1.
9
Դեկ.
1912,
Երկուշաբթի
առտու
Ա
յս
առտու
բժիշկ
Զաւրիեֆը
տունս
եկաւ։
Մուշէ
վերադարձ.
վերադարձ
առաքելութենէ
մը,
որ
մարտիրոսութեան
չի
յանգեցաւ
բարեբախտաբար։
Պայծառ
դէմք,
պայծառ
խղճմտանք.
աղէբեկ
մազ
եւ
մորուք.
գորշ
հագուստներ.
հեզահամբոյր
ու
ամեն
կերպով
պատկառելի
ու
համակրելի
անձնաւորութիւն։
Երեք
տարի
կայ,
որ
ճանչցայ
զինքը։
Ինքը
առաջինը
եղաւ
իմ
ճանչցած
դաշնակցականներուն
մէջ
ընդունելու
սա
ճշմարտութիւնը,
որ
հայութիւնը
բնաջինջ
ըլլալէ
ուրիշ
ապագայ
չի
կրնար
ունենալ
թուրք
կառավարութեան
մը
տակ։
Ու
հայութեան
համար
սրդողած
Ռուսիոյ
հետ
միակ
դրացի
եւ
քրիստոնեայ
հզօր
պետութիւնը
ամենածանր
սխալ
մըն
է։
Յետոյ
քիչ—քիչ,
ժամանակով
ու
դէպքերու
ստիպմամբ
ուրիշ
դաշնակցականներ
ալ
մօտեցան
մեր
գաղափարներուն։
Ակնունին
վերջինը
եղաւ
խորթացողը
իր
թրքասէր
երազներէն։
Պ.
Չարիքովի
քով
իմ
դիմումներէս
առաջ,
բառնալու
համար
թիւրիմացութիւններն
ու
կասկածնին
հայ
ժողովուրդին
եւ
ռուս
կառավարութեան
ու
ռուս
ժողովուրդին
մէջ,
նոյն
միտքով
երկու
կարեւոր
տեսակցութիւններ
ունեցած
էի
արդէն
Տումայի
նախագահ
եւ
Հոկտեմբերին
պետ
պ.
Կուչքոֆի
հետ՝
անոր
երկու
յեղ
Պոլիս
այցելութեանը
առթիւ։
Առաջին
տեսակցութեանը
մեզի
դէմ
անհաշտ
այս
կարեւոր
անձնաւորութիւնը
իմ
բացատրութիւններէս
յետոյ
աւելի
մեղմացած,
հայոց
հանդէպ
գրեթէ
համակրած
գտայ
երկրորդ
տեսակցութեանս
միջոցին։
Առաջին
տեսակցութեան
միջոցին
այն
նոյն
կասկածը
եւ
գաղափարը
յայտնած
էր
արդէն
հայոց
մասին,
ինչ
որ
թուրք
պետական
մարդիկ
եւ
Ապտիւլ
Համիտ
ինքն
յայտնած
էր
թուրքահայոց
մասին։
—
Ռուսահայերը
«պէյլիք»
[1]
կ’ուզեն,
—
ըսաւ
պ.
Կուչքոֆ։
Այս
թուրքերէն
բառը
ռուս
անձնաւորութեան
բերնին
մէջ
նշանակալից
էր
եւ
միտքս
մնաց։
Պ.
Կուչքոֆի
հայկական
կեանքը
բացատրեցի
մանրամասն,
թէ՛
ռուսահայոց
եւ
թէ
թուրքահայոց։
Առաջիններուն
մասին
պէտք
եղած
փաստերը
հայթայթած
էր
ինծի
պ.
Զաւարեան,
դաշնակցական
ամենալուրջ
պետերէն
մին։
Ան
ալ
կանուխէն
ինծի
գաղափարակից
է
հայ
ու
ռուսական
մերձեցման։
