Թղթեր

Լուայ ի քէն ի մէջ բազմութեան ամբոխի իմաստնոց, անմտից առ առաջի մեր, յորժամ դատողութեան պարապեալ, տրամախոհէի հատանել վճիռ ի սերկեան աւուր, զի այսպէս հարցեալ զմեզ հաւանեցար ասել, եթէ ոչինչ է ինձ սքանչելի` իմացեալ ամենայն գոյացութիւնս միանգամայն բաղկացեալ ոչ երկնի եւ որ ի նմայն են ընթացք արեգական եւ լուսնի եւ կաճառք աստեղաց եւ ներգործութիւնս, որ ի նոցունց, եւ ոչ տարերք եւ ոչ ծով եւ ոչ երկիր եւ զորս այն բուսուցանէ, այլ միայն սքանչելի է ինձ մարդկայինս բնութեան ախոնդեանցն ներգործութիւն, եթէ զի՞արդ տկարագոյն նիւթն այն զյոքնաբեղուն ճաշակս իւր զօրէ արիւնացուցանել եւ բաշխել:

Այսոքիկ էին քոյն ստորասացութիւն մանկական անտիութեան կամ անտեղեկութեան: Զոր մեր ի պատկառանաց պար առեալ բազմութեան ոչ կամեցաք զքեզ իբր անտեղեակ ի ճեմարանիս, զի տրտմեսցիս. քանզի այսպես Սիսալիոս երբեմն խրատեաց զմանկունս իւր, եթէ մի' ի կարծեցելոցն իմաստնոց հասեալ առ քեզ պատկառանս սակս ուսումնականին հասուսցես նմա ի պատճառս ծանուցանելոյ, որ ոչ ուղղապէս տրամախոհին ի միջոցի ճեմարանին, քանզի պատկառեալն կամ տրտմեալն ոչ երբէք կարողանայ ընդունել զվարդապետութեանն դատողութիւնն, այլ այսպէս հանցես զնաւ կարծեացն անտեղական կամ ի ձեռն գրոյ եւ կամ ուշեղագոյն եւ ներողագոյն բանիւ: Քանզի որ մակացութեան են հասեալ, պարտ է նոցա զբնութեան ենթակային հետեւել, իբրեւ զհիւսունս զփայտ ոչ բռնութեամբ եւ զօրութեամբ, այլ որպէս ինքեանք ունել տեղի մակացո'ւթեան: Այսպէս եւ ամենայն արհեստից որքան կարողութիւն է իրին, ընդ նմին եւ մատակարարութեանն յարդարումն:

Եւ այժմ քանզի բանս առ ձեզ ոչ կամեցաւ ձգիլ յաճախագոյն տարացոյցս, քանզի այսքանեացս տեղեակ ես, այլ զի սակս ախոնդեանցն էր խնդիր խուզմանս: Եւ յիրաւի սքանչանս ոչ սակաւ քեզ եհաս, բայց միայն յայսմանէ, զի տակաւին խնդրես զտղայական եւ զխակագոյն խնդիրն. ո՞չ գիտես, եթէ երկին եւ որ ի նմա եւ երկիր եւ որ ի սմա, ամենեքեան տարացոյց զմիոյ մարդոյ նշանակէ: Քանզի ինքն պարառաբար զամենայն բերէ բաղկացութեան գոյացութիւնս, սեռաբար ի միոյ տեսակի յատուկն այն նշանակեալ երեւակայացուցանէ:

Քանզի խելապատակն զերկնի ունի նշանակութիւն եւ զօրաւորագոյն. երակք, որ յուղղոյ անտի, զաստեղացն հնգից եւ խոհականութիւնն զնորայն մատակարարութեան ի բոլոր մարմինն. իսկ երկուց աչաց զարեգական եւ զլուսնի զընթացս. եւ զգայութեանցն կրկնակի եւ միակի զայլոց աստեղաց եւ զտարերց որպէս ի փչմանէ, երբեմն ի բերանոյ գոլորշի զԹեմանայն նշանակեալ, եւ ցրտայինսն զհիւսիսայինն. եւ ոսկերս զվիմաց, եւ ջիլս զարմատոց, եւ երակս զգետոց, եւ որովայն զծովու. իսկ մօրուս եւ հերս զմայրս, եւ մանրագոյն մազս մարմնոյն զբոյսս, եւ բոլորն մարմինն զհող, եւ փչումն զօդ, եւ ափրոդիտականն զջուր, իսկ սննդական ջերմութիւնն զհուր:

Եւ քանզի տարակուսանս քո միայն ախոնդեանցն էր, եթէ զիարդ զյոքնաբեղուն կերակուրսն զօրէ յեղափոխել յարիւն եւ կամ վտարական զօրութեամբն յիւրաքանչիւր անդամս ընդ նմին զօրութեան առաքել, եւ եթէ փանաք եւ վտիտ անդամն այն, ախոնդիքն, զիա՞րդ զայսպիսի ներգործութիւն տեւէ եւ տոկայ արան բեկել, յայսմ յոյժ մանկական եհաս քեզ տարախոհումն: Ո՞չ գիտես եթէ Ստեղծիչն ոչ զնա վտիտ եւ փանաք եւ յոռին քան զայլսն ստեղծ: Թէպէտեւ իւրաքանչիւր ոք անդամ զիւրն արբանեկել հաւանեցաւ ներգործութիւն, այլ սա յոյժ զօրաւոր եւ քաջուշեղապէս ունի զիւրն բաղկացութեան զօրութիւն, զի ի ջղաց զսա Ստեղծիչն ստեղծ պաստառակօք հասկահիւս լաստեալ բազմակին մանուածով եւ յոքնական եւ նրբագոյն երակօք շարապատեալ, իսկ բնութեամբ ցրտին զօրէն ծովու կամ անօթոյ խեցեղէն կամ այլոց գործարանաց, զի տեւել կարասցէ կենդանական եւ սննդական հրոյն եւ ջերմութեան արեանն լերդին եւ լեղւոյն:

Եւ զայսոսիկ կարճառօտ հաւանիմ հատանել քեզ, զի եթէ կամեսցիս ի ծերութեանդ զմանկականն եւ այժմ ուսանել, ընթերցցիս զմատեանն երրորդ Գաղիանոսի ի չորրորդում տառի իւրում եպիդիմական տիմին տրամաբանութեան, որ ի սակս կազմութեան մարդոյ, եւ զՍիսալիոսին, որ յառաջնումն մատենի ի բաղկացութենէ սերմնառութեանն ցուցանէ յիւրումն յայտարարական մատենին, զոր ուղղախօսականն ասեն:

Բայց եւ եթէ զբոլորիցն կամիցիս համառօտ գտանել, զի մի' յածաչու խոնջմամբ տարակուսեսցիս տարախոհական մտածութեամբ, աղէ~, ա'ռ ընթերցի'ր ուշեղապէս յոքնակուռ վերծանութեամբ զԳրիգորին Նիւսեան ծայրագոյն մատեանս, զկազմութեանն ի զբնութեանն, եւ յայնմ գտցես բաւականապէս շատացեալ: Քանզի մեր ոչ է սովորութիւն գողաբար զայլոցն իմաստասիրութիւն խորթս մեզ ստեղծանել, բայց սուղ ինչ զտարախոհութեան քո անտեղութիւն յայտնեցից քեզ:

Զիա՞րդ ընդ մերոյ մարդկային բնութեան զարմանաս ախոնդեացն արբանեկել, որ յոքնագոյն կերակրօք եւ նմանապէս մարմնոյ ճաշակեմք մարմին, երբեմն այլօք գործարանօք օգնեալք եւ հնարաւորութեամբ եւ մակացութեամբ եւ բժշկութեամբ եւ արհեստիւք եւ զգեստիւք, տամբք, խորանօք եւ սաղարթացեալ բուրաստանօք եւ ամենայն հնարաւորութեամբ հազիւ հազ զմարմինս մեր սուղ ինչ պահպանեմք. եւ որքան կարողութիւն է, իմաստութեամբ օգնեմք ախոնդեացս եւ որ այլն այսմ հետեւին:

Իսկ ո՞ արդեօք ոչ առաւել սքանչասցի ընդ թռչնոց, եթէ զիա՞րդ ի միոյ հատէ անեղական եւ անյարմար պարսկական հաւն այն զբազմորակ փետուրս իւր ըստ իւրաքանչիւր մասին բերէ կենդանական, եւ որ այլ տեսակք թռչնոց, եւ յիւրաքանչիւր ամի յեղափոխեալ զփետրիկս իւրեանց նոր եւ չքնաղ ըստ կարգի շարամանեալ նորոգեն, եւ այն ոչ ի միում ժամանակի, զի մի' կնտացեալ սողասցեն դիւրահաս թշնամեացն. եւ այսոքիկ յոքնատեսակ եւ յանհատսն վարին եթէ մանրամասնաբար

թեւախոջեսցիս:

Այսպէս եւ շաղղակերք եւ գազանական հաւք եւ չորքոտանիք բոլոր ի միեղջիւրէ մինչեւ ցբնդեռն, եւ յարծուոյ մինչեւ ցճնճղուկ եւ ջղջիկան. եւ զայսոսիկ զամենեսեան ի ձեռն ախոնդեացն իմասցիս կերակրեալ եւ զկենդանութիւն կրեալ:

Եւ արդ զի՞ ոչ սքանչանս կալաւ զքեզ սակս ճնճղկոյ եւ կամ այլոց տկարագունից հաւուց բայց միայն մարդոյս, եւ այն ախոնդեացն որ յինքեան ստանձնեալ բերէ զերկնի եւ զերկրի զօրութիւն մանաւանդ վասն որոյ ստեղծաւ իսկ:

Իսկ եթէ զիա՞րդ կերակրէ զիւրաքանչիւր անդամս ըստ իւրաքանչիւր բնութեան եւ ձեւոյ. զիա՞րդ ի միում պարտիզի յոքնաբուն ծառս ի միոյ հողէ եւ ի ջրոյ կերակրէ, զիւրաքանչիւր պտուղս անշփոթ միմեանց եւ անյեղափոխ յառաջ բերէ բնութեանն զօրութիւն, այսպէս եւ զբոյսս եւ զամենայն արմտիս ի միում տեղւոջ: Քանզի մարմնոյս մեր նկարումն եւ կերպարանի տիպ եւ անդամոցն բացորոշութիւն ի սերմնառութեանն սերմանի` իբրու ի պարտէզս ի միում տեղւոջ պար առեալ, եւ իւրաքանչիւր ոք զիւրն բերէ բնութիւն եւ ձեւ. եւ մերս թէպէտեւ միով մորթով պարառեալ է, սակայն ի սմա ունիմք ցրտինս եւ ջերմինս իբրեւ զլեարդ եւ զփայծաղն, եւ որ այլն բերէ զիւրաքանչիւր զօրութիւն, եւ միով արեամբ կերակրին: Քանզի իւրաքանչիւր ոք զիւր նմանապէս քարշողական զօրութեամբն խնդրէր, սոյնպէս եւ վտարական զօրութիւնն առաքէ: Բայց ոչ թէ այս միայն մեզ մարդկային սեռի պատահեալ է բնութեան, այլ ամենայն կենդանական սերի. եւ այս` այսքան:

Բայց յայսպիսի տկարագոյն մտածութենէ կամիմ զքեզ ի բաց մղել. զի զայսոսիկ անկարգութեանն նախուստ ոչ կրթել քեզ ըստ կարգի ճեմարանին հասանէ, քանզի այժմ Սոկրատայ եւ Պղատոնի հաւանեալ է թեւակոխութեան: Զիա՞րդ այսմ ոչ էր տեղեակ, որ եւ ոչ յուսումնականին մի եւ մի բերելով նշանակութիւն սորա. եւ ոչ պատկառեցուցանէ զքեզ Պղատոն յասելն իւրումն. Աներկրաչափ ոք մի' ներամտեսցէ: Եւ որք ոչ զախոնդեացն զօրութիւնս իմանան, զիա՞րդ աստուածաբանութեան զինքեանս կարող կասկածեն գոլ: Եւ ահա' յիրաւի ուրեմն ասացեալն, եթէ որք ի բնաբանականէն յաստուածաբանականն ամբառնան, ըստ այնոցիկ հաւանիմք գոլ, որք յաղջամղջին տեղւոջ ելով եւ ի խաւարչտին այն ինչ յարեգակն հայել ձեռնարկեն, որք ի նոյն ժամուն կուրանան:

Արդ այսպէս, որք յամենեւին մարմնականացս յանմարմինսն ձեռնարկեն մատչել, զոր առակելով քերդութիւնն վասն Ստոսի եւ Եփիալտոսի եւ զՈսայ ի վերայ Ոլոմպիոսի յօժարեցան դնել, եւ ի վերայ սորա զտերեւաշարժն Բիւղոն, որպէս զի երկին ճեմարան եղիցի: Որ նշանակէ ոչ այլ ինչ, եթէ իմաստասէրք գոլով կամեցան յամենեւիմբք նիւթականացն յաննիւթականսն ամբառնալ, այսինքն ի բնաբանականէն յաստուածաբանականն:

Արդ զամենայն տրամախոհութիւն ի վերայ ուսումնականին իմանամք գոլ. վասն որոյ Պղատոն նորագունիցն աւանդէր զուսումնականն առ ի ընտանեցուցանել զանմարմին բնութիւնն: Վասն որոյ եւ Պիւթագորականքն ասեն եթէ յիրաւի լսի սա ուսումնական միայն, զի ի տրամախոհութեանն ունի զգոյութիւն, իսկ որ ուսանելն բնաւորեցաւ, տրամախոհութիւն միայն է, քանզի միտք պարզաբար ըմբռնումն գոյից է: Եւ արդ ուսեալք զայսոսիկ, զիա՞րդ զմէնջ ոմանք կասկածեն յիմաստնոց ձերոց իբրու թէ թարգմանեալք ի մէնջ, զիա՞րդ, հզօրագո՞յն ելով քան զմեզ: Ասեմք առ այնոսիկ, եթէ այսոքիկ ոչ իրաւացի տարակուսանս զտեղի կալցի առաջի մեր, քանզի թարգմանեալք ի Պտղոմէոսէ ոչ ի Յոյնս գտեալ էր զամենայն, որպէս եւ Յոյնք յԵբրայեցւոց եւ ի Քաղդէացւոց եւ յԵգիպտացւոց եւ յԵթովպացւոց. քանզի առ Յոյնս յուսումնականէն միայն յատուկ երաժշտականն բնաւորեցաւ եւ զայլսն յայլմանէ թարգմանեալ եւ ժողովեալ:

Իսկ մերոցն արիական արանց եւ առաքինասէր իմաստնոցն թուի ինձ եթէ յոյժ յաղթօղ եղեալք ամենայն արհեստից եւ մակացութեանց, որ վեհ ինձ նոցա համարիմ ելոյ քան զյոքունցն շփոթաբանութեան ձերոց ելլենական կարծեցելոցն. նա'եւ այժմ ցուցանէ ի նոցունց դպրութենէ մերոյ փանաքութիւն առ ձերն վեհագոյն, յոր այժմ են կարծեցեալք: Բայց ե'կ դու. ո՞չ ահա' մարդ փոքր յաշխարհէ, եւ զերկիր երկին բնաւորեցաւ կոչել հրաշալին Պղատոն: Եւ արդ որպէս ունի սերմն իւրաքանչիւր անդամոց զբնութիւն եւ զզօրութիւն, այսպէս եւ կերակուրն յինքեան զամենայն անդամոցն զօրութիւն ունի եւ զնմանագոյնսն պատշաճեցուցանէ. քանզի զպարզն եւ զյստակն եւ զանաւսրագոյնն յուղիղն եւ ի սիրտն եւ ի լեարդն եւ յայլ անդամսն, եւ զդառնագոյն եւ զշիկորակ զջուրն լեղին եւ զմնացեալ մրուրն սեաւ թանձրագոյն փայծաղն, իսկ ջուրն ի փամփուշտն, եւ ամենեքեան սոքա ի միոյ իբրեւ ի կասկաջրէ, ի համաքամուածէն ընկալեալ մասն արեան ինչ ի լերդէն արիւնանայ, բայց եթէ ոչ օգնականութիւն լիցի ի լեղւոյն յաղիսն, ոչ զբացանցութիւնսն կարէ արտաքս հանել, եւ եթէ ոչ ի փայծաղնէն թթու եւ փոթոթ ինչ մասն յախոնդիքն ձգեսցէ, ոչ կարօտութիւնն երբէք կերակրոցն լիցի:

Եւ այս սակաւուք քեզ նշանակութիւն ի մէնջ, զի ծանիցիս, եթէ ի ձէնջ թարգմանեալ երբեմն, այժմ կարեւորաբար ուսուցաք քեզ, քանզի սովորութիւն է մեղուաց զփոշէտեսական ծաղիկ ժողովել եւ քաղցր եւ անարօր կերակուր մատուցանել. եւ այս այսքան: