Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի

ԳԼՈՒԽ Ժ
Յառաջին ԺԸ է նահանջէն. սկիզբն պատմողաբար

Իբրեւ լցաւ ժամանակ գերութեաննԵրուսաղեմի, որ յաւուրս Փլաւոս Հերակլիքրիստոսասէր կայսերն, որպէս երբեմն եօթանասունամացն՝ յաւուրս Կիւրոսի պարսկի, այց արար Աստուածյանդիմանել զսէգ թագաւորն Պարսից՝ զմեծն Խոսրով, որ ի բազում ժամանակաց յաղթահարեալ վանեացվարատեաց նա զտունն օգոստոսական մեծ աշխարհաւնիւրով հանդերձ Հռոմաւ եւ նշանաւոր քաղաքաւնՊաղեստինեայ։

Արդ՝ իբրեւ ետես նա եթէ յաջողեցաւ գործմարտի պատերազմաց, զոր սկսաւ առնել ընդ արքայինՅունաց ի ձեռն զօրավարին իւրոյ, զոր կացոյց ի վերայզօրուն այնորիկ, զոր կազմեալ էր ընդդէմ արեւմտից, որոյ բուն անուն իւր Խոռեան կոչէր։ Եւ վասն մղելոյնորա եւ յօրինելոյ զճակատն պատերազմաց եւզյաղթութիւնսն կատարելոյ ըստ խորագիտութեաննՊարսից, այլ եւ այլ պճնող անուամբ յորջորջեն զնա. երբեմն Ռոզմի Ոզան եւ երբեմն Շահ Վարազ։

Սա առ եւ հրձիգ արար զսուրբ քաղաքնԵրուսաղէմ եւ ի գերութիւն վարեաց զփայտն կենաց՝զխաչն լուսատու տիեզերաց, որով դժոխք գերեցան, եւզսպասսն ամենայն սրբութեանց կողմանցն այնոցիկզոսկւոյ եւ զարթածոյ եւ զականցն պատուականաց եւզհանդերձս ծիրանԻս ընդելուզեալ մեծագնիմարգարտով. նա եւ զկահ անգամ շինուածոց զարմանալիհոյակապ մայրաքաղաքաց, զսիւնս եւ զխոյակս կճեայս, նաեւ զչորքոտանիս եւ զթռչունս մեծամեծս, զորոցզանուանս անգամ ոչ էր լուեալ ի կողմանս արեւելից։Եւ զի ոչ երկարեցից զբանս, քանզի անցանել զանցանէզչափ կարգի տեսութեանս իմոյ գործն, զոր գործեաց նա։Եւ զմթերս գանձուցն, զոր աւարեաց եւ ետ բերել իդուռն Պարսից արքայի։ Սակայն ոչ յագեցաւ եւ ոչշատացաւ անթիւ կարասեաւն, եւ երգեցիկ ազգի ազգիարուեստաւորօքն խրախճանականաց փափկասուն աղջկանցեւ մանկանց. այլ առաւել եւս ոգորէր ընդ ծով եւ ընդցամաք, եւ զգեղեցկաշէն քաղաքս Հռովմայեցւոցբնակչօքն իւրովք հանդերձ խաղացուցանէր ի կողմանսՊարսից վասն տենչանաց իւրոց։ Նմանապէս ճարտարօք ինոյն ձեւ օրինակի նստուցանէր եւ անուանէր զոմնառաւել քան զԱնտիոք քաղաք. եւ զայլսն ամենայն ինոյն օրինակի յիւր անուն՝ զառաւելն ի վերայյաւելեալ։

Արդ՝ իբրեւ ելից յաղթութեամբն ըստցանկութեան զկամս իւր ի վերայ ամենայն ազգաց եւթագաւորութեանց, մինչեւ ցայնչափ զօրանալ եւհպարտանալ եւ կարծել անձին քաջութեամբ առնուլզթագաւորութիւնն իւր ահեղ եւ զարմանալի եւ ոչ էառ իմիտ, եթէ Տէր է բարձրեալն թագաւորութեան մարդկան եւում կամի, տայ զայն։

Ապա սկսաւ տակաւ նուաղել եւ տկարանալառաջի արքային Յունաց եւ ոչ կարէր ամբառնալ զգլուխիւր ըստ առաջին զօրութեանն։ Զի յանկարծակի ազդարարեալ կայսերն ամենայն զօրավարաց եւ զօրագլխացիւրոց զյաջողելն Աստուծոյ առաջի նորա, հրամայէրվաղվաղակի ի մի վայր գումարել հանդերձ ամենայնզօրութեամբ, որ ընդ ձեռամբ իւրեանց եւ լսելի լինէրամենեցուն ժամադիր գումարտակին այնորիկ։ Ոչժամանէր այր ընկերի իւրում, այլ առանց յապաղելոյփութանակի կոտորէին զխոփս իւրեանց ի սուսերս եւզգերանդիս իւրեանց ի գեղարդունս։ Տկարքն եւհանդարտքն խրախուսէին, եթէ հզօր եւ պատերազմող եմքմեք։ Եւ յարուցեալ ամենայն զօրութեամբ իւրով՝ ինքնիսկ իւրովի զօրավար եւ առաջնորդ լինէր առաջի զօրացիւրոց։ Եւ զդուռն պալատանն իւրոյ թողեալ ի ձեռսորդւոյն իւրոյ, թագ կապեալ նմա՝ նստուցանէրփոխանակ իւր յաթոռ թագաւորութեան իւրոյ։

Եւ ոչ հարկանէր ընդդէմ զօրացն Պարսից, որք պատեալ պաշարեալ ի հնազանդութեան ունէինզաշխարհս եւ զքաղաքս նորա. եւ ոչ անցանէր մօտ առնոքօք, եւ ոչ գրգռէր զնոսա ի մարտ պատերազմի. այլթողեալ զնոսա անդէն յերկրին իւրում, եկն ել ընդծով, ճանապարհ կազմեալ ընդ աշխարհն Եգերացւոց՝ գայընդ Հայս եւ անցանէ ընդ գետն Երասխ։ Եւ խորհէր ի մտիիւրում յանպատրաստ ունել զմեծ թագաւորն Խոսրով։

Եւ իբրեւ ազդ լինէր Խոսրովու, հիանայրընդ միտս իւր եւ ասէր. «Ո՞չ նա է սա, որ յերկիւղէնիմմէ յանդունդս վարեցաւ. իսկ արդ այս զի՞նչե։ Եւխոյս տուեալ յերեսաց նորա յամրոցացն սահմանացնՄարաց՝ գնաց անդէն յաշխարհն Ասորեստանեայց։ Եւվաղվաղակի առաքէ սուրհանդակս երագահասս եւ գրէ առմեծ զօրավարն իւր Շահ Վարազ երդմունս մեծամեծս եւսպառնալիս։ «Այնու քաւեսցի մեծ նախատինքս եւցասումնս իմ, եթէ այսպէս ժամանեսցես փութալհասանել եւ ոչ թողուլ եւ ո՛չ զմի ոք ի մարդոյ մինչեւյանասուն ի համարձակելոցդ յերեսս իմե։ Եւ ի ձեռնառեալ զօրավարին զհրամանն, ընթերցեալ եւ լուեալզլուրն ահագին՝ վաղվաղակի հանդէս առնէր ամենայնզօրացն Պարսից։ Եւ թողեալ ի ձեռս գումարտակացզքաղաքսն Հռովմայեցւոց եւ Պաղեստինացւոց զեկեալսնի հնազանդութիւն ծառայութեան. եւ զգուշութեամբպատուիրէր ունել մինչեւ դառնալ նմա յիրացնհասելոց։ Եւ ինքն շարժէր զզօրսն հանդերձ ընտիրսպառազինուք եւ քաջընթաց երիվարօք աճապարէրհասանել ի հրաման թագաւորին։

Իսկ կայսրն մեծ Հերակլիոս իբրեւ ետեսեթէ խոյս ետ յերեսաց նորա թագաւորն Պարսից, դադարեաց ի պնդելոյ զհետ նոցա։ Եւ ասպատակ սփռեալզկողմամբք Ատրպատանակու մինչեւ ցտեղի անուանեալնԳայշ աւան՝ տեղի ամարոցաց ամսոց ջերմութեանընտրեալ յառողջութիւն հովասնութեան թագաւորացնՊարսից, որ է ի սահմանս Մարաց աշխարհին։ Աւերէր, քանդէր, գերէր զերկիրն ամենայն եւ անտի դարձեալ՝կամէր ձմերել ի կողմանս Աղուանից, Վրաց եւ Հայոցաշխարհաց։ Ուստի եւ գիր արարեալ առ իշխանս եւառաջնորդս աշխարհաց, զի ինքնակամ կամօք ելցեն ընդառաջ նորա եւ ընկալցին եւ պաշտեսցեն զնա հանդերձզօրօքն իւրովք յաւուրս ձմերանւոյ։ Ապա եթէ ոչ՝համարեսցին առաջի նորա իբրեւ զհեթանոսս, եւ առցինամուրք նոցա, եւ գերեսցին սահմանք աշխարհացնայնոցիկ ի զօրաց նորա։ Եւ իբրեւ լուան զայս ամենայնպետք եւ իշխանք աշխարհիս Աղուանից, ի նոյն ինքն իհրամանէ Խոսրովու թողեալ զքաղաքն մեծ Պարտաւ եւելեալ գնացին ամրացան ի տեղիս տեղիս. եւ բազումք իքրիստոնէից եւ ի հեթանոսաց, յարուեստագործացբնակչաց քաղաքին, որք վասն անկարութեան եւտկարութեան իւրեանց ոչ կարացին զերծանել փախչելառաջի նոցա, մնացին անդէն ի քաղաքի անդ։

Եւ քահանայ ոմն՝ անուն Զաքարիա՝ այրՍուրբ, որ էր վանական Պարտաւայ եկեղեցւոյն, հեզ եւհանդարտ, որ եդ զանձն իւր ի վերայ նոցա, եւ երդմամբքեւ ազգի ազգի հնարիւք զերծոյց զբազում անձինսքրիստոնէից՝ աղօթիւք իւրովք երաշխաւորեալ զնոսա։Նա եւ վասն հրէից եւ հեթանոսաց, ուստի եւ յետոյգովեցաւ գործ նորա եւ վկայեալ յամենեցունցկարգեցաւ յեպիսկոպոսապետութիւն աթոռոյնԱղուանից։ Իսկ իբրեւ եկն եհաս զօրն Հռովմայեցւոցանթիւ բազմութիւն յոյժ յոյժ եւ բանակեցան յՈւտիգաւառի առ հեղեղատովն, որ ի մէջ սահմանացն գեղջնԿաղանկատուաց. եւ կոխեցին քանդեցին զգեղեցիկստացուածս այգեստանեացն եւ գիւղաստանեացն, ընդ որանցանէին։ Եւ անտի չուեալ բանակեցան առ հեղեղատովնՏրտուայ՝ մօտ ի գիւղն Դիւտական։

Ապա եկեալ հասին զհետ նոցա զօրն Պարսից, զօր Նոր զօր անուանէին։ Եւ էր զօրագլուխ նոցաՇահապղակն։ Եւ ի հաւատարիմ նախարարաց թագաւորինվերակացու եւ հրամանատար ի միջի նոցա՝ այր մի, զորԳրանիկն Սաղար անուանէին, եկն էջ ընդդէմ նորա. եւմիւս զօրավարն Պարսից եկեալ ի Հռովմայ եւդարձուցեալ զՀերակլիոսն ընդ կրուկն եւ վարեցին ընդաշխարհն Սիւնեաց։ Զի թէպէտ եւ հարուածք մեծամեծքեղեն զօրացն Պարսից, սակայն հանին տարան արկին զնայաշխարհն իւր եւ անդէն կալան զքաղաքսն, զոր հանինբռնութեամբ ի նմանէ։