Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի

ԳԼՈՒԽ ԺԸ
Գործք եւ քաջութիւն մեծի իշխանին Ջուանշիրի՝ երկրորդ որդւոյն Վարազ Գրիգորի, որ ի պարսիկս եցոյց արութիւն քաջութեան

Յետ ամաց չորից մահուան մեծին Խոսրովու, որ Պարսիցն էր արքայ, թագաւորէ որդի նորա Յազկերտ։Զօրանայ ազգն Հագարու՝ միաբանեալ իբրեւ ցեղս տասն. խրոխտ եւ ահեղ յոլովութեամբ յերկրէ հեռաստանէդիմեալ գան իբրեւ մրրիկ ընդ անապատ, անցանեն ընդկողմանս Ասորեստանի եւ ելանեն տագնապաւ ի վերայտէրութեանն Պարսից։ Յայնժամ, որ միանգամայն ի ձեռսթագաւորութեան Պարսից էինն, զօրավարք եւ իշխանք, տեարք եւ բնաշխարհիկ ազատք կողմանց կողմանցզօրաժողով լինէին կալ թնդդէմ օտարազգւոյթշնամւոյն։

Եւ ի լինել այսորիկ՝ Վարազ Գրիգոր՝իշխանն Աղուանից, ըստ սեպհականն իւր լինելոյյԱրտաշրական տոհմէ՝ տեսեալ զերկրորդ որդին իւրՋուանշիր խրոխտ եւ սիգողաճեմ, չքնաղագեղ ունելովտիպ։ Դեռ եւս կամէր ծաղկել եւ ի ծնօտսն տէգմօրուացն, սիրեցեալ յաչս հօր, պատրաստ իսպառազինութիւն, քաջասլաց իբրեւ զարծուի։ Վստահեղեալ հօրն յամենայաջողն Ջուանշիր՝ հաստատէր իմիտս իւր լինել նմա հնարաւոր ի կեանս աշխարհիսհաւասարել զինքն ի մեծամեծս եւ կալ առաջիթագաւորաց։ Վասն այսորիկ յորդւոց անտի փոխանակ իւրպատշաճ համարէր զնա առաքել ի դուռն արքունի։ Որոյառեալ զգունդն ի հօրէն՝ նախքան զիշխանն Սիւնեաց եւզսպարապետն Հայոց յառաջէր հասանել իհամաշխարհականն յայն բիւրաւոր ժողովս։ Զոր տեսեալզօրավարին Ռոստոմայ՝ թուեցեալ լինէր յաչս նորաիբրեւ զեղբայր կամ զորդի. այլեւ ամենեցուն երեւէրըղձալի։

Անդ առնոյր զօրավարն զյոգնահազարսհեծելոց, գայր հասանէր ի Տիզբոն քաղաք առ թագաւորնՅազկերտ եւ յանդիման առնէր զմանուկն Ջուանշիր։Նոյնժամայն եդեալ արքային զձեռն ի գլուխ նորագովեաց եւ կոչեաց զնա սպարապետ Աղուանից։ Յետայսորիկ առնոյր զզօրսն ամենայն զօրավարին Պարսիցեւ իջանէր յերկիրն Ասորեստանեաց։ Եւ անցեալ ընդգետն Դկլաթ՝ եհաս ի Վեհկաւատ գաւառ. ի բազումսպարծեցեալ զօրս՝ մեծամեծս խրոխտանայր՝ առաթուրհարկանել զհարաւայինսն ամենայն։ Եւ յայնկոյսՄեռեալն ջրոյ բանակեցաւ ընդդէմ նոցա։ Եւ յորժամելանէին ասպատակք ի նոցանէն, ելանէր եւ սպարապետնԱղուանից եւ զյաջողութիւն ցուցանէր արիաբար։ Եւյառանում նուագին զոմանս հարկանէր, եւս առաւելսրայորդոր լինէր, զի գիտէր, եթէ տէր ընդ նմա է։ Եւյետ սուղ ինչ աւուրց յամսեանն մեհեկանի, որ օրծննդեանն էր Քրիստոսի, երեսուն հազար հեծելոց եւտասն հազար հետեւակաց զինեալ ընդդէմ նոցաճակատեցան. եւ որդիքն Հագարու եկեալ ի Կատշանէ՝բազմութիւն հեծելոց եւ քսան հազար հետեւակաց՝ասպարախիտ շարժմամբք յառաջ խաղացեալ նախաձեռնլինէին՝ հարկանել զզօրն Պարսից։

Իսկ սպարապետն Աղուանից ընդ արսզօրութեան միջամուխ լեալ՝ զերկուսն ի դիմամարտիցնհարեալ ընկենոյր, եւ գայր ելանէր երիս վէրս դժնդակսյանձին բերելով եւ զերիվարն ի չորս վայրս խոցեալ. ուստի մինչեւ ցգետն Եփրատ հինահալած արարեալ՝արշաւանօք զհետ ընթանայր թշնամին։ Սա եւմարտուցեալ ընդ նոսա՝ գայր եւ զգետովն անրանէրարիւնազանգ լեալ՝ զգեստն եւ զէնքն շաղախիւր։ Իսկիբրեւ ետես զմեծամեծսն եւ զզօրսն ամենայն իբրեւզխոտ հնձեալ, աճապարէր անդէն ի դուռն արքունի։ Եւիբրեւ պատմեցաւ արքայի արութեան նորա գործք եւկարեվէր խոցոտմունք, նոյնժամայն հրամայէր տալ նմաապարանս, եւ արքունի բժշկաց կալ առ նմա. նա եւյաշխարհէն բազում ընդունելութիւն։

Ապա գտեալ զառողջութիւն՝ մտանէ առարքայ, եւ արքայ դնէ զձեռն ի գլուխ նորա եւ բանսբարեաց ի լուր ամենեցուն զնմանէն խօսէր։ Եւ ըստզօրավարաց կարգի տայր նմա նշանակս եւ փողսազդեցութեան՝ երկուս նիզակս ոսկիս եւ երկուսվահանս ոսկեքանդակս, զոր միշտ առաջի շրջեցուցանէինեւ նախամեծար քան զամենեսեան առնէին. ընդ մէջ ածեալգօտի ոսկի ընդելուզեալ մարգարտով, եւ սուսերոսկեստրեայն, ապարանջանս բազկացն եւ պսակ ցանկալիի գլուխ նորա. ետուն նմա զանկապանս մարգարտով եւգումարտակ նոյնգունակ՝ շուրջ զպարանոցաւն։Ագուցին նմա արջնաթոյր ստորս չորիւք դրօշակօք, եւդրաստս սնդուսս, մետաքսառէջս՝ ոսկեթեզանփարուազով։ Եւ հրամայեցին նմա գիւղաստանեայսբնաբար ծառայութեան եւ գետս ձկանց։ Անդ էր տեսանելըստ գրեցելումն ընդ վաստակոց բարեաց պտուղփառաւոր։ Որոյ առեալ զայսքան թագաւորականմեծութիւնս՛ յառաջադէմ եւս լինէր։

Քանզի Իմայ եւ Ահմատան երկու զօրավարքսաստիկ վրդովմամբ զմիմեանս բախէին ի կռիւ։ Հարեալսորա զայր մի յանդիման ամենեցուն թաւալգլոր՝խաղաղացուցանէր։ Եւ ինքն որպէս զիմաստուն ոք զնոսաի խաղաղութիւն վարեաց. ուստի եւ զօրավարն Խոռազատբազմամեծար յարգանօք ընդ իւր առեալ ածէր։ Իսկյութերորդ ամին Յազկերտի ել միւս անգամ թշնամին եւպաշարեաց զարքայ ի Տիզբոն քաղաքի զամիսս վեց։Յայնժամ զօրավարն Խոռազատ եւ սպարապետն Աղուանիցդէմ եդեալ շարժէին զօրօքն հանդերձ։ Անդ ակն ի վերեդեալ արին Ջուանշիր՝ երիւք հազարօք նախընթացլինէր ի վերայ եւ հինահալած արշաւանօք տարեալզնոսա անցուցանէր ընդ գետն եւ ոչ տայր նոցա թոյլզամիսս վեց անցանել ընդ Դկլաթ գետն, մինչեւ առեալզթագաւորն ելանէին ի Դաստակերտն Մէծ։ Եւ ահեղյոլովութեամբ դիզանայր թշնամին ի վերայ նորա. եւանտի շարժէին զթագաւորն ի Բեկղաղ. եւ որդիքնՀագարու յոգնահազար բռնութեամբ նմանեալ ալեացծովու զհետ շարժեալ խաղային։ Եւ եղեալ անդ սակաւինչ աւուրս՝ ոչ դադարէր սպարապետն Աղուանիցյելանելոյ առ նոսա եւ զիւր անձինն հրապարակաւորցուցանել քաջութիւն, որոյ բազում անգամ առաջի իսկթագաւորին զօտարազգի թշնամեացն բերեալ ընկենոյրզգլուխս։

Յետ այսորիկ ճակատ առ ճակատ պատերազմխմբեալ. եւ եղեւ բեկումն չար ի տեառնէ Պարսիցզօրուն ի լրման ժամանակի նոցա. եւ վերնառաք հրամաններթայր կործանէր զթագաւորութիւն նոցա։

Արդ՝ զամս եօթն ի պատերազմունս յայսոսիկտարժանեալ մրցէր քաջն Ջուանշիր մետասան դժնդակվէրս յանձն առեալ՝ գայր հրաժարեալ ի նոցանէյԱտրպատական գաւառ։ Եւ տեսեալ զայնքան հռչակեալնորա անուն՝ զօրապետն Պարսից ստիպէր զնա՝ առնուլզքոյր իւր ի կնութիւն։ Իսկ նա վասն չկամելոյ զոքյանօրինացն առնուլ կին՝ դիմեալ գայ յերկիր իւր։Վասն որոյ յոյժ խնդութիւն քաջախնամող հօրն լինէր։Նմանեալ նահապետին Յակոբայ՝ ի տեսանել զանդրանիկնՀռաքելի, առ որ հոգին արծարծեալ. այսպէս փարէրզորդւովն իւրով՝ զգոյն երեսաց ալեծաղիկզարդարեալ։