Թղթեր

Զներմակամտածական տրամախոհութեան տիրապէս յաւէտ քո բոլորն հարց ծայրագոյն աստուածեղէն մատին մակագրեալ տառ վերծանեայ սակս անիծելոյն այն նորոյ Կայէնի, եւ միւսոյ աշտարակաշինողի եւ սոդոմայեցւոյ, կամ Յանիսի եւ Ակիտոփելի, Գէեզի եւ որ զկնի սոցունց Յուդայի. վասն զի եւ սա զհոգին երբեմն ընկալեալ եւ նշանս եւ արուեստս յաստուածային զօրութենէն սմա տուեալ, այլ թէպէտեւ զվարդապետն ցուցանէր եւ զտեղին յայտ առնէր եւ համբուրէր, այլ ոչ յաստուածային ամբիծ եւ անարատ Որդին Աստուծոյ համարձակէր բարբառել անպատշաճագոյն: Իսկ սա ճշմարտութեանն հակամիտօղ եւ ուրացօղ Հոգւոյն Սրբոյ առաւել մերկանայր զքահանայական պատուոյն շնորհս, ապերախտ, ապիրատ, յանդգնագոյն, լկտի եւ անամօթ, վաւաշ, բորբորիտոն եւ շամբուշ, բարբառով եդեալ յերկինս զբերան եւ զլեզու իւր յածեալ ընդ երկիր, ոչ բաւական համարիւր խորթն եւ հովիչդ կաթուղիկէ, եկեղեցւոյ զիւրն չարեաց ծառայութիւն եւ զմոլութիւն ամահութեան դժնի իւրոյն անտեղի գործառնութեանն: Վաղ ուրեմն ծանեար, ծայրագոյնդ գլո'ւխ, զայսպիսւոյ հիւանդութիւն, եւ զխեղումն անդամոց եւ զանբուժելի առանց ամենայն հնարից հատեր սրով Հոգւոյն այն, որ ի վեր է քան զամենայն սուր երկսայրի: Որ ոչ համարեցաւ բաւական զիւրոյն յաւէժ չարութեան անչափութիւն, մեղկումն եւ տղմատիպ ստորաքարշումն. եւ զի հիքութեան հաւանութիւն ախտամոլի անմաքուր խողխողօղն հովիւ, որ բոլորն պարառու եղեալ չարեաց, այլ յԱստուած արկանէ ձեռն, եւ լեզու հրացեալ եւ մխեալ կայծակամբք կաղնեաց: Զայսոսիկ գործէ, տէ'ր իմ, տգիտութեանն հաւանութիւն. քանզի ամենայն տգիտութիւն զյանդգնութիւն գործէ եւ ծուլութիւն զմեղս. վասն որոյ խնդրէ ի մէնջ աստուածային պատգամքն այսպէս. Քննեցէ'ք զգիրս եւ գտէք զիս, եւ Հարցջի'ր դու ընդ հարս քո եւ ասասցեն ծերք քո: Եւ ո՞ արդեօք ծեր կամ հնագոյն քան զգիրս սուրբս եւ աստուածաշունչս. վասն զի յայնժամ ոչ գոյր գիրս, այլ միայն հարցն եւ ծերեցն պարտ էր հաւանել զրուցատրութեան. բայց եւ Դաւթեայ պարտ է մեզ հաւանել. Պատուիրանք Տեառն լոյս են եւ լոյս տան աչաց. եւ յայնմանէ երկիւղ Տեառն սուրբ եւ մնայ յաւիտեան, եւ այնու մերձենալ առ Աստուած բարի է եւ դնել առ Տէր զյոյս իւր. իսկ որք հեռի արարին զանձինս իւրեանց ի Տեառնէ, կորիցեն, սատակեսցին, պակասեսցին ոյք ապստամբք եղեն:

Թուի ինձ եթէ եղկելիս այս նոր նեռն եւ ոչ զսաղմոսսն էր բնաւ երգեալ. եւ եթէ ի հարկէ երգեալ երբէք էր, ոչ ի միտ առեալ էր սորա, եթէ ոչ ի ճանապարհս ամբիծ գնացեալ էր. վասն զի, եթէ որ խօսէր գաղտ զընկերէ իւրմէ, ի բաց հալածել հրամայեալ էր, որչա~փ զՏեառնէ եւ զԱստուծոյ իւրմէ. եւ եթէ որ հայհոյէ զիշխան ժողովրդեան, մահու մեռանել, որչա~փ որ մակաւասար պետականութեան եկեղեցւոյ. եւ եթէ որ երդնու ընկերի իւրում, նմա յանգաւոր է չլինել ի խորանին, ապա որ ստէ Աստուծոյ եւ փոխանի նորա, որչա~փ հեռագոյն եւ տարագիր ի խորանէն նմա լինել պարտ է: Ի սնափառութենէ եւ յաչաղութենէ կորնչէր ժպիրհն այն Աքիտոփէլ, ի ծուլութենէ եւ յագահութենէ արծաթասիրութեամբ եղկելին եւ կծծին Յուդայ, ի գողութենէ եւ ի ստութենէ պատառիւր Անանիա. բայց սա, որ այժմ լուծեալ կործանեցաւ ոչ ի միոյ պատճառէ եւ ոչ յերկուց եւ ոչ յերից, այլ յոքունց` ի ծուլութենէ, ի տգիտութենէ, յանամօթութենէ, յարծաթասիրութենէ, ի պոռնկութենէ, ի վաւաշ ցանկութեանց, ի քսութենէ, ի հակառակութենէ, յագահութեանց, յորկորստութենէ, ի սնափառութենէ, մոլի անզգամն, խռովիչ, անագորոյն, ապերախտ, գող, կծծի, տիրատեացն, լեզուանին, զոր Դաւիթ անէծ:

Զայսոսիկ տրամախոհութիւն անտրամախոհական տգիտութեանն տմարդի յղացուցանէ եւ ծնուցանէ զանօրէնութիւն, զմեղս: Այսպիսի տգիտութիւն տայ օտար լինել ի մօրէ. Օտար եղեն մեղաւորք ի մօրէ եւ խաբեցան յարգանդի եւ խօսեցան սուտ, որոց նմանութիւն լինի ըստ նմանութեան օձի եւ իժի, որոց խցեալ են ականջք, վասն որոյ ոչ լսեն զձայն թովչի ճարտարի եւ ոչ դեղ առնուն ի դեղատուէն իմաստնոյ:

Ո՞ւր այժմ քահանայակիցն քո երիցս երանեանն սուրբ Դիոնէսիոս, որ սակս քահանայի միոյ աղքատ զճոխացեալն Դիմոփիլոս այնպէս կարկէր, եւ ի հուսկ կարծեացն կասկածեալ, զիջուցանէր իւրով հրաշալի եւ չքնաղ վերիմաստ գիտութեամբն եւ յոքունց թողոյր զայսոսիկ կնիք: Ապա զի՞նչ արդեօք, եթէ զքոյդ կիրս եւ զամենեցուն, որք ընդ քոյդ հովուական գաւազանաւ, զի՞նչ. չառնէ՞ր դուցէ վրէժխնդրութիւն. այո' առնէր ճշմարտապէս, նաեւ քաջ գիտեմ, եթէ մատնէր մահու: Զի՞նչ արդեօք ասել պարտ է. ո՞ ոք զերծեալ ի գազանային դիմացն եւ յաղուեսու բարուցն եւ յօձի թիւնիցն եւ ի լեզուէն կատաղի շան, որ նախ առ Աստուած ձգեաց զլեզուն, եւ պարսեաց զթոյնք իւր իբրեւ զարձան վիմի եւ զկնի ի փոխան իւր, եւ երրորդ յամենեսեան, որք ի Քրիստոս հաւատացեալ:

Զայսոքիկ յաչաղկոտքն գործեն. յիրաւի երանելին Բասիլիոս քան զհուր խստագոյն զնա վարկանի, եթէ զի՞արդ սկունդն այն առ առիւծ համարձակիւր, եւ խռիւն առ հուր զմերձենալն եւ զհակառակելն խնդրէր, եւ գիշերայածու բուն առ արծիւն ի տուընջեան մրցի, եւ շուայտացեալ շունն այն առ տէր իւր մատչի: Քանզի շունք տիրասէրք ոչ միայն տեառնն, այլ եւ տանն եւ բարեկամացն ոչ լինին ապերախտք, այլ պահապանք. վասն որոյ եւ զշնական իմաստասէրսն եռապատուեան յորջորջմամբ սահմանեն, նախ զի որպէս շունք զգաստագոյնք են եւ պահապանք գանձուց, այսպէս եւ նոքա իմաստասիրութեանն եւ օրինացն աւանդութեանն. որպէս շունք զտէրս սիրեն եւ ընդ բարեկամսն ոչ յաչաղեն, այսպէս եւ նոքա վարդապետաց իւրեանց եւ առ ընկերսն ողջախոհ եւ միամիտք. եւ որպէս շունք զօտարսն հալածեն եւ թէպէտեւ համասեռիցն հանդիպին ոչ նոցա դիւրաւ ծանօթանան, այսպէս եւ նոքա օտարոտի ձայնի ոչ անսան եւ զաւանդութիւն իւրեանց ոչ մոռացեալ լինին: Բայց ե'կ դու, փոխա'ն Յիսուսի, զմարգարէականն այժմ զմտաւ ածեմ. որպէ~ս թացցի ոտն քո յարեան եւ լեզուք շանց քոց յարենէ թշնամեաց քոց. իսկ սորայս լեզու միշտ ի մէնջ թանալն կամի եւ ժանօք ցրցտել զիւրն ոտս տեառն եւ զնորայն հօտի. վասն որոյ բանս կատաղի զսա կամի անուանել եւ մակագրել յանուն կատաղւոյն Ներսէսի: Այլ թէպէտեւ հարցի ոք ընդ վիմիդ, փշրեսցի, եւ յոյր վերայ անկցի, հոսեսցէ եւ առ քեզ ոչինչ մերձեսցի, մաքուր եւ անբիծ լուսափայլեալ վսամական կեփայեանդ գլուխ:

Այսպէս ի վերայ Աբրահամու հայրապետին կարկատէին ի ձեռն կիսւոյ եւ հմայից զպատարագն մատուցանել. եւ Մովսէս յիւրոյն տանէ եւ յազգականաց բամբասի. եւ նախ քան զայսոսիկ ծիծաղեալ լինի Նոյ. եւ Դաւիթ այպանի, վասն որոյ ասէ. Զիս այպն առնէին, որ նստէին առ դրանն եւ ծաղր առնէին, որք ըմպէին զգինի: Եւ այս ոչ միանգամ կամ երկից, այլ յոքնաբուն: Եղիա եւ Եղիսէ ոչ միայն եթէ յԵզաբելէ հալածին, այլ եւ յանտիական մանկանցն ծաղր լեալ «Ե'լ կնտա'կե ասին, սակայն գազանածախ սատակին: Եւ զի՞նչ յոքունցն, որ ոչ է դժուարին, բերել ի հնոց եւ ի նորոց այժմ ճահաւորել տարացոյց, զորս ոչ համեմատ քեզ հաւանիմ լինել, այլ միայն զՅիսուսի մարդեղութեանն, եթէ զո՞րս ոչ կրեաց յայսպիսեաց նախ ի ծննդեանն եւ զկնի ի յարութեանն: Լռեցից զմիջոց, որ լի է քարկոծութեամբ, եւ տակաւին այժմ քարկոծի ի թշնամեաց խաչին: Եւ այս բազում. մի է եւ Ներսէս յայնցանէ, որք կարծէին եւ ոչ պաշտէին: Մի ես եւ դու ընդ Յիսուսի այրական կցորդաբար խաչակցեալ. ընկա'լ զթուք եւ պսակեա' փշօք: Նոր Յուդաս եւ Կայիափայ ոչ այժմ լսէ. չի'ք Պիղատոս: Կայսր այժմ քրիստոսապսակեալ, մահ լուծեալ, յաղթեաց Յիսուս. տակաւին նեռն տատանի. կարապետք նահանջին նորա. եկեղեցի պսակեալ է առաքելովք, մարգարէիւք, մարտիրոսօք. զուր ղօղանջեաց, կարկեսցի, լռեսցէ, պատկառեսցի, յետս կացցէ, եղիցի ծաղր ազգաց, կատականս սիրելեաց Աստուծոյ, տարացոյց ազգաց յազգս. հուր եւ ծծումբ, այս է բաժին բաժակի սորա, եւ ներքոյ լեզուի նորա ցաւք եւ վաստակք յիշատակ յաւիտենից եղիցի. աղօթք ի մեղք դարձցի. օրհնութիւնք յանէծս, եւ այն կերակուր ի տուէ եւ ի գիշերի ոչ մոռասցի յեկեղեցւոջ եւ այն իբրու զՅուդա. գրեսցի իբրեւ զԳէեզի. դրոշմեսցի Կային. պատուեսցի Աքիտոփէլ. առաջնորդական իբրու զԱրիոս, զՄակեդոն, Սաբելիոս, Նեստորիոս, Եւտիքէս եւ որ սոցա են համեմատ: Եւ հետեւեալ եւ համաձայնեալ յիմաստնոց Եպիկուրոս եւ Մելիտոս, Սոկրատեա'ն զրպարտօ'ղ, զի՞նչ արդեօք աստուածամա'րտդ բարբառիս յաստուածային գլուխն. զի՞նչ մոլի յանդգնիս յանբիծ եւ յանարատ հոգի. Ամենայն, ասէ, մեղք եւ հայհոյութիւն թողցի, բայց որ զՀոգին Սուրբ հայհոյէ, մի' թողցի. քանի՞ց զթշնամեաց ի կապանսն խցեաց զբերան. ո՞ր լեզու վկայեաց. ո՞ ոք յաչաղկոտացն եւ ի թշնամեացն յանգդնեալ կարաց բանալ զբերան, քա~ղ հրաշունչ, քծնիդ աղուէ'ս, յափշտակօղդ գա'յլ, պարարեալդ խո'զ, ջո'րի աքացող, խթան արջա'ռ, զուարա'կ հարկանօղ, ո'ւղտ ոխակալ, վրնջօ'ղդ մոլի ի մատակս, գիշերայածու գազա'ն, գերեզմանակրկիտ բորէ'. որ ոչ, որք աշխարհի են մեռեալ, ի քոյդ մագլաց եւ ի ժանեաց կարացին զերծանել. զի՞նչ բարբառիս. զերկուորիս երդնուս պաշտել. ո՞ զայս յանդգնեալ երբէք` զԱստուած մատնել, զսրովբէքն հայհոյել մանաւանդ եթէ զփոխան Յիսուսի. զի՞նչ կրեաց Սոդոմ սակս հրեշտակացն, կրեա' դու, դէմք գազանի քո թխասցի, իբրու որք զԳրիգորն յանդգնեցան զԱկռականդացին. պատառեսցի որովայնդ իբրու զԱրիոսին, որ ծառայակից իւր զազատն կամէր. հեղցի որովայնդ իբրու զՆեստորին ի Խուժաստան. ջնջեսցիս ի դպրութենէ կենաց. մի' եւս յիշեսցի անուն քո. եւ որք ոչն լիցին վրէժխնդիր տեառն իւրեանց, եւ ոչ գրեսցեն զայս յազգս ի գիրս իւրեանց, ընդ քեզ մասն ժառանգեսցեն իբրու զտմարդիս, զապերախտս, եւ զյաչաղկոտս, զտիրատեացս, զոչ կարկատողս ցանկի, զխրամահատս. զայսպիսիս կրեսցեն, եւ դու կորիցես:

Իսկ անուն Տեառն փառաւորեսցի, եւ փոխանի նորա տեառն Պետրոսի վերադիտողի Թորգոմեան եւ Ասքանազեան գնդի, եւ հնազանդեալքն նմա մնասցեն յաւիտեան օրհնեալ ի Տեառնէ Աստուծոյ Հօրէ եւ յՈրդւոյ նորա Յիսուսէ Քրիստոսէ եւ ի Հոգւոյն Սրբոյ, որ է օրհնեալ յաւիտեանս ամէն: