13.
[Դեկտ.
7/20
—
10/23,
1913]
Ես
հետեւեալ
փաստերը
գործածեցի
Խալիլ
պէյը
համոզելու
համար.
1.
Բ.
Դուռը
հարկաւ
կարող
է
այսօր
նոյնիսկ
Ռուսիան
եւ
Գերմանիան
իր
կողմը
շահել՝
ասոնց
կարգ
մը
առաւելութիւններ
շնորհելով,
ճիշդ
ինչպէս
վարուած
էր
Ֆրանսայի
եւ
Անգլիոյ
հետ։
Կրնայ
պատահիլ,
որ
այսօր
հայկական
բարենորոգմանց
դատը
բոլորովին
լքուի
ամեն
պետութիւններէն։
Կը
հարցնեմ,
ասիկայ
յաջողութի՞ւն
մըն
է
թուրքաց
համար։
Բնա՛ւ,
վասնզի
ցորչափ
հայ
ազգը
կայ,
իր
բարենորոգմանց
հարցն
ալ
գոյութիւն
պիտի
ունենայ,
իր
պահանջումներն
ալ
պիտի
մնան
եւ
օր
աւուր
աւելի
եւս
ծանրանան։
Բ.
Դռան՝
պետութեան
շնորհած
պարգեւները
զանոնք
որոշ
ժամանակի
մը
համար
լռեցնելու
համար
պարապը
պիտի
երթան
եւ
2—3
տարիէ
վերջը
աւելի
ծանրակշիռ
հանգամանք
մը
ստացած
Հայկ.
հարցի
մը
դէմը
պիտի
գտնուին
եւ
իրենց
նուիրատւութիւնները
ոեւէ
օգուտ
ունեցած
չի
պիտի
ըլլան։
2.
Կառավարչութիւն
մէկ
կողմէն
չըլլար։
[Ազգը]
որպէսզի
յաջողի՝
կառավարելու
յատկութիւններ
կ’ուզէ
պետութենէն
եւ
կառավարուելու
տրամադրութիւններ՝
ժողովուրդէն։
Այսինքն՝
minimum
[1]
գոնէ
վստահութիւն։
Արդ,
այսօր
հայ
ժողովուրդին
այդ
վստահութիւնը
Բ.
Դուռը
վերցուցած
է
թուրք
կառավարութեան
վրայէն։
Ասիկա
ցորչափ
չի
վերահաստատուի՝
ոեւէ
բարենորոգչական
գործ
արդիւնաւոր
չի
կրնար
ըլլալ։
Թուրք
կառավարութիւնը
պէտք
է
փութայ
ոեւէ
գնով
հայերը
իր
կողմը
շաի,
ապա
թէ
ոչ
անոնք,
որ
այս
պահուս
դեռեւս
վարանող
են՝
գուցէ
բոլորովին
Ռուսիոյ
հակին։
Այն
ատեն
ամէն
զիջում
շատ
ուշ
պիտի
ըլլայ
արդէն։
Եւ
պէտք
է
հայերը
շահել
այն
աստիճան,
որ
անոնք
ըլլան
հայկ.
գաւառներու
բնական
պահապանները
օտար
մուտքերու
դէմ։
Պետութեան
շահն
է
աս։
Հայկ.
դժգոհութեան
այսէս
երկարիլը
արաբական
հարցին
ալ
ծանրացումին
եւ
յետոյ
թերեւս
կառավարումին
հակառակութիւններուն
ալ
շարժումներուն
ծառայէ։
Ասոնք
մտածուելիք
բաներ
են։
Նախ՝
օսմանցիութեան
շահը,
երկրորդ՝
կառավարութեան
եւ
Իթթիհատի
կուսակցութեան
շահը,
երրորդ՝
անոր
պետերուն
շահը
հրամայապէս
կը
պահանջեն,
որ
այս
հարցը
փութով
եւ
խաղաղութեամբ
վերջանայ։
3.
Ամէն
ոք
contrôleի
խօսք
մը
կ’արտասանէ
կոր։
Խնդիրը
կարգաւորելիք
[բարենորոգումներուն]
օտար
պաշտօնեային
անուանումին
մէջ
պետութեանց
մասնակցութիւնն
է։
Ատիկա
contrôle
չէ,
այլ
garantie
[2],
ուստի
contrôleը
մեր
prestige
[3]
ին
կը
դպի։
—
Գաղափարը
անհիմն
է։
Ինչո՞ւ
համար
contrôleի
անուն
կուտաք
բանի
մը,
որ
բոլորովին
տարբեր
բան
է։
4.
Garantieի
մը
տրուիլը
ինքնին
prestigeի,
souvaineté
[4]
ի
չի
որոշէր
իրաւագիտօրէն,
բայց
եթէ
անուանումը
inspecteurին
պետութեանց
համաձայնութեամբը
գործադրէք,
իսկոյն
կրնաք
դուրսին
ցուցնել,
զայն
իբրեւ
թէ
դուք
մենակնիդ
այդ
inspecteur
նշանակած
էք։
Պետութիւնները
շահ
չունին
տաճիկներուն
վրայ
[բռնանալու],
թէ
իրենք
ալ
մասնակցած
են։
Այս
պարագային
կը
մնայ
միայն
ապագան,
այսինքն՝
remplacement
[5]
ի
պարագան
կանխատեսել։
Անհրաժեշտ
է,
որ
Բ.
Դուռը
այս
մասին
գրաւոր
յանձնառութիւն
մը
առնէ
պետութեանց
հանդէպ։
Այդ
յանձնառութիւնը
inspecteurին
քուէի
դրուելու
կամ
հրաժարական
տալու
պարագայի
համար
զօրութիւն
պիտի
ունենայ։
Ուրեմն՝
պայմանի
ենթարկուած
garantie
մը
տուած
պիտի
ըլլաք
եւ
գէթ
սկիզբը
այնպէս
պիտի
կրնաք
ցոյց
տալ
նոյնիսկ
պետութեանց
միջամտութիւնը
տեղի
ունեցած
չէ։
Տեսակ
մը
sursis
[6]
ստացածին
պէս
պիտի
երեւաք։
Ցորչափ
inspecteurը
չի
հրաժարեցնէք
կամ
չի
հրաժարի,
ինչ
որ
նոյն
բանն
ըսել
է,
զերծ
պիտի
մնաք
պետութեանց
միջամտութենէն,
հակառակ
պարագային
ընտրութեամբ
գործին
մէջ
այս
անգամ
ալ
նորէն
բարենորոգումը
յարգած
չի
պիտի
ըլլաք,
քանի
որ
inspecteur
généraleը
պիտի
ճամբու
դնէք
կամ
հրաժարական
պիտի
պարտաւորեցնէք։
Այդ
պարագայի
համար
տրուելիք
garantieի
մը
համար
թուրք
հանրային
կարծիքը
զձեզ
չի
կրնար
մեղադրիլ
եւ
դուք
այս
գործէն
ձեռ
տեսակէտը
պետութեանց
ընդունել
տուածին
ձեւով
դուրս
պիտի
ելլէք։
Որչափ
որ
դատեցի
այս
փաստերը
Խալիլ
պէյի
վրայ
լաւ
ներգործութիւն
մը
ըրին,
եւ
ինծի
համամիտ
եղաւ,
բայց
իր
կուսակցութեան
կողմէ
ամենաբուռն
ընդդիմութեան
մը
բախելիքն
ալ
ինծի
իմացուց։
Դէպքերը,
զոր
վերջէն
ստուգեցինք,
եկան
հաստատելու,
թէ
իրօք
ալ
Խալիլ
պէյ
ամենասաստիկ
ընդդիմութեան
բախած
էր։
Ես
փութացի
Պատրիարքին
իսկոյն
լուր
տալ,
զինքը
au
courant
[7]
դնել։
Մեր
տունը
հաւաքուած
ժողով
մը
կասկածանքով
վերաբերուեցա
այս
solution
[8]
ին
հանդէպ։
Ամենահակասական
փաստերը
հանեցին
անոր
դէմ։
Ես
ապշած
մտիկ
կ’ընէի։
Solution
սա
էր.
Դուռը
առաջին
անգամ
inspecteur
généraleը
պիտի
նշանակեր՝
պետութեանց
հաճութիւնն
ուզելով
բերանացի
կերպով։
Պետութիւնները
իրենց
մէջ
համաձայնելէ
յետոյ
հաճութիւննին
պիտի
յայտնէին
բերանացի,
Դուռը
inspecteur
généraleը
պիտի
նշանակեր
եւ
անոր
ընտրութիւնը
տէրութեանց
պիտի
հաղորդեր
գրաւոր
կերպով
եւ
գրաւոր
յանձնառութիւն
ալ
պիտի
առներ,
թէ
անոր
remplacant
[9]
ի
պարագային
պետութեանց
recommandation
[10]
ով
պիտի
անուանում
ըներ։
Ասիկա
իրօք
համազօր
էր,
ձեւական
տարբերութեամբ
մը,
պետութեանց
կողմէն
առաջարկուած
ձեւին։
Յետոյ,
փոխանակ
conseillerի,
inspecteur
généraleի
վերադարձը
կար,
որ
արհամարհելի
առարկութիւն
մը
չէր։
Այդ
ալ
աննշան
բան
մը
համարուեցաւ։
Ոմանք
ալ
ելան
ըսելու,
որ
Դուռը
երբէք
այդ
կերպ
գրաւոր
յանձնառութիւն
ընելու
չի
պիտի
յօժարեր,
վասնզի
այդ
յանձնառութիւնը
ըստ
էութեան
պետութեանց
առաջարկածին
յար
եւ
նման
էր։
Ի
զուր
այս
առարկութիւններուն
հակասական
եւ
զիրար
ջրող
հանգամանքը
բացատրելու
ջանացի։
Ոչ
ոք
մտիկ
ըրաւ
ձայնիս,
եւ
պաշտօն
յանձնուեցաւ
ինծի,
որ
Խալիլ
պէյի
յայտնեմ,
որ
հայերը
չէն
մօտենար
այս
եղանակին
ալ։
Ես
այդ
յանձնարարութիւնը
հետեւեալ
օրն
իսկ
փութացի
կատարել
վայելուչ
եղանակով
մը։
Միեւնոյն
ժամանակ
փութացի
անցած—դարձածէն
ռուս
դեսպանատանն
ալ
լուր
տալ։
Պ.
Մանտէլսթամին
բացատրեցի
այս
բոլորը։
Անիկա
այս
կարծիքը
յայտնեց.
կարեւորը
այն
է,
որ
իրօք
պետութիւնները
conseillerին
ընտրութեանը
մասնակցին։
Այս
մասնակցութեանը
ի՛նչ
ալ
անուն
տրուէ՝
մի՛շտ
պաշտօնական
է,
միայն
թէ
գրաւոր
չէ։
Այդ
գրաւոր
չըլլալուն
միակ
հետեւանքը
այն
է,
որ
Դուռը
թերեւս
ստանայ։
Այդ
ալ
անհնար
է,
քանի
որ
6
պետութեանց
դիւանագիտութեանց
մէջ
շատ
մը
conseillerներ
(1ա.
)
պիտի
կազմէ,
յետոյ
remplacementի
համար
պետութեանց
recommandation
իբրեւ
թէ
գրաւոր
կերպով
enquête
[11]
պիտի
կազմէ։
Այս
եւս
ռուսական
ծրագրէն
միեւնոյն
բանն
են։
Ինքը
չի
հաւատար,
որ
թուրքերը
ասոր
յօժարին,
եթէ
recommandation
սկզբունքը
չի
պիտի
ճանչնան
conseillerին
տեղ։
Եթէ
inspecteur
généraleն
վերադարձուի՝
իրօք
ատիկա
մեծ
բան
մը
պիտի
ըլլայ։
Եթէ
քովնտի
խօսակցութենէն
այս
փոփոխութիւնը
ձեռք
բերուի՝
հարկաւ
դեսանը
գոհ
կ’ըլլայ։
Յաջորդ
օրը
երկու
դեսպանները
հաւաքական
դիմում
մը
ըրին,
եւ
Մեծ
եպարքոսը
առաջին
պատասխան
մը
տուաւ։
Անիկա
կ’ընդունէր,
որ
conseiller
նախ՝
պետութեանց
համաձայնութեամբ
ընտրուէր,
բայց
բերանացի
համաձայնութեամբ։
Երկրորդ,
թէ
remplacement
պիտի
ըլլար
պետութեանց
(2ա.
ֆր.
)ով
ընտրուելուն
եւ
այդ
մասին
գրաւոր
(2ա.
ֆր.
)։
Այս
լուրը
սխալ
իմացուած
է
մենէ՝
կարծուելով,
որ
Դուռը
կ’առաջարկէր
(5ա.
ֆր.
)
ձեւը։
Գերման
եւ
ռուս
դեսպան
այս
ձեւը
ընդունելի
կը
նկատէին
եւ
իրենց
(5ա.
)։
Յաջորդ
օրը
այս
խնդիրը
Ապահ.
յանձնաժողովին
մէջ
խօսակցութեան
նիւթ
եղաւ։
Նախ
դիտողութիւններ
յայտնուեցան,
թէ
ինչո՞ւ
Պատրիարքը
իմ
տունս
եկեր
է,
յետոյ՝
թէ
ինչո՞ւ
բոլոր
անդամները
նիստի
չեն
հրաւիրուեր,
յետոյ
բուն
խնդրոյն
վրայ
վիճեցան։
Նախ
consours
[12]
եւ
recommandation
բառերը
կը
պահէինք։
Մեծ
տարբերութիւն
չի
տեսնուեցաւ,
յետոյ
«méme»
բառը
վերցնելու
կարծիք
յայտնուեցաւ։
Վերջիվերջոյ
ընդունուեցաւ,
որ
Դրան
առաջարկութիւնը
համարժէք
է
ռուս
programme
[13]
ին։
