Օրագրութիւններ (1912-1915)

6. [Դեկտ. 8/21, 1913, Կիրակի գիշեր]

Մեր խորհրդակցութեանց մէջ ես սա կարծիքը յայտնեցի այն պարագային համար, որ Խալիլ պէյ հաստատական պատասխան տայ երեք կէտերուն վրայ ալ.

ա. Inspecteur généralին ընտրութիւնը իրօք պետութեանց հաճութեամբը կատարուած պիտի ըլլայ։ բ. Եթէ թուրքերը զինքը հրաժարեցնեն կամ անոր գործը saboter [1] ընեն, եւ հրաժարի անոր յաջորդին պետութեանց պաշտօնական հաճութեամբը նշանակելուն, Դուռը յօժարութիւն պիտի յայտնէ։ գ. Բարե[նորոգմանց] հարցին վերաբերող բոլոր տրամադրութիւնները պետութեանց պիտի յաղորդուին գրով մը, որուն մէջ Դուռը ինքը պիտի խնդրէ, որ պետութիւնք prendre acte [2] ընեն իր խոստումներուն։ Մեր գործին միջազգային հանգամանքն է տրուած։ Intervention [3] ապահովուած կ’ըլլայ այն չափով, որ ռուսական առաջարկութեան մէջ կայ եւ ռուսական առաջարկութեան վրայ անհամեմատ առաւելութիւն կ’ընծայէ իր իսկութեան մէջ։ Ուստի այս ձեւին վրայ կ’արժէր Նուպար փաշային կարծիքն իմանան եւ իհարկէ ռուս դեսպանատան տրամադրութիւնը շօշափիլ։ Մեր վերջին sondage [4] այս դեսպանատան քով անհետեւանք մնաց։ Ռուս զինուորական կցորդին յայտարարութիւնն ալ նշանակալի է։ Նշանակալի է նաեւ, որ դեսպանատունը բժիշկ Զաւրիեֆը Բէթէրպուրկ խրկելէն օգուտ կ’ակնկալէ։ Նշանակալի է ֆրանսական կառավարութեան եւ պ. դեսպանի տուած խորհուրդները Փաշային թուրքաց հետ խօսակցելու մասին։

Ընդհանուր միջազգային կացութիւնը այսօր թուրքերուն նպաստաւոր չէ, եւ Ռուսիա ալ խիստ նեղացած է անոնց դէմ։ Այս վիճակը ես թուրքաց հետ խօակցութեան ամենէն նպաստաւոր ժամը կը համարիմ։ Մէյ մըն ալ այս օրը եւ այս ժամը չի պիտի գտնենք։ Թուրքերը վերջապէս այս կամ այն պետութեան զիջողութիւն մը ընելով, այս դժուարութենէն պիտի ազատին, եթէ մենք համաձայն չըլլանք եւ այն ատէն հետեւանքը շատ ծանր կ’ըլլայ հայոց համար։

Յետոյ ռուսական վերջին առաջարկութիւնը բոլորովին հեռու է մեր՝ այդ դեսանատան վերջին անգամ ներկայացուցած ծրագրէն։ Իրօք, ռւոս ծրագիրը անգործադրելի է։ Մէկ բան մը կը հաստատէ ան. եւրոպական միջամտութեան մը առաջին քայլը, բայց իբրեւ բարենորոգում, իբրեւ գործադրելի բան՝ ոչինչ կայ անոր մէջ։ Մանաւանդ կը վախնամ, որ դեռ այդ առաջարկութիւնն ալ հանին։ 1. (Դեսպանաց հետ խորհրդակցութիւն). այո՛։ 2. Կէս առ կէս։ 3. Կրթական տուրքի պէս տրամադրութիւններ (կէս առ կէսի տեղ դնելով տարտամ բան մը)։ Ահա առիթ կը ներկայանայ conseillerի տեղ inspecteur վերադարձնելու։ Միւս կողմէ գործին միջազգային հանգամանքը բնաւ կորսնցուցած չի պիտի ըլլանք, ոչ իսկ իմ կարծիքովս՝ պակսեցուցած։ Եւ յետոյ թուրքաց հետ ալ յարաբերութիւննիս, որ շատ դժնդակ դարձած է եւ հետզհետէ սպառնական հանգամանք մը ստանալու վրայ է, բառուոքած կ’ըլլանք։

Այս փաստերը ներկաներուն գոհացուցիչ չի թուեցան։ Անոնք սա կարծիքը յայտնեցին, որ թուրքերը միայն զմեզ խաբելու եւ ներկայ նեղ վայրկեանը անցնելու հետամուտ են եւ թէ վերոգրեալ ձեւը եւրոպական միջամտութիւնը գործին մէջէն հանել եւ հայերը թուրքաց հետ գլուխ գլխի ձգել էր։ Պիտի ըլլայ ասկէ վերջը թուրքերը զմեզ անարգել պիտի փճացնեն։ Ու ռուսական ծրագիրը, թէեւ անգործադրելի՝ նախամեծար էր գործադրելի ծրագրէ մը, որուն մէջ contrôleի մասը դիւրացած պիտի ըլլար։ Որոշեցին, իմ կարծիքիս հակառակ, որ բացասական պատասխան մը տամ Խալիլ պէյին։