Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի

ԳԼՈՒԽ ԻԴ
Անուանք հայրապետացն Աղուանից, ամք եւ գործք նոցին

Սակս հայրապետական անուանց պարտ եւպատշաճ վարկանելի էր զստոյգն յիշատակաւ դրոշմել իգրի։ Բայց զի ի սկզբանցն հոլովեալ նախաշաւիղառաջնորդաց գործք եւ ժամանակք եւ անուանք հրկէզեղեալ յանօրինաց, եւ կտակարանք եւ սպասք եւ տեղիքկալոյ նոցա անյայտք մեզ. ոչ բերեալ ի լուր, այլ զայսփոքր ի շատէ, արտայայտեալ բացայայտեցաք առ իգիտութիւն այնոցիկ, որք փոյթ յանձին կալեալ իցենայսմ խնդրոյ։

Արդ՝ զի՞ առաջին պատճառ լուսաւորութեանմերոյ է Սուրբն Եղիշայ՝ աշակերտ Սուրբ առաքելոյնԹադէոսի, որ ձեռնադրեցաւ յԵրուսաղէմ ի ձեռացՍրբոյն Յակոբայ։ Սա եկն լուսաւորիչ երիցաշխարհացս՝ Չորայ, Լփնաց եւ Աղուանից, եւ ի սոյնկատարեցաւ վկայութեամբ։ Եւ ապա տէր ՍուրբնԳրիգորիս Պահլաւիկ՝ թոռն մեծին Գրիգորի Հայոցլուսաւորչին երկատեսակ փառօք կացեալ ի նոյն աթոռ։Սուրբն Շուփհաղիշոյ՝ կաթողիկոս արեւելեայցյԵրուսաղեմէ եկեալ, Տէր Մատթէոս, տէր Սահակ, տէրՄովսէս, տէր Պանդ, տէր Ղազար, տէր Գրիգոր, տէրԶաքարիա, տէր Դաւիթ, Սուրբն Յովհան, որ եւ Հոնացնեղեւ եպիսկոպոս տէր հայրապետական շնորհիւ, զորպէսնչգիտեմք։ Տէր Երեմիա. ի սորա աւուրս արար գիրԱղուանից երանելին Մեսրոպ, որ եւ Հայոց եւ Վրաց ետզնշանագիր ջանիւ մեծաւ։ Տէր Աբաս, որ ի սկզբաննթուականիս Հայոց փոխեաց զաթոռ հայրապետութեանն իՉորայ ի Պարտաւ՝ կացեալ ամս ԽԴ յեպիսկոպոսութեաննՄեծիրանց կոչեցեալ։ Առ սովաւ կալան սովորութիւնգրել ի պատրուակ թղթի՝ Աղուանից, Լփնաց եւ Չորայկաթողիկոսի։ Եւ առ սա գրեցին ի ժողովոյն Դունայ՝ասել մի բնութիւն աստուածութեան եւ մարդկութեան, եւ յաւելուլ ի Սուրբ Աստուածդ՝ «անմահ եւխաչեցարե։

Զի նոցա ուսեալ ի խնդրոյն ՊրոկղիԿոստանդնուպօլսի հայրապետին, որ երկերիւր Սուրբհարքն յԵփեսոսի ժողովոյն տպաւորեցին ի Սուրբերրորդութիւնն. եւ յետոյ ի Տիմոթէոսէ Աղեքսանդրուհայրապետէն եւ ի Պետրոսէ Անտիոքացւոյն գալստեաննառ Անաստաս կայսրն ընդ ձեռն Յակոբայ Միջագետացեպիսկոպոսի, որք զնոյն սահմանեցին ուղղափառացն«անմահ որ խաչեցարե ասել, որպէս եւ է իսկ։ Զայս ոչէր սահմանեալ ասել Աբաս հայրապետն, զի չէր լեալսովորութիւն եւ ոչ հերձուածք կային յաշխարհիս, թէպէտք իմն լինէր քննութեան այսորիկ։ Ապա՝ յետոյ առԵզրիւ կաթողիկոսիւ գնաց Ստեփաննոս Գարդմանայեպիսկոպոս առ նա հաղորդեցաւ ընդ նմա. եւ Գարդման եւԱրցախ ընկալան զաւանդութիւնս զայս, զոր այժմամենեքեան ունիմք։

Տէր Վիրոյ, ամս ԼԴ։ Սա թափեաց զգերեալսնՀայոց, Վրաց եւ Աղուանից ի Շաթայ Խազրէ. եւ սախնդրեաց ի Խոսրովայ արքայէ գրել պատիւս Գարդմանայտէր եւ իշխան Աղուանից ի վերայ թղթոց «առ կուսակալսաշխարհիսե, զոր եւ դեռեւս գրեն։

Տէր Զաքարիա՝ այր Սուրբ, ամս ԺԵ։ Սաերաշխի էառ զմեծ քաղաքն Պարտաւ եւ աղօթիւք իւրովքզերծոյց ի գերութենէ զբազում անձինս. եւձեռնադրեաց եպիսկոպոս Սիւնեաց զՎրթանէս ոմն անունյանհաւանութեան Հայոց։

Տէր Յոհան, ամս ԻԵ, յեպիսկոպոսութենէնԱմարասայ կոչեցեալ յաթոռն։

Տէր Ուխտանէս, ամս ԺԲ։ Սա անէծ զնախարարսԱղուանից վասն ազգաշաղախ խառնակման նոցին, որքեղեն սատակեալք։

Տէր Եղիազար, ամս Զ, յեպիսկոպոսութենէնՇաքւոյ։ Սա եգիտ զՍուրբ խաչն՝ ծածկեալն ի Մեսրոպայի Գիս գիւղ եւ ի նոյն կենարար փայտէն մասն առեալ եդի ՃԻ դահեկանի ոսկւոջ, եւ գրեաց ի վերայ եթէ. «Եղիազարայ էե։ Եւ կարգ եդ յօր խաչին տօնել ի Գիս։

Ներսէս՝ յեպիսկոպոսութենէն Գարդմանայ, ամս ԺԷ։ Սա վրիպեալ ի մտաց՝ կամեցաւ աղմկելզսեպհական տունս Աղուանից՝ խոտորեալ յաղանդնՔաղկեդոնի՝ կապեալ մարմնով եւ ոգւով յանէծսորոշեալ եղեւ ի փառաց որդւոյն Աստուծոյ Աղուանիւքեւ Հայովք՝ բաժին առեալ իւր, զոր հերձուածողքնառին։

Տէր Սիմէոն ամ մի եւ կէս. սա էրսարկաւագապետ աթոռոյն, որ զպղտորումն Ներսեսիեբարձ յերկրէս. եդեալ կանոնս Է տունս։

Տէր Միքայէլ՝ ամս ԼԵ. սա էր սարկաւագ իՇաքւոյ եւ սորա կոչեցեալ զՄաքենոցացն հայր Սողոմոնեւ անէծ զտեարս Աղուանից, որք զերից ազգաց ծնունդսամուսնացեալ էին, որ առժամայն հասեալ պատուհաս՝սպառեցան։

Ընդ որս եւ նզովեցին զԹալիլէ՝ Վրացառաջնորդն, զի հրաման տայր անօրէն ամուսնութեան։

Տէր Անաստաս՝ ամս Դ։ Տէր Յովսէփ ամս ԺԷ. իսորա Ե երորդ ամին լցաւ Մ ամ թուոյ Հայոց։ Սա եկեալյաթոռ յեպիսկոպոսութենէն Ամարասայ։ Տէր Դաւիթ՝ամս Դ։ Եւ սա յԱմարասայ եպիսկոպոսութենէն կացեալյաթոռն՝ թափեաց զհող եւ զսպաս սրբութեանց, եւ դեղմահացու արբեալ ի դաւողաց վախճանի։

Տէր Դաւիթ, ամս Թ. յեպիսկոպոսութենէնՄեծկուենից։ Սա վաճառեաց անօրինաց զԴաստակերտն եւզՍահմանախաչն։

Տէր Մատթէոս՝ ամ մի եւ կէս, յեպիսկոպոսութենէն Կապաղակայ եւ սա դեղօքվախճանեցաւ ի դաւողաց։

Տէր Մովսէս, ամս Բ։

Տէր Ահարոն, ամս Բ։

Տէր Սողոմոն, կէս ամ։

Տէր Թէոդորոս, ամս Դ. յեպիսկոպոսութենէնԳարդմանայ։

Տէր Սողոմոն, ամս ԺԱ։

Տէր Յովհաննէս, ամս ԻԵ։ Սա փոխեացզկաթողիկոսարանն ի Բերդակ, որ իւրեանց հովոցացտեղիք էր, յոր հանաւ ի Պարտաւայ։

Տէր Մովսէս, կէս ամ։

Տէր Դաւիթ, ամս ԻԸ. յեպիսկոպոսութենէնԿապաղակայ։ Սա օրհնեաց զանօրէն ամուսնութիւննՇաքւոյ տեառն, եւ նորին տեառն եղբայրն աշխարհականհարցեալ ասէ ցնա. «Ուստի՞ գաս տէրե. եւ նա ասէ։ «Իտանէ եղբօր քոե եւ ասէ իշխանն ցԴաւիթ. «Լեզուդ, որօրհնեաց, մի՛ խօսեսցի, եւ աջդ չորասցիե, որ առժամայնեղեւ այնպէս եւ ոչ բժշկեցաւ մինչեւ ի մահ նորա։ ՏէրՅովսէփ ամս ԻԵ. յեպիսկոպոսութենէ Մեծկուենից։ Եւսորա յերրորդ ամին լցավ թիւս Հայոց Յ։ Տէր Սամուէլ, ամս ԺԷ. յեպիսկոպոսութենէն Մեծկուենից, անձամբառեալ սորա զպատիւ, յետոյ լուծեալ ի կարգէն՝ առնուզերկրորդ ձեռնադրութիւն ի Դուին ի Գէորգայ Հայոցկաթողիկոսէ։ Տէր Յունան ամս Ը եւ կէս. սա էր Դունայեպիսկոպոս Հայոց եւ առանց կամաց կաթողիկոսինԳէորգայ գայ յԱղուանս եւ աստէն ձեռնադրի, զոր նոյնինքն Գէորգ եւ զսա կրկին ձեռնադրէ։ Տէր Սիմէոն ամսԻԱ. սա էր դրան եպիսկոպոս Սուրբ աթոռոյն, որ առաւելզարդարեաց սպասիւք զՍուրբ խաչն։ Տէր Դաւիթ, ամս Զ. յառաջնորդութենէ Փառիսոսայ վանաց։ Տէր Սահակ ամսԺԸ. յեպիսկոպոսութենէն Մեծկուենից։ Տէր Գագիկ ամսԺԴ. յեպիսկոպոսութենէն Գարդմանայ. ի սորա չորրորդամին լցաւ թիւն Հայոց Ն։

Տէր Դաւիթ՝ ամս Է. յեպիսկոպոսութենէնԿապաղակայ։

Տէր Դաւիթ՝ ամս Զ. յառաջնորդութենէնՓառիսոսայ վանաց. սա առ ձեռնադրութիւն յԱնանիայէ՝Հայոց կաթողիկոսէ։

Տէր Պետրոս՝ ամս ԺԸ. յեպիսկոպոսութենէնԳարդմանայ։

Տէր Մովսէս ամս Զ. յառաջնորդութենէնՓառիսոսայ վանաց։