի եթէ ոչփութանակի յաւելցես ինձ զօր ի թիկունս իմ, ես ոչզանգիտեմ ի մեռանելոյ, բայց ապա գիտասջիրե։

Եւ ապա անդէն հրամայէր թագաւորն գրելզպատասխանիսն, եթէ մի՛ երկիցես յերեսաց նոցա, այլմարտի՛ր եւ յաղթեա՛, իսկ ի վերջնում նուագին յոյժխրոխտացեալ գրէր առ նա՝ ասելով. «Զի եթէ յաղթել ոչկարասցես, իսկ մեռանել ընդէ՞ր ոչե։ Տեսեալ նորազհրամանն զայն խիստ, վերացուցեալ զձեռս իւրհանդերձ զօրօքն իւրովք յարեգակն եւ ի լուսին՝աղաղակեաց մեծաձայն եւ ասէ. «Աստուածք իմ, դատարարէ՛ք ընդ իս եւ ընդ թագաւորն իմ անողորմե։

Եւ մխեալ ի պատերազմն՝ անկան առաջիզօրացն Յունաց ինքն եւ զօրքն իւր եւ եղեն իբրեւզփոշի, զոր տանի մրրիկ։

Արդ՝ իբրեւ տեսին նախարարքն Պարսից զայնեւս բեկումն մեծ, որ եղեւ զօրացն Պարսից, սկսանքրթմնջել ընդ միմեանս եւ ասեն. «Մինչեւ ցե՞րբհոսեսցեն վտակք արեանցս այսոցիկ ի տեղիս տեղիսպատերազմաւ անձանց Արեաց աշխարհիս. մինչեւ ցե՞րբիցեմք յահի եւ ի դողման առիւնահեղ թագաւորիս. մինչեւ ցե՞րբ ժողովեսցին ինչք եւ ստացուածք մերյարքունիս, ոսկի եւ արծաթ մեր ի գանձս նորա, մինչեւյե՞րբ պնդեալ, կապեալ կայցեն կիրճք ճանապարհաց՝յարգելուլ զշահս վաճառաց կողմանց կողմանց. մինչեւյե՞րբ սարսեալ թափեալ կան ոգիք մեր յանձանց մերոցյահագին հրամանէ նորա։ Ո՞չ ապաքէն սպառեաց եւեկուլ որպէս ծով զընտիր ընտիր ընկերս մեր՝զառաջնորդս աշխարհաց. ո՞չ ապաքէն բազում եղբարքմեր ի ժամանակս ժամանակս երամ երամ, դասք դասք ի պէսպէս տանջանս հրամանաւ նորա վճարեցան, եւ ոմանքխորասոյզ իսկ եղեն. ո՞չ ապաքէն զայր ի կնոջէ եւզհայր յորդւոյ եհան բաժանեաց յազգս հեռաւորս իծառայութիւն եւ յաղախնութիւն եւ ի գումար տայբնակութեան ընդ երեսս չարաշուք թշնամեացե։

Զայս եւ նման սմին բազում շշնջէինզնմանէն, այլ ոչ ոք իշխէր համարձակապէս խօսել ինչ, մինչեւ լցաւ ժամանակ կատարածի կենաց նորա։ Ապայարեաւ ոմն մի ի հաւատարիմ ընտանեաց նորա նախարարմի, որ էր դայեակ անդրանկանն Խոսրովու, որ Կաւատնկոչիւր։ Խորհուրդ արարեալ ընդ նմա՝ ետ բառնալզյիշատակ հօր իւրոյ Խոսրովու եւ զբազմութիւնեղբարց իւրոց. եւ էառ զթագաւորութիւնն Պարսից։Հնարելով եւ առաջնորդելով դայեկին իւրոյ՝հրապուրեաց, պղտորեաց զմեծայարմար կարգս բնակչացդրանն Խոսրովու։ Եւ խոտորեաց յանկարծակի զսիրտամենեցուն զհետ սանուն իւրոյ Կաւատայ՝ առ իթագաւորեցուցանել զնա փոխանակ հոր իւրոյ։