Թղթեր

Զըղձաւէտ տենչումն եւ զանձկալի փափագումն յօժարութեան ի բարի խոհականութիւն ի վեհագոյն քո խնդրոյս խուզման ծանեայ, ո'վ մականունդ ամիրայական սերի Աբրահա'մ, յազգէ Աբրահամու իսմայէլական ծննդոց, ի թագաւորեցելոցն ազգաց եւ օրհնութեանն ժառանգորդ, ըստ մօր ի մերոյն Հայկեան եւ Արամեան, ի Սիսականայ հայկազն, ի նախնեացն շառաւիղէ երկոքումբք:

Թուի ինձ, եթէ յաստուածուստ երեւեալ քեզ խնդիրս այս որպէս նախ Աբրահամու: Վասն զի Աբրահամու ասի նախ ի խնդիր ելանել սքանչելագործութեանցն Աստուծոյ, որ յերկիր ի մարդիկ հրաշագործեալ արարչագործէ, եւ ի զարդու երկնից եւ ի հաստատութեանցն, որ կամարն է կապուտակեայ կառուցեալ բանիւն Աստուծոյ: Յայսոսիկ հայելով, խուզեալ խորհեցաւ խելամուտ լինել խորոցն Աստուծոյ, ի բաց ընկեցեալ զամենայն մարմնական հնարից զբաղումն: Քանզի եւ հնար գոյր նմա արհեստ աստղաբաշխութեան, վասն զի Քաղդեայ էր, եւ որ այնմ հետեւաբար մարմնական հանճար ի բոլորն պարառաջ ճանաչիւր: Սակայն մինչեւ ոչ ի բացեալ եղեւ յայսցանէ ամենիցս, ոչ արժանացաւ ճանաչել զԱստուած եւ ապա փոխանակեալ զհնարս ընդ հաւատոց եւ հաւատովք արդարացաւ եւ հաւատովք ճանաչեաց զԱստուած. վասն որոյ երեւեցաւ նմա Աստուած եւ ծանոյց իւր ծայրագոյն գիտութիւնն. եւ որպէս փոխանակ Իսահակայ ընկալաւ զխոյն եւ զաւետիսն, եւ փոխանակ եօթն աստեղն մոլորեցուցչացն ի բաց կալոյն զեօթն ազգն տայ ժառանգել որդւոց նորա, եւ ոչ զեօթն միայն, այլ եւ զամենայն ազգս յասելն անդ աստուածեղէն պատգամացն թէ թագաւորք ազգաց ի քէն ելցեն եւ զաւակք քո որպէս զաստեղս երկնից եւ զաւազ ծովու բազմասցին ի վերայ երկրի:

Եւ այսոքիկ յայտնի են քեզ. քանզի ծանօթ իսկ ես. քանզի ամենայն միջերկրայքս ծանուցեալ զԱստուած. իշխանք եւ թագաւորք յերիցս յայսցանէ ասեմք գոլ` ի Սառայէ, յորմէ Իսահակ, ի Հագարայ, յորմէ Իսմայէլ, եւ ի Քետուրայ, յորոյ Ամրան եւ այլքն: Յորոց ծննդոց մինչեւ ինձ գոլ ըստ հայրենական սերի, որպէս ի Մովսիսէ գտեալ ուսցիս ի Հայկեան մատենին յերկրորդումն ծննդաբանութեանց: Բայց մեր ոչ այսոքիկ է փոյթ` զանձին ինձ շուք խնդրել, այլ յաղագս որոց խնդիրս է պատմեալ: Եւ ոչ կամիմք տակաւին յառասացութենէս, որ առաջի կայ, արտաքոյ մղիլ, վասն զի սիրելի է ինձ Աբրահամուս հանդէս, քանզի հիմն հաւատոց զսա իմանամք յԱստուածոյ խարսխեալ:

Եկեսցո'ւք դարձեալ ի մեծ եւ ի հզօր արուեստն աստեղաբաշխութեան. ի բացէ եղեւ թուոցն եւ համարողութենէն անհաս. վասն որոյ եւ փոխանակ յոգունցն թուոց զբազմորդութիւնն ընկալաւ հաւատոց, յուսալով յերկարաձիգ ժամանակաւ աներեւութից. վասն որոյ յերեւելիսս յածեալ` յերկարագոյն ժամանակօք ժառանգեցոյց որդւոց նորա զամենայն ազգս եւ երեւելիս արարեալ, յայտ յայտնի կացոյց արքայութեամբ եւ իշխանութեամբ: Եւ զի եթող նա զտախտակն պղնձի այսինքն զաստռանոմին, որ ընդունէր զչափաբերութիւն ժամուց տունջեանն եւ զուղէգնացութիւնսն արեգականն ի կենդանակերպն եւ յաստեղատունս, բաղխոհութիւնս առնել նոքօք ի դուզնաքեալ կենցաղումս. յորոյ վերայ տախտակի գծագրեալ էին կենդանագրութիւն երկոտասան աստեղացն. եւ յորմէ արտաքոյ եղեւ գրել, փոխանակ այնմ գրեաց արեգականն Արարիչ ի տախտակ իմանալի ի սիրտն Աբրահամու զիւրն անստուեր ծագեալ լոյս. եւ փոխանակ երկոտասան կենդանակերպացն դրոշմելոցն ի վերայ տախտակի, զերկոտասան որդիսն Յակովբայ յԱբրահամէ ծնեալս:

Յորոց արմատոց եւ դու, Իբրահի'մ, ի Հագարայ եւ Իսմայելէ յառաջ խաղացեալ, այսպիսի գեղեցիկ գիւտից եւ խնդրոյ թեւակոխելով, թափառեալ եւ հանդիսացեալ ջանիւ խոկաս հասանել: Այս ոչ ինձ զարմանալի է. քանզի Աբրահամն առաջին, զորմէ վերագոյնդ գրեցաք, ոչ եթէ խնդրէր զԱստուած, որ ոչ էր, այլ զայն, որ էրն եւ էն եւ եղիցին: Քանզի գիտէր հայրապետն այն, թէ գոյ Աստուած, սակայն ուղղապէս ճշմարտախոհ լինել, ստուգութեամբ տեղեկանալ զերբեմն ի մոռացումն անկեալն ի մոլորութենէ հարցն ոչ հետեւաբար լինելոյ յարդարութեանն, այլ զկնի կռամոլութեանն մոլորեալք: Եւ դու, այսպէս ճշմարտութեանն հետեււելով, զարդարն եւ զուղիղն ճանապարհ հայցես ի մէնջ ճանաչել:

Այժմ կամէի կարճառօտ հատանել, սակայն հարկաւորեցայ ի դիմի խնդրոյս քո երկարագոյնս գրել. քանզի գրեցեր առ իս երկարագոյն գրել առ քեզ, եւ պղատոնականս եւ այն անյամբ եւ փութանակի եւ առանց հակառակութեան: Եւ նախ զի գրեցից քեզ թուղթ յարտաքին իմաստասիրացն ատտիկեցի հոմերական ստորասացութիւնս ելլենական հանճարով ոչ պարզաբար, այլ պուէտիկոսաբար, որպէս Պամպէլասն այն եւ Փերեքդէսն եւ Արիստոտէլ եւ Ամովն, յորոց եւ Պղատոն եւ Սոկրատէս եւ Պիւթագորաս եւ Պռիմիդէս եւ Հռուփոս եւ Պիպալիաս եւ այլքն յոգնախումբ ի ճեմարանսն Աթենայ գտեալ եւ յԵլլադայ պատուեալ. այս ոչ քեզ օտար եւ ոչ պարսաւ, այլ պարծանք եւ պատիւ, պերճ եւ պայծառ քան զայլոց արքայիցն գտեալ: Քանզի Փտլոմէոսն այն այսպիսի վարէր խորհրդով փիլիսոփոս գոլ նմա, որ եւ զկնի եւ զերկրի գտեալ զիմաստս եւ զամենայն մատեանսն պուէտիկոսացն յիւր պաղատանն պարբերեալ պահպանութեամբ: Իսկ Դաւիթ զպատուիրանս Աստուծոյ եւ զգիտութիւն լոյս աչաց հաւանեցաւ գոլ եւ քաղցր քան զմեղր բերանոյ: Յայտնի է այս թէ, որք ուսանին զպատուիրանս Տեառն եւ զգիտութիւնս, լոյս է աչաց. ապա որք ոչն գիտեն, խաւարեալք են. եւ եթէ քաղցր է բերանոյ քան զմեղր, որ ճաշակենն լեղւոյ ցանկան ճաշակել այսինքն անգիտութեանն: Իսկ իմաստնագոյնն այն որդի մարգարէի եւ թագաւորի Սողոմոն զիմաստութիւն խնդրէ յԱստուծոյ եւ ոչ այլ ինչ, վասն որոյ զբոլորն առնու պարառաբար զբարիս եւ զկնի այսորիկ արժանի զսա գովասանական առնէ ներբողեան բանի, որ եւ գերագոյն քան զգանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ պատուական է. եւ յայսոսիկ յարմարելով ոչ շատացեալ այնու, այլ թէ ամենայն որ ինչ պատուականագոյն է, չարժէ զնա:

Եւ դու այսմ ցանկացար տոգեալ մանաւանդ մեծագունին կատարեալ հանճարոյ, այլ ես զխնդրելիսն քո փիլիսոփայական թուղթս ուրոյն ոչ կամեցայ գրել այլ յայսմ մատենիս, զկնի խնդրոյ մարգարէականին հատուցից քեզ հռետորական հոյակապ եւ համառօտ բան: Կարծեցեալքն այն իմաստակք, եթէ ի Հագարացւոցն, եւ եթէ ի Սիսականացն, եւ եթէ ձկնորսացն եմ աշակերտ, սակայն ոչ եմք անտեղեակ աթենացւոցն ստորոգութեանց եւ հելլենական հանճարոյ. սակայն հաւատք մեր ծածկեցին զիմաստութիւն, վասն զի հոգեղէնք եմք եւ ոչ մարմին, եւ ոչ անմարմին, այլ երբեմն միայն մարմին. եւ այժմ հոգի պարածածկեալ զմարմին, երկրորդ ծննդեամբն մեր որ ի հոգւոյն ծնեալք եղեալք: Սակս այսորիկ հաւատք մեր աներեւութիցն հաւատան, զիմանալիս մեր մարդ, որ ներքինն էր, այժմ տրամակայեալ, յեղափոխեցաւ վերին, վասն որոյ զիմանալիսն իմանամք եւ զանհասութիւն նորա հաւատովք ճանաչեմք:

Իսկ զխնդրելին քո ոչ եթէ միով գովեստիւ կամ երկիցս կամ երիցս, այլ եթէ բիւր անգամ, ոչ շատացայց: Կամեցար ի մէնջ զՅիսուսին աստուածպետականութեան հանդէսք որ ի կենցաղումս եւ զտնօրէնութեան մատակարարութիւն մատենագրել քեզ, եւ այն` եթէ զիա՞րդ տկարագոյնս եւ աղերսականս բարբառէր առ Հայր, եթէ Աստուած գոլ, եթէ Տէր անցցէ բաժակս, եւ եթէ Որ մատնեացն զիս, նմա մեծ մեղք են, եւ եթէ Նստուցանելն ընդ աջմէ եւ ընդ ահեկէ ոչ է իմ այլ Հօրն որ առաքեացն զիս, եւ եթէ Հայր իմ մեծ է քան զիս, եւ ո՞ր այն կիրք մարմնոյ քաղցնուլն եւ ննջելն վաստակելն եւ կերակրելն եւ Հօր յանձն առնել զհոգի: Էր եւ յայսոսիկ յարամանեալ քոյ նախ զՄովսէսին` եթէ, որ խօսեցաւ առ նա, ո՞ ոք էր, ինքն Աստուա՞ծ, եթէ ի ձեռն հրեշտակի միջնորդի. եւ զհրեշտակացն երկուց, որ առ Աբրահամ եկեալ եւ ի տուն Ղովտայ չոքան հրասուզել զՍոդոմայեցւոց եւ զԳոմորացւոց քաղաքս, եթէ ո՞ ոք էին. եւ զկնի այսմ` եթէ զպտուղն Ադամայ, զոր եկերն, առանց հրամանի Աստուծո՞յ ճաշակեաց եթէ յԱստուծոյ այնպէս պատշաճեցաւ. եւ եթէ զչար եւ զբարի յԱստուծոյ ասէք լեալ եթէ զչարն ի սատանայէ եւ զբարին յԱստուծոյ. եւ եթէ զԱստուած պատկեր կամ ձեւ՞ ասէք գոլ, եթէ ոչ. եւ եթէ արտաքին իմաստասէրքն մի՞ Աստուած ասացին գոլ եթէ Երրորդութիւն. եւ եթէ Քրիստոս Աստուած է, Պօղոս ընդէ՞ր ասէ` Բարեխօսն մեր. եւ եթէ ի քսան եւ չորս մարգարէսն ա՞յնպէս են գրեալ որպէս Մահմադայ:

Այսոքիկ ամենեքեան թուով երկոտասան բան ասացեալք ի քէն, ո'վ հզօ'րդ Իսմայէլացի, զոր յինէն խնդրես, զոր հատուցից քեզ վստահացեալ ի Հոգին Սուրբ այն, որ զորոնողն իշոյ արքայ կացուցանէր եւ զհովիւն թագաւոր եւ մարգարէ, եւ զձկնորսսն առաքեալս, եւ յայլ լեզուս տայ բարբառել եւ թիկունս հասանել սովորեալ է միեղինոյ մերոյս նուիրելոյ եւ յառաջագոյն ընտրելոց, ըստ որում ընկալաք զփչումն մեք:

Յորժամ հարցանել զմեզ ձեռնարկեն հզօրագոյնքն, ոչ յառաջագոյն խոկամք տալ պատասխանի. վասն այնորիկ եւ մարգարէն Դաւիթ զլեզու իւր միայն գրիչ գովեստի վարկանի, յօդք մակերեւեցեալք, այլ առասացութիւնն նուագերգութեան սաղմոսելոյ ի Հոգւոյն տուչութենէ:

Սապէս եւ մեր ոչ հոգացեալ, այլ միով յեղանակաւ գրեցից քեզ: Նախ` եթէ «զԱստուած ո՞րպէս ճանաչէքե. երկրորդ` եթէ զոր ընդ Մովսէսի խօսեցաւ, Աստուա՞ծ էր եթէ ի ձեռն հրեշտակի միջնորդի. երրորդ` եթէ երկուս հրեշտակս, որ առ յԱբրահամ եկին, ո՞յք էին յաղագս Սոդոմայ. չորրորդ` եթէ Ադամ զպտուղն կամա՞ւ եկեր, եթէ յԱստուծոյ այնպէս պատշաճեցաւ. հինգերորդ` եթէ չարն եւ բարին յԱստուծո՞յ է, եթէ չարն ի սատանայէ եւ բարին յԱստուծոյ. վեցերորդ` եթէ արտաքին իմաստասէրքն մի՞ Աստուած ասացին եթէ Երրորդութիւն եւ որ զկնի այս Յիսուսի տնօրինական հանդէսք. եւ եթէ քսան եւ չորք մարգարէքն, զոր Մահմադ ասաց, զա՞յն ասացին:

Արդ եթէ կամիս կարօտել եւ ողջախոհ մտածութեամբ զլուսափայլ աստուածաւանդն ասացեալս ուսանել, աղէ~ ա'ռ ընթերցի'ր զաստուածեղէն տառս կտակարանաց: Քանզի հզօր ես գրչութեամբ եւ ընթերցողութեամբ Արամեան նահանգիս եւ գտցես յաւետարանսն աստուածպետականին Յիսուսի այսպէս գրեալ առ Եբրայեցիսն ասելով. Բազում մարգարէք եւ արդարք ցանկացան տեսանել զերեսս իմ եւ ոչ տեսին, եւ լսել զոր լսէքդ եւ ոչ լուան. եւ Աբրահամ հայր ձեր կամեցաւ տեսանել զօրն իմ, ետես եւ ուրախ եղեւ: Եւ այժմ, եթէ յաղագս Աբրահամու ասէ տեսանել զօր իւր եւ ուրախ լինել, տե'ս երկրո'րդ Աբրահա'մ եւ ուրախ լե'ր: Իսկ ի սոյն աստուածեղէն տառս պատգամացն գտցես եւ զայսոսիկ. Որ ոչ հաւատայ յիս, բարկութիւն կայ եւ մնայ ի վերայ նորա: Արդ` եթէ ո՞րպէս պարտ է հաւատալ, ի վախճան թղթիւ գրեցից քեզ: Քանզի ի վախճան ժամանակիս երեւեալ նմա եւ խօսեալ ընդ մեզ նովաւ, ասէ ուրեմն որ ասացն:

Բայց ես սկսանեմ քեզ զնախասացեալս, եթէ Աստուած պատկե՞ր է եթէ ոչ` կամ ձեւ: ԶԱստուած նախ իմանալ իմանամք, յամենայն մարգարէական հանճարոյ եւ գիտութեանց մեկնեալ եւ զատեալ, նորա ոչ պատկեր եւ ոչ ձեւ եւ ոչ քանակութիւն եւ ոչ չափաբերութիւն եւ ոչ նիւթ եւ ոչ տեսակ, ոչ մարմին եւ ոչ գոյութիւն կամ անգոյութիւն, ոչ սկիզբն, ո'չ միջութիւն, ոչ կատարումն, ոչ ժամանակ. նա ոչ լոյս, թէպէտեւ ասի, եւ ոչ խաւար, քանզի հալածիչ խաւարի է, ոչ զօրութիւն, թէպէտեւ տուօղ զօրութեանց, եւ ոչ տեղի, քանզի ոչ տեղեաւ պարփակի, եւ ոչ այլ ինչ յայսցանէ, որ ի մերս իմացութիւն եւ գիտութիւն. զնա ոչ ոք իմացաւ, որպէս էն. եւ եթէ իմասցի, ուրեմն ոչ է Աստուած, քանզի թէպէտեւ մարգարէիցն յիւրաքանչիւր դարուն ըստ կարգի եւ ըստ պիտոյից ժամանակաց ծանուցեալ մասն ինչ եւ նշոյլս, այլ ոչ բոլորն, քանզի անպարագրելի եւ անհասանելի է: Եւ զայսոսիկ թէ ոք ի վերայ Աստուծոյ իմասցի պատկեր կամ ձեւ կամ ժամանակ կամ որպիսութիւն, ամբարիշտ մտածութեամբ հայհոյէ. ապա եթէ ի մարգարէիցն ոք յանդգնիցի բերել վկայութիւնս, եթէ ոմն այսպէս ետես եւ ոմն այնպէս, այնոքիկ ոչ ճշմարտութիւն, այլ օրինակ ճշմարտութեանն, որպէս Յակոբ հայրապետն առիւծ ասելով յաղագս հզօրութեանն եւ անյաղթութեանն եւ կորիւն առիւծու, զոր յայլում վայրի ասացից, եւ որպէս հեծեալն յաշխէտ ձի ետես Զաքարիա ի մէջ երկուց լերանց պղնձի, զբարկութիւն նշանակելով ի վերայ Բաբելոնացւոցն, եւ այլուր հուր անուանի, որ ոչն է հուր, եւ այլուր յովազ, նստելով ի ճանապարհի, եւ արջ յանտառէ ելեալ, եւ արծուի, եւ բազէ, ընդ հարաւ տարածեալ զթեւսն, եւ լեառն, եւ արեգակն, եւ դարձեալ ննջեալ ասի, վասն որոյ Դաւիթ ասէ. Զարթի'ր որպէս ի քնոյ Տէ'ր, եւ արբեալ, քանզի ասէ. Որպէս այր հզօր, զի թափէ զգինի: Այսոքիկ բազում են պատկերք մարգարէական տառից տարացոյցք, որպէս նստեալն ի վերայ թեթեւ ամպոց, եւ ըստ Ամբակումայ` ելանելն ի կառս եւ ի լարել զաղեղունս եւ արբուցանել զնետս ի կապարճաց իւրոց, եւ ըստ Եզեկիէլի` կառք, անիւք, մարդապատկեր, առիւծանման, արծուի եւ զուարակ. եւ այս քառիցն քառամասնեայ, եւ հոլովումն, եւ ընթացք: Սակայն եւ ոչ մի եւս յայսցանէ, այլ իւրն միայն գիտելի է աստուածութիւն եւ ոչ հրեշտակաց եւ ոչ մարդկան, քանզի տկար են արարածական բնութիւնքս. ոչ կարեմք տանել զանտանելին, եւ ոչ է հնար եւ ոչ պիտանացու, այլ ողջախոհ մտածութեամբ եւ հաւատոյ քաջութեամբ հաւատալ եթէ արարիչ է երկնի եւ երկրի, որ երեւին եւ որ ոչն երեւին, եւ եթէ ի նմանէ են յառաջացեալք ամենայն ածանցականքս միեղինացն դասք: Այսոքիկ յաղագս Աստուծոյ իմաստասիրեցան կարճառօտ:

Իսկ յաղագս Մովսէսի թէ` որ երեւեցաւ նմա, Աստուա՞ծ էր թէ ի ձեռն հրեշտակի խօսեցաւ: Ոչ ի ձեռն հրեշտակի, այլ ինքն Աստուած. վասն զի վկայէ մեզ այսոցիկ ինքն իսկ աստուածեղէն բարբառովն, եթէ Ես եմ Աստուած Աբրահամու, Աստուած Իսահակայ, Աստուած Յակոբայ. եւ այլուր, եթէ ընդ մարգարէիցն ոմանց երազովք, եւ ոմանց տեսլեամբ եւ ոմանց ի ձեռն հրեշտակի երեւեցայց, իսկ ընդ Մովսէսի ծառայի իմոյ դէմ յանդիման: Բայց Մովսէսի երեւեալ ի Սինէական լերինն ի միջոյ մորենւոյն հրով եւ միգով, եթէ զիա՞րդ, զկնի այսոցիկ պատմեցից քեզ:

Իսկ երկուս արս եկեալ առ Աբրահամ, եթէ հրեշտա՞կք էին. հրեշտակք ճշմարտապէս բայց եկեալք յԱբրահամ, եթէ ո՞ր աղագաւ, նախ վասն այնորիկ, զի ցուցցէ հրեշտակաց իւրոց Տէրն եւ յերկրի ունել ինձ բարեկամ եւ սպասաւոր որպէս զԱբրահամ, եւ զի ծանիցէ Աբրահամ զչարիսն Սոդոմայեցւոց եւ Գոմորացւոց թէ այնքան մինչ ոչ գտաւ ի նոսա արդարս, զի փրկեսցի եղբօրորդին իւր Ղովտ եւ զի յայտնի կացուսցէ մեզ ամենեցուն, եթէ ոք զսոդոմայականն յանդգնիցի գործել գործս, եթէ բարեխօս մեր լինի Աբրահամ եւ ամենայն ծնեալքն ի նմանէ դասք առաքելոց եւ մարգարէից, քանզի եւ նոքա յերանսն Աբրահամու էին, եւ ոչ ուղղեցին, եւ արեան չափ եւ մարտիրոսութեան ապաշխարեսցէ, ոչ թուլացուցանել կամի մեզ նոյն Տէրն եւ խստագոյն հրով յաւիտենական կորուսանէ: Քանզի որ ոչ լսէ պատուիրանացն Աստուծոյ, ասէ ուրեմն աստուածաւանդն ասացեալ` Դիւրագոյն լիցի երկրին Սոդոմացւոց եւ Գոմորացւոց քան քաղաքին այնմիկ:

Եւ այսոքիկ այսքան բաւական լիցի առ այս վայր: Քանզի եթէ զաղէտ տարակուսանացն որ ի չարեացն յայնցանէ, զոր էհաս մարդկային բնութեան մի ըստ միոջէ պատմեցից, ոչ բաւական գտայց. նաեւ ոչ լսել բաւականասցիս դու. զի վաւաշ ցանկութեան բորբոքումն շամբուշ ամեհեաց առնամոլութեանցն, զոր անհեդեդ հսկայածնութիւնսն հնարս հտպտանաց առ վշտին վարանեալ գտին բոզքն այն բորբորիտոն կաթոտքն եւ օճերագործքն խստամբակութեանն բնութեան, եւ զբնականագոյն զպէտսն յանբնականագոյնսն յեղափոխեալք զմանկարարութեանն ծննդականութիւն ապաքինեալ, ի տղմատիպ տաղտկալի մեղկեալք ըմբռնեալք ի կարիսն անարգութեան, վասն որոյ ջրասուզեալ սատակին: Այսոքիկ այսքան կարճառօտ:

Իսկ յաղագս Ադամայ մերոյն նախահօր զիա՞րդ ճաշակելն զպտուղ` կամա՞ւ Աստուծոյ եւ հրամանաւ, եթէ ակամայ, մեք, զամենայն մատեանս որք միանգամ յաշխարհի ընթերցեալ, ոչ անտեղեակ եմք` եթէ Քաղդէացւոցն անվաւերական պատմութեանն եւ եթէ Հելլենացւոցն եթէ Կապադովկացւոցն եթէ Եթէովպացւոցն եթէ Պարսից եւ այլոց բազմաց, զորս ոչ եմք բաւական զբոլորն յայտնի կացուցանել. արդ` քանզի բազումք ի սոցանէ, ոչ հանգունակ միմեանց ասացեալք յաղագս առաջին մարդոյն ոչ զանուն, ոչ ժամանակ: Այսպէս Ապիւդինոս Քաղդեայ եւ Բիւռռոս այլանդակ իմն պատմեն զլինելութիւն երկնի եւ երկրի. օտարոտի եւ ասեն անուն Ադամայ Աղովրոս եւ կացեալ նորա շարս տասն, եւ ամս յանգեն երեսուն հազար, թէպէտեւ լուսնականօքն թուեն: Իսկ Ելլադացւոցն իմաստունք ոչ այսպէս. վասն զի Եպիկուրեայքն ոչ կամեցան զԱդամ մարդ առաջին ասել եւ ոչ ստեղծեալ աստուածուստ, այլ եթէ ի պատճառէ ումեմն է ապականեալ երկիր, եւ միայն մնայ Ադամ, որպէս եւ Նոյ: Բայց Պղատոն ոչ հանգոյն սոցա, այլ ի Տիմիոսի տրամաբանութեանն այսպէս եւ ըստ այսմ օրինակի ասէ. յետ առնելոյ արարչին զերկին եւ զերկիր հրատարակէր առ իմանալի զօրութիւնս, եթէ երկին անկատար, երկին կոչէ զաշխարհ ի պարունակողէն, եւ եթէ այլեւս երեք սեռք մեզ անեղանելիք, որոյ ոչ եղելոյ երկին անկատար, յորոց եւ մարդս: Եւ այլ բազում վիպագրեն յիւրաքանչիւր մատեանս, որպէս Զրադաշտ մոգ Պարսից, զոր Զարդահեշտն կոչեն, որ յաստեղաց մոլորակացն ասէ լինել երկրի եւ վարել նոքօք մեզ մինչեւ յեօթն դար եւ ապա ապականիլ. սա առաջին Ադամ ասէ լեալ, բայց զկնի ոչ ասէ կատարած լինել երկրի. քանզի ի նոյն ասէ դարձեալ յեղափոխեալ շրջեսցի եւ նորոգեսցի: Եւ այս երկարագոյնք են եւ նրբագոյնք իմաստասիրաբար ասացեալք իւրաքանչիւր ումեք: Քանզի ոմն ի մատեանս ի ձկանէ ասէ ուսեալ զինքն ի մարդապատկերէ, ի ծովէ արտաքս եկեալ, եւ ոմն ի սանդարամետականէն եւ ոմն յաստեղաբաշխութենէ: Այլ մեզ այսոքիկ ոչ հաւատացեալ եղիցի, այլ ընթերցեալք, զի մի' պարսաւեսցեն զմեզ հեթանոսացն իմաստունքն, եթէ ոչ եմք տեղեակ անվաւերական նոցայն մատենագրութեանն: Սակայն մեզ հաւատացեալ լիցի միայն Մովսէսին աստուածեղէն պատգամս, զոր ի Սինականն ընկալաւ լերինն Աստուծոյ դէմ յանդիման, ոչ աղճատանս եւ ցնդեալն, այլ պարզ, մաքուր եւ լուսաւոր օրինադրութիւնս, եւ գրեալ բանիւ Աստուծոյ, եւ ոչ յորովայն ձկան որպէս Բիւռռոսին կամ սանդարամետականին Եպիկուրեանց անաստուածիցն կամ արեգական Զրադաշտին կամ պիւթագորականացն, որք ի քառից զբոլոր բաղկացութիւնս ասեն լինել կամ ի Սմոնեանցն, որ երկուս հաւանին արարիչս` զմիւսն բարւոյ եւ զմիւսն չարի: Այլ այս Մովսէս, որ յայտնի եղեւ յամենայն երկիր նշանօք եւ արուեստիւ քաջութեամբք եւ արդեամբք, սա մեզ գրեաց, յաստուածուստ ընկալեալ, զԱդամ առաջին մարդ ի հողոյ ստեղծեալ եւ զկնի զկինն իւր ի կողէն կամացն յօժարութեան եւ կենացն հաղորդ եւ ի դրախտի անդր յԵդեմ յարեւելս. իսկ զդրախտն ամենապատիկ ծառօք ծաղկաւետեալ դալարավայր գեղեցկութեամբ զարդարեալ ծառոցն հովանաւորութեամբ եւ սաղարթացեալ վարսիւք, եւ պտղովք պայծառացեալ, անապականագոյնք եւ լուսատեսակք եւ երկուց ծառոցն ի նմա լինել երիցագոյնք եւ վեհագոյնք, յորոց հրաժարեցոյց Արարիչն, այլ ոչ եթէ չարաչար տնկեալ ի սկզբանն եւ ոչ հրաժարեցուցեալ մախանօք, քանզի ստեղծ Աստուած զամենայն ի կերակուր Ադամայ, սակայն ի տնկոցն յայնցանէ վայր մի հրաժարեցուցանէ չուտել, զի ի դէպ ժամու կերիցէ, եւ յեղափոխեալ ի բարիսն կոյս, եղիցի յԱստուած մերձեցեալ. զոր ոչ լուաւ եւ եկեր եւ կորոյս զկեանս իւր տնտրտում, մահու հասանէ, պատուհաս ընկալեալ, զոր ի մեզ պտղաբերեաց ցաւս եւ տրտմութիւն, ապականութիւն եւ մահ: Այլ ոչ ասեմք մեք անգէտ գոլ զԱստուած, եթէ ոչ էր յառաջադէտ, զոր ինչ յանցեաւն Ադամ, քանզի նախագիտական է ամենայնի: Եւ ոչ ասեմք, եթէ յԱստուծոյ էր յանցանսն պատշաճեալ, քանզի զԱստուած ի չարեացն անփորձ իմանամք: Սակայն եւ այժմ մեք ամենեքեան ի նոյն օրէնսն Ադամայ փակեալ կամք, քանզի հրաժարեցուցեալք եմք ի բազում հեշտութեանց օրինօք, է որ ժամանակաւ պահոցն որպէս երբեմն Ադամ. եւ է ինչ, որ բնաւին յոչ հպելիսն եւ յոչ մերձենալիսն, իսկ յորժամ յանցանեմք զօրինօքն, հակամիտելով ի մեղսն, ոչ եթէ անգէտ է Աստուած նախագիտական, այլ ոչ կամի զմեղանչելն:

Արդ` ոչ կամել իմասցիս Աստուծոյ զյանցանսն Ադամայ եւ ոչ անգէտ յանցանաց նորա. զայսոսիկ սակաւուք հատանել քեզ պարտ վարկանիմ, քանզի ի բազմաց այսոքիկ նախ քան զմեզ իմաստասիրեցան: Եւ սիրելի է ինձ նորագոյն ասել բանաստեղծութիւնս եւ ոչ յայլմէ առասացութեանց պատմեալ: Իսկ բարւոյն եւ չարին, եթէ յԱստուծոյ են երկոքեան եթէ բարին յԱստուծոյ է եւ չարն ի սատանայէ: Աստուած միշտ բարի է, բոլոր բարեաց բաղկացուցիչ. քանզի եւ յաշխարհարարարողութեանն իմանամք զամենայն բարի ստեղծեալ եւ յանգումն բերեալ տեսանէ զամենայն ի բարիս աւարտեալ. եւ զի չար ոչ գոյ է, եւ ոչ գոյացեալ, եւ ոչ ի գոյէ, եւ զիա՞րդ ի սատանայէ ասեմք եղեալք. որ երբեմն արիւսակն էր, եւ նա ոչ ունի զիշխանութիւն գոյացուցանել զոչ գոյս: Եւ այսոքիկ պարզաբար քեզ: Վասն զի զչար այսպէս իմասցիս` ոչ է' է, եւ ոչ ամենայն ինչ չար. քանզի որ ոչն է, ոչ եղիցի ամենեւին չէն, վասն զի ոչ է: Քանզի բարին յէէ անտի է եւ է եւ էասցի. իսկ չար ոչ է յէէ, եւ ոչ յէսս եւ ոչ էասցի, բայց որոց հետեւին: Որպէս եւ վէմ բարձրաբերձ լեալ դղեակ յաղագս ամրապահեստ ի թշնամեացն մնալոյ, իսկ եթէ ոք զկամուրջ ոչ որոնէ, զանձն հեղձուցանէ: Այսպէս եւ սուսեր յաղագս խահարարաց կամ փայտահատաց կամ ի մորթս ձողաձեւութեան յօգտակարութիւն պատշաճեալ է ի կենցաղումս, ապա եթէ ոք փոխանակ այսոցիկ ի կողս ընկերի իւրոյ կամ ինքեան իսկ ի մահ յեղափոխեսցի, զիա՞րդ այսոքիկ են չարութեանցն բաղկացումն: Եւ այսոքիկ յաղագս բարւոյն եւ չարի ասացաւ:

Իսկ յաղագս արտաքին իմաստասիրացն թէ զմի՞ Աստուած խոստովանեցան եթէ զԵրրորդութիւն, այնոցիկ ասացեալքն յոգնաբի ստորասացեալք եղեն. քանզի ոչ միակրօնք եւ ոչ հանգիտապատումն միմեանց երբէք գտանին, որպէս մարգարէականացն միեղինութիւնքն: Եւ պիւթագորականքն աշակերտ Պիւթագորայ, որ եւ Պիւթագորոս ուսեալ է Փերեքդեայ, այսպէս հաւանեցան ձունել, զքառեակն պատուեցին ի քառեացս բնութեանց մեզ բաղկանալ, իսկ զքառեակն ի չորից տարերց գոյանալ, իսկ զտարերս պատուեցին ինքնեղ. արդ այսոքիկ պիւթագորականքն: Իսկ Հոմերոս, յԵլլադայ եւ յԵգիպտոս պատուեալ, յԱրամազդայ ակնարկութենէն ասէ զՈղոմպոս տատանեալ եւ զնա երկնի որդի, որպէս զԿռօնօս հայր իւր, եւ պատուէ սա զեօթնեակն կոյս զնա իբրու զԱթենայ: Եւ Արիստոտէլէս պղատոնական Ստագիրացին, ճշմարտախոհ քան զայլսն եղեալ, ծանեաւ սուղ իմն ոչ զտարերս պատուեալ, թէպէտեւ ոչ բնաւին, քանզի եւ սա մեհենական պատիւ արարեալ, եւ որ ի սմանէն Աղէքսանդր, որդի Նեքտանեւեայ: Բայց Պղատոն փոքր ինչ իմաստասիրելով գերակատար գոյիցս ասելով կամեցաւ զարարչականն էութիւն յասելն իւրում այսպէս, թէ որ զամենեսեան ածեալ անեղական եւ մակաւասար բնութիւն, ի վերայ կալով ամենայնի, նախախնամէ զամենեսեան, տեսանելով եւ ինքն ոչ յումեքէ տեսանի, այլ անցեալ կայ սարաւանդեալ յիւրումն առանձին բարձրութեան: Եւ Հերմեռաս մեծ շարժօղ զնա եւ տածող եւ իմանալի աշխարհ: Անդիսթինէս զԱստուած ոչ ումեք նմանել ասէ. վասն որոյ զնա ոչ ոք կարէ ուսանել ի պատկերէ կերպարանաց: Իսկ Կղէանթէս Պէգեսացի արդար, իրաւակ, արժանաւոր եւ սուրբ, իշխան անձին ունի զինքն, պիտանացու, գեղեցիկ, հզօր, աներկիւղ, պատուական, անհպարտ, խնամածու, հեզ, ի յամենայնէ անբիծ, միշտ նոյնպէս կայ մնայ. եւ այսոքիկ Կղէանթեայ յաղագս Աստուծոյ: Իսկ պիւթագորականքն այսպէս ասեն. Աստուած մի է, եւ զսա ոչ, որպէս ոմանք կարծեն, արտաքոյ յարդարման զարդուս է. ի սմա բոլորի բոլորում շրջանակի, ակնածի, դէտ ամենայն սերման ծննդեան, խառնումն բոլորից ունելով, գործօղ իւրոյ զօրութեանն եւ գործոց սկիզբն շնչացութիւն բոլոր շրջանակիս եւ ամենեցուն շարժումն: Սերովդոս Ասկրացի զԱստուած թագաւոր եւ իշխան գոլ ասէ վսեմ անմահիցն եւ քան զնա ոչ ոք է այլ զօրութիւն հաստատեալ եւ յարմարեալ: Իսկ Սոփոկլէս ասէ. Մի է Աստուած, որ զերկին կազմեաց եւ զերկիր երկար եւ զծովու զահագին ալի եւ զհողմոցն բռնութիւնս: Որփիս այսպէս ասէ. Մի, ինքնեղ, միոյ ծնունդք ամենայնք եղեալք եւ կազմեալք եւ ինքն շուրջ գնայ թափանցանց, ոչ ոք զնա տեսանէ ի մահկանացուացս, բայց ինքն զամենեսին տեսանէ: Սիբիլլայ մարգարէուհի այսպէս ասէ յաղագս Աստուծոյ. Սա ամենեցուն յայտնի է, մի է Աստուած, քանզի Աստուած է, անձրեւս, հողմս շարժունս ի վերայ առաքելով, կայծակունս, երկնի իշխան է եւ զերկիր ունի, ինքն է Աստուած յոյժ սքանչելի: Եւ Հռոփուս` բարերար եւ անկարօտ: Եւ այսոքիկ բիւրք, սակայն ոչ համաբարբառք:

Բայց սոքա ոչ միութիւն Աստուծոյ ծանեան եւ ոչ Երրորդութիւն, սակայն զերրորդն թիւ պատուեցին, պատարուն զնա գտեալ, ունելով սկիզբն, միջութիւն եւ կատարած, եւ առաջին թիւ, քանզի զմիակն պատուեցին, գիծ զնա անորակ եւ անմակերեւութիւն ասացեալ, եւ զեռամասնեայ միեղինաբար յանգեալ, միակ եւ երրեակ, եռանկիւն ի բոլոր անկեանցն, առաջին եւ բաղկացուցիչ որպէս ի նմանէ յառաջ խաղացեալք բոլոր անկիւնաւորաց մեծ արուեստին երկրաչափութեան: Եւ պատուեցին Պռիմիթէս եւ այլքն յԱթենայ, երրեակ նովաւ եղեալ եւ կեալ եւ լինել իբրու անցեալքն եւ յորում եմքս եւ հանդերձեալքն:

Բայց զի՞նչ մեզ ի հեթանոսացն բերել զվկայութիւնս, քանզի կաթիլ իմն աստուածային կաթեալ էր առ նոսա, այլ ոչ ոք ի մարգարէական կամ առաքելական. այլ ո՞րպէս կամիցիս դու վկայս կացուցանել Արաբացւոցն ի Հելլենացւոցն կամ ի Մակեդոնացւոցն եւ Հելլադացւոց, Պարսից եւ Խուժաստանեայց. զոր ոչ պարտ է, քանզի ոչ ի հեթանոսութեանն եւ ոչ ի լուսաւորութեանն գտան այսոքիկ միաբանեալք: Սակայն յայսմ վայրի կամեցայ արտայայտել ինչ: Եւ եթէ բացցես զաչս սրտի քո եւ զառագաստս մտածութեան, քաջ գիտեմ, եթէ ամենայն ծածկեալք խորութեանց եւ գիտութեանց Աստուծոյ յայտնի քեզ լինին, եւ մերկ եւ առանց սքօղելոյ երեւեսցի քեզ. այլ ոչ մարմնական աչաց երեւեսցի եւ ոչ ըմբռնեսցի, անբռնելի եւ անմարմին մեր իմանալին յայտ, այլ հաւատով իմանալ ճանաչի:

Բայց աղէ~ տե'ս զգուշութեամբ եւ մի' իբրու զայսոսիկ որ անխորհրդազգեացք են, այլ զգուշութեամբ զիմանալիսն տրամադրեա' տեւողական զետեղութեամբ, որպէս կարծեն կարծեցեալքն զմէնջ կամ զինչ ձեռնարկեն հարցանել յաղագս Երրորդութեան միեղութեան, ամբոխեալ ի բազումս հեթանոսաբար եւ ցնդեալ կամ ընկեր առ ընկեր. զայս ոչ ի մէնջ լուան. կամ ծնունդ մարմնական Աստուծոյ կամ հատուցումն կամ անջատումն կամ զատումն կամ միջոց կամ նախադասութիւն կամ յղացումն կամ կերպարան կամ ձեւ կամ որակութիւն կամ երիցութիւն կամ որդիութիւն որպէս զմերս, թէպէտեւ ասի, կամ հոգի ըստ մերում եղանակի, թէպէտեւ անուանի, կամ հայրութիւն, որպէս ասի, եւ ոչ մի ինչ յայսցանէ զգայականօքս չափաբերութեամբ թեւակոխելով իմացեալ: Քանզի արտաքոյ այսմ ամենայնի իմանամք զաստուածային բնութիւնն եւ գերագոյն քան զամենայն գոյացութիւնս գտեալ անբաւ եւ անհասանելի, անժամանակ եւ անիմանալի. եւ ըստ մերում իմանալեացս ոչ իմասցի, այլ հաւատովք ծանուցեալ ճանաչի մի աստուածութիւն եւ մի տէրութիւն, եւ մի արքայութիւն եւ մի զօրութիւն, եւ մի իշխանութիւն եւ մի բնութիւն, եւ մի կամք եւ մի ներգործութիւն, միեղինաբար յանգումն կենդանւոյն Աստուծոյ եւ բնաւին նորա եւ Հոգւոյ իմացեալ ճանաչի: Քանզի կենդանի է Տէր, կենդանի է եւ Բան նորա, կենդանի է եւ Հոգի նորա. էութիւն կատարեալ, աստուած, այլ ոչ աստուածք եւ ոչ տեարք եւ ոչ հատեալք կամ որոշեալք կամ չափեալք ի վերայ Աստուծոյ իմացեալ տեսանի:

Զի՞նչ ոք ասիցէ շամբուշ մտածութեամբ յայսցանէ, զաղքատութիւն աստուածութեանն տալով. միթէ անբա՞ն իցէ Աստուած, ապա եթէ անբան է, որ խօսեցաւն ընդ Մովսէսի, զիա՞րդ բարբառի անյայտնի: Ահա' բան նորա առ Աստուած, քանզի Բանն Աստուծոյ Աստուած է. եւ եթէ առ հրեշտակս բարբառի, ո՞չ ապաքէն Բանն Աստուծոյ. եւ արդ յայտնի եղեալ Բանն Աստուծոյ, զի բան է, եւ բանն, զի Աստուած է, եւ զի ի սկզբանէ էր, քազնի ոչ երբեմն էր. ապա եթէ էր երբեմն, որ ոչ ունէր բան եւ որ էր բանն, նա ուրեմն յայնժամ անբան էր: Եւ այսոքիկ ոչ Աստուծոյ վայելչաբար ասի անբան գոլ մանաւանդ ընդ ժանամակաւ. այսոքիկ յաղագս բանին Աստուծոյ. իսկ կենդանի զԱստուած իմացեալ ճանաչեմք, եւ եթէ ոչ հոգի, ոչ կենդանի, թէպէտեւ ոչ ըստ մերում հոգւոյն: Արդ Մովսէս զՀոգի Աստուծոյ ի վերայ ջուրցն գոլով, ոչ անտեղի վարկաւ ասել, եւ Հոգւով Աստուծոյ Բեսելիէր զխորանն կազմէր. Հոգի Աստուծոյ ի Սաւուղայ վերացաւ, ասի եւ ի վերայ Դաւթի խաղաղեալ Հոգւոյն Աստուծոյ. Հոգւովն Աստուծոյ Դաւիթ զամենայն զօրութիւնսն Աստուծոյ, նորա աստանօր եւ զբանն Աստուծոյ միեղինաբար պատկանեալ, շարամանեալ, յարմարական նուագեալ, յասելն իւրում. Ողորմութեամբն Տեառն լի եղեւ երկիր եւ Բանիւ Տեառն երկինք հաստատեցան եւ Հոգւով բերանոյ նորա ամենայն զօրութիւնք նոա:

Բայց ես այժմ ոչ յաճախեցից ի մարգարէիցն կացուցանել քեզ վկայս մինչեւ յայմն առասացութեան, որ գրեցեր ասել համակրօն զմարգարէիցն դասս Մահմէդի: Բայց յայսմ վայրի սակաւուք ճառեցի զանճառելի նորա աստուածպետականութեան իմացուած, եթէ ստուգապէս միութիւն եռանձնեան միեղինութեան անբաժին եւ անքակական, անանջատական: Եւ եթէ սքանչասցիս, յըզգայականաց եւ երեւելեաց ցուցից քեզ, թէպէտեւ ոչ ըստ իսկութեան. տեսանես զակն տունջեան ունել նմա ջերմութիւն, ճառագայթ եւ լոյս. կարե՞ս բաժանել կամ ոչ խոստովանել զայսոսիկ ի նմա գոլ, կամ զխոնաւութիւն եւ զորակութիւն եւ զցրտութիւն, եթէ ոչ յերիցս յանգեալ յարդարիցի: Քանզի յիմանալիս երկնային զօրութիւնքն երիս երախանս եւ քահանայապետութիւնս առաջինս եւ միջինս եւ վերջինս երիւք յերիսս, ինն դասուց, երեքկին որբասացութիւն եւ մի տէրութիւն անանջատ, անորոշ բնութիւնն եղանակելով անեղապէս վերաձայնեն: Բայց այժմ բաւական են այսոքիկ:

Իսկ յաղագս որոյ գրեալ էր քո եթէ քսան եւ չորս մարգարէքն համաբարբառ են Մահմէտայ, այժմ սկիզբն արարից քեզ ի մարգարէիցն, եթէ ծանիցես: Քանզի Իսրայէլ ոչ երբէք ծանեաւ զասացեալսն, որ յօրէնս եւ ի մարգարէսն, վասն զի զորօրինակ զքօղ արկեալ Մովսէս ծածկէր զերեսս իւր, որպէս ծածկեալ էր ի Հրէիցն ամենայն խորհուրդ գիտութեանն Աստուծոյ յաղագս խստասրտութեան նոցա, որպէս գրէ Հոգին Սուրբ. Ջանացայ ընդ ազգին ընդ այնմիկ եւ այլն, որ զկնի սոցա հետեւին երգ: Արդ եւ դու մտադիւրութեամբ ընկալցիս, զի եւ ոչ ծածկեսցի ի քէն պատգամք կտակարանացն Աստուծոյ, պարտ եւ պատշաճ է մեզ նախ ի Մովսիսէ սկսանել յիսկզբանէ անտի արարչագործութեանն եւ զայն յաստուածուստ: Առ ո՞ ոք ասաց. Եկա'յք արասցո'ւք մարդ ըստ պատկերի մերում եւ ըստ նմանութեան. գուցէ առ հրեշռա՞կս ասէ զայս. զոր եւ Մովսէս իսկ ոչ ճառէ վասն հրեշտակաց եւ ոչ ունել նմանութիւն եւ ոչ պատկեր նոցա եւ ոչ տեսանել իսկ բնաւ զԱստուած նոցա. ապա եթէ առ մարդիկ զոր եւ ոչ երբէք էր ստեղծեալ, եւ նախ քան զայս հոգի Աստուծոյ շրջէր ի վերայ ջուրց. եւ յայսմ գրի օրինաց գտցես եւ զայլ բազումս. եւ զի ասէ. Որ հեղու զարիւն մարդոյ, փոխանակ արեան նորա հեղցի արիւն նորա, զի ի պատկերի Աստուծոյ արարի ես զմարդն. տե'ս եւ զայս, զիա՞րդ ոչ ասէ. Ի պատկեր իմ արարի, այլ թէ ի պատկերի Աստուծոյ արարի, զայս ի Փիլոնէ ուսցիս, քանզի Հրէայ էր եւ ոչ քրիստոնեայ. եթէ որպէ~ս ասէ յաղագս Բանին Աստուծոյ եւ նախ քան զայս ի սկզբանն իսկ ի լերինն ընդ Մովսէսի, զիա՞րդ ասէ. Ես եմ Աստուած Աբրահամու, Աստուած Սահակայ, Աստուած Յակոբայ, ի մորենւոյ անտի հրով եւ միգով, քանզի զեռաբարբառ Բանն եւ զՀոգին յայտնեալ, այլ միգով ծածկեաց ի նոցանէ, զոր մեզ հանդերձեալ էր յայտնել Քրիստոսիւ: Այս ծայրագոյն է Աստուծոյ երբեմն, զոր ծածկեաց Նոյիւ, յայտնեաց Աբրահամու, եւ զոր յԱբրահամէ, զի ոչ գոյր օրէն, յայտնեաց Մովսէսի, եւ զոր ծածկեաց ի Մովսիսէ, յայտնեաց այլոց մարգարէիցն. եւ զոր ի մարգարէիցն, յայտնեաց Բանիւն Աստուծոյ Յիսուսիւ Քրիստոսիւ ամենեցուն. քանզի եւ Մովսէս զհրեշտակաց ոչ ճառեաց, այլ Դաւիթ կարի յայտնապէս հոգիս եւ պաշտօնեայս:

Արդ տեսցես զայս սակաւ սակաւ յիւրաքանչիւր մարգարէիցն բերեալ վկայութիւնս ըստ խոստման իմում եւ զխնդրոյ քոյ: Եւ նոյն իսկ Մովսէս պատուէր տայր ժողովրդեանն լսել ճշմարիտ մարգարէին Բանին Աստուծոյ. եւ Յեսու զնոյն նմանութիւն բերելով Փրկչին մերոյ վկայեաց, եւ տեսեալ զնա եւ հարցեալ զ՚ի մէ՞նջն թէ ի թշնամեաց մերոց. իսկ Դաւիթ յառաջագոյն ծանեաւ զայսպիսի սքանչելագործութիւն տնօրէնութեանն Աստուծոյ, թէ իշխանութիւն հեթանոսաց խռովեսցին զարմացեալ եւ ժողովուրդք Հրէից սքանչեցեալ զսնոտիս խորհեցան, սակս որոյ բարբառեցաւ. Ընդէ՞ր խռովեցան հեթանոսք, եւ ժողովուրդք խորհեցան ի սնոտիս. Յանդիման եղեն թագաւորք երկրի եւ Իշխանք ժողովրդոց ժողովեցան ի միասին վասն Տեառն եւ վասն օծելոյ նորա, եւ Քրիստոսդ անուն օծեալ է. եւ Ես այսօր ծնայ զքեզ. եւ եթէ` Տաց քեզ իշխանութիւն ընդ ամենայն ծագս երկրի. մի՞ արդեօք եւ Սողոմոն ժառանգեաց զհեթանոսս եւ գաւազանաւ երկաթեաւ խորտակեաց զնոսա, զոր եւ ոչ երբէք թագաւորն Հոռոմոց ծառայեաց նմա: Որպէս եւ դարձեալ ասէ. Երկրպագցեն նմա ամենայն թագաւորք երկրի եւ ամենայն ազգ ծառայեսցեն նմա: Արդ ո՞ ոք ծառայեաց նմա ի հերթանոսաց թագաւորաց Հրէից. թագաւո՞րն Հոռոմոց, եթէ Ֆռանկաց եթէ Հայոց եթէ Գամրաց կամ Վերիացւոց: Ահա ոչ ոք. այլ Յիսուսի երկրպագեցին: Իսկ զնշանէ նորա ասէ. Նշանեցաւ առ մեզ լոյս երեսաց քոց եւ ետուր ուրախութիւն սրտից մերոց. իսկ զկնի այսորիկ` Յառաջագոյն տեսանէի զՏէրն առաջի իմ յամենայն ժամ. եւ եթէ Ոչ թողցէ զանձն իմ ի դժոխս, իսկ վասն այսորիկ Ի ժողովուրդս խոստովան եղէց քեզ եւ անուան քում սաղմոս ասացից, եւ վասն նորա առաքելոցն եթէ Ընդ ամենայն աշխարհ ել բարբառ նոցա. եւ եթէ Ուր ոչ են խօսեալ, անդ ոչ բան քո եւ ոչ խօսք: Իսկ զչարչարանացն ի նոյն յարեալ. Բաժանեցին զհանդերձս իմ յիւրեանս եւ ի վերայ պատմուճանի իմոյ արկանէին վիճակս. եւ եթէ Ետուն կերակուր ինձ լեղի եւ ի ծարաւ իմ արբուցին քացախ: Անէծ զՀրեայսն այսմ վայրի դարձեալ եթէ Բղխեսցէ սիրտ իմ զբան բարի այսինքն Բան Աստուծոյ, որ ի Դաւթայ ծնանելոց էր յազգէ Յուդայ, եւ Աթոռ քո Աստուած յաւիտեանս յաւիտենից գաւազան զօրութեան գաւազան ուղղութեան. եւ Ա՚ծ զսուր ընդ մէջ քո եւ լարեա' ուղղեա' աղեղն. քանզի ոչ ոք ուղղաձիգ կարաց ի մարգարէիցն լինել, եւ վասն այսորիկ Օծ զքեզ Աստուած քո իւղով ուրախութեամբ առաւել քան զընկերս քո: Տեսցես թէ ահա' ոչ գոյր նորա ընկեր, եւ եթէ Յառաջ քան զարուսեակ ծնայ զքեզ. եւ Ասաց Տէր ցՏէր իմ նի'ստ ընդ աջմէ իմմէ, զոր եւ ինքն իսկ Տէր ասէ առ Հրէայսն, եթէ Դաւիթ զիս Տէր կոչէ, դուք ասէք թէ Հայր քո է: Արդ այսոքիկ Դաւթեայ ասացեալք, եւ այլք բազումք յաղագս Բանին Աստուծոյ:

Բայց աղէ~ ե'կ դու, ընկա'լ ի լսելիս քո յուսով եւ հաւատոց քաջութեամբ յաղագս մարմնաւորութեան նորա զասացեալսն ի մարգարէիցն ըստ իւրաքանչիւր աւետարանութեան: Եւ արդ նախ սկսայց քեզ. Եսայիաս ասէ Ահա կոյսն յղասցի եւ ծնցի որդի եւ կոչեսցեն զանուն նորա Էմմանուէլ այսինքն ընդ մեզ Աստուած. եւ այլ բազումք յԵսայեայ: Իսկ Միքիաս ասէ. Եւ դու Բեթլէհէմ տունդ Եփրաթայ սակաւաւոր իցես լինել ի հազարաւորս Յուդայ, ի քէն ելցէ ինձ իշխան լինել Իսրայէլի եւ ելք նորա ի սկզբանէ աւուրց աշխարհի: Եւ դարձեալ Եսայեայ. Այլ նոքա կամէին, եթէ հրձիգ լեալ էին, զի մանուկ ծնաւ մեզ, որդի տուաւ մեզ, որոյ իշխանութիւն նորա ի վերայ ուսոց իւրոց եւ անուն կոչեցաւ նմա հրեշտակ մեծի խորհրդոյ, սքանչելի խորհրդակից, Աստուած հզօր, իշխան, հայր հանդերձելոց աշխարհին: Արդ ծանի'ր զասացեալդ Եսայեայ որդւոյ Ամովսայ. ո՞ ոք է խորհրդակից Աստուծոյ, կամ ո՞ ոք է Աստուած կամ ո՞ ոք է հզօր, եթէ ոչ յաղագս Էմմանուէլին ասացեալքդ: Դարձեալ Եսայեայ. Բղխեսցէ գաւազան յարմատոյն Յեսսեայ եւ ելցէ ծաղիկ յարմատոյ անտի եւ հանգիցէ ի վերայ նորա հոգի Աստուծոյ այսինքն մարմնաւորութեան նորա ի կուսէ: Եւ դարձեալ Եսայիաս ասէ. Զօրացարո'ւք ձե'ռք լքեալք եւ ծո'ւնկք կթուցեալք, մխիթարեցարո'ւք կարճամի'տք սրտիւք, զօրացարո'ւք եւ մի' երկնչիք, ահաւասիկ Աստուած մեր, հատուցանէ զդատաստան եւ հատուսցէ, ինքնին եկեսցէ եւ փրկեսցէ զմեզ. յայնժամ աչք կուրաց բացցին եւ ականջք խլոց լուիցեն, յայնժամ վազեսցէ կաղն իբրեւ զեղջերու եւ պարզ լիցի լեզու ծանրախօսացն, եւ ինքն եկն Աստուած եւ փրկեաց զմեզ: Եւ ահա' ճշմարիտ է բանս մարգարէին, քանզի վազեաց կաղն իբրեւ զեղջերու, անդամալոյծն, որ լ. եւ ը. ամեայ անկեալ դնէր, կամ որ զցուոցն կախեալ էր. եւ ահա' բացան ականջք խլից, որ էարկ զմատունս յականջս եւ աղաղակեաց եփփաթա'յ. եւ աչք կուրին բացան, որոյ զկաւն արար եւ եդիր որդւոյ Բարտեմեայ: Եւ դարձեալ Եսայեայ. Ահաւասիկ Աստուած մեր, ահաւասիկ Տէր, Տէր գայ զօրութեամբ եւ բազուկն տէրութեամբ, ահաւասիկ վարձք իւր ընդ իւր, եւ գործք առաջի նորա, իբրեւ հովիւ մի հովուեսցէ զխաշինս իւր եւ բազկաւ իւրով ժողովեսցէ զգառինս, եւ ի ծոց իւր կրեսցէ զնոսա, եւ մխիթար լիցի յղեացն: Արդ որ զայսոսիկ զամենայն արար, Աստուած զնա անուանէ Եսայի մարգարէ: Իսկ Դանիէլի մարգարէի. Տեսանէի զվէմն առանց ձեռին հատեալ, եւ դարձեալ հին աւուրց որ գայր իբրեւ զորդի մարդոյ. եւ զկնի այսորիկ նմա ասէ նստել յաթոռ դատաւորութեան. եւ նմա երկրպագել ամենայն երկնաւորաց եւ երկրաւորաց, որպէս Դաւիթ իսկ ասէ, թէ երկրպագցեն նմա ամենայն թագաւորք երկրի եւ ամենայն ազինք ծառայեսցեն նմա: Ո՞ւմ ոք ասէ մարգարէն երկրպագանել, եթէ ոչ Աստուծոյ, որպէս եւ գրեալ է յօրէնս թէ Տեառն Աստուծոյ քում երկրպագցես եւ զնա միայն պաշտեսցես: Իսկ վասն աստուածութեան նորա դարձեալ վկայութիւն եւ մարմնաւոր ծննդեան նորա ի Գաբրիէլէ հրեշտակապետէ ասացեալ առ Մարիամ. Ուրախ լե'ր բերկրեա'լ, Տէր ընդ քեզ. եւ դարձեալ Որ ծնանելոցն է ի քէն, սուրբ է եւ Որդի Բարձրելոյ կոչեսցի. եւ դարձեալ առ Յովսէփ նոյն հրեշտակապետն. Մի' երկնչիր, քանզի որ ի նմա ծնանելոց է, ի Հոգւոյն Սրբոյ է: Արդ եթէ ոչ պատկառի հրեշտակապետն Որդի Աստուծոյ անուանել, զիա՞րդ պատկառեսցուք մեք ասել, որ եւ ինքն վկայէ ասելով. Ելի ի Հօրէ եւ եկի յաշխարհ, դարձեալ թողում զաշխարհ եւ երթամ առ Հայր. եւ եթէ Ի տան Հօր իմոյ պարտ է ինձ լինել, եւ Հա'յր ի ձեռս քո յանձն առնեմ զհոգի. եւ եթէ Հա'յր պահեա զնոսա, եւ եթէ Հա'յր գիտեմ, զի յամենայն ժամ լսես ինձ, եւ եթէ Որ ետես զիս, ետես զՀայր իմ, եւ եթէ Որ ոչ հաւատայ յՈրդի, բարկութիւնն Աստուծոյ կայ եւ մնայ ի վերայ նորա, եթէ Գոհանամ զքէն Հա'յր Տէր երկնի եւ երկրի, զի ծածկեցեր զայս յիմաստնոց եւ ի գիտնոց, յիմաստնոց այսինքն յիմաստասիրաց, ի գիտնոց այսինքն ի մարգարէից. յայտնեցեր տղայոց այսինքն առաքելոցն. եւ' եթէ Այո' Հա'յր այսպէս հաճոյ եղեւ առաջի քո, եւ եթէ Ամենայն ինչ տուաւ ինձ ի Հօրէ իմմէ, եւ եթէ ոչ ոք ճանաչէ Հայր եթէ ոչ Որդի եւ ում կամիցի յայտնել: Եւ ապա բարբառի երանաւետական բանիւն ասելով Եկա'յք առ իս ամենայն աշխատեա'լք եւ բեռնաւո'րք եւ ես հանգուցից զձեզ, առէ'ք զլուծ իմ ի ձեզ եւ ուսարո'ւք, զի հեզ եմ եւ խոնարհ սրտիւ, եւ գտջիք հանգիստ անձանց, զի լուծ իմ քաղցր է եւ բեռն իմ փոքրոգի:

Արդ եթէ պարտ է լսել աւետարանական ձայնին, ե'կ ընկա' զքաղցրլ լուծն եւ հրաժարեա' ի հաղբից հրապուրեցուցիչ եւ հնադիր օրինացդ մոլորեցուցիչ: Քանզի ասէ Բանն Աստուծոյ, եթէ Հայր ոչ զոք դատէ, այլ զամենայն դատաստան ետ Որդւոյ իւրոց: Այսոքիկ ծայրութիւնք բազումք ասացեալք ի Յիսուսէ եւ բազում, զոր ոչ եմք գրեալ:

Ապ՚եթէ ասիցէ ոք ի ձէնջ, եթէ սուտ են գրեալքն աւետարանին եւ ոչ են Յիսուսի, ամբարիշտ բարբառի բերանն այն: Քանզի զի՞նչ օգուտ էր մեզ այսքան ազանց իմաստնոց եւ գիտնոց Հռովմայեցւոց, Յունաց, Հայոց, եւ Վերիացւոց, Աղուանից եւ այլ բազում ազգաց թիւրել զաւետարանն Աստուծոյ եւ երկրպագել մարդոյ իբր Աստուծոյ, մանաւանդ առաքելոցն. զի՞նչ օգուտ է քարոզել ճշմարտութիւն ստուգութեան, եւ ինքեանք մերկ եւ բոկք քաղցեալ եւ ծարաւի շրջելն. եւ ի վախճանին ոմն խաչի գլխիվայր որպէս Պետրոս եւ համբուրէ զխաչն եւ ի խաչին զնոյն քարոզէ զայն, որ վէմն է հաւատոյ հիման առաքելոց եւ մարգարէից. եւ Անդրէաս խաչի, գիրկս արկեալ զխաչիւն համբուրէ եւ ասէ. Վա~շ քեզ խա'չ. եւ Պօղոս գլխատի եւ զնոյն քարոզէ. Ինձ քա~ւ լիցի պարծել բայց միայն ի խաչ Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, եւ քարոզէ յայտնապէս, եթէ յանուն Յիսուսի Քրիստոսի ամենայն ծունր կրկնեսցի երկնաւորաց եւ երկրաւորաց եւ սանդարամետականաց եւ ամենայն լեզու խոստովան լիցի, թէ տէր է Յիսուս Քրիստոս ի փառս Աստուծոյ Հօր. իսկ Մարկոս յԵգիպտոս գլխատեալ լինի եւ ի մեռանելն իւրում քարոզէ զՈրդի Բանն Աստուած. եւ Յոհաննէս ի բանտի ի Պատմոս կղղւոջ աւետարանէ. Իսկզբանէ էր բանն եւ բանն էր առ Աստուած եւ Աստուած էր բանն. եւ Թադէոս զԱբգար բժշկէ եւ ինքն ի Սանատրկոյ մեռանի եւ ի մեռանելն իւրում քարոզէ զՔրիստոս Աստուած բանն. այսպէս եւ ամենայն առաքեալքն երկոտասանքն եւ եօթանասունքն եւ հինգ հարիւրքն, ոմանք գլխատեալ եւ ոմանք խաչեալք, եւ ոմանք չարչարեալք, քարոզեցին զԲանն Աստուած եւ ոչ ուրացան: Եւ Ստեփաննոս առաջին մարտիրոս քարկոծեալ աղաղակեաց ասելով. Ահա' տեսանեմ զերկինս բացեալ եւ զՈրդի նստեալ ընդ աջմէ Աստուծոյ. եւ Յակոբ արդարն կոչեցեալ այն, որ վկայեալն էր յամենայն Իսրայէլի, այն որ ծունկք իւր իբրեւ զուղտու կաշեալք էին եւ հերք խռուացեալք եւ երես իւր այլագունեալ. սա ի քարոզել զԲանն Աստուած անկեալ յաշտարակէն ի վայր կոփչօք զարկուցեալ մեռանի եւ զնոյն բարբառի. եւ մերն Գրիգոր զկնի այսմ բազում ամաց չարչարեալ անտանելի չարչարանօք, որպէս տեղեակ ես, եւ երեքտասանամեայ ի խորագոյն վիրապին կելով, ոչ ուրացաւ, այլ զնոյն քարոզեաց Բանն Աստուած եւ զՀոգին Սուրբ բղխումն եւ լցուցիչ. եւ նախ քան զայսոսիկ ամենեքեան` Յովհաննէս որդի Զաքարեայ քահանայապետի եւ Մկրտիչ այն, որ ի վերն է քան զամենայն ծնունդս կանաց, քանզի է. ամեայ յանապատ վարեցաւ ի հրեշտակէն եւ լ. ամ պահօք եւ կուսութեամբ ընկալեալ զՀոգին Աստուծոյ. զայս Յիսուս, ասէ, գառն Աստուծոյ ըստ մարմնոյ, իսկ ըստ աստուածութեան Որդի Աստուծոյ բարձօղ մեղաց աշխարհի: Արդ այսոքիկ առաքեալքս եւ աշակերտքս թէ սուտ զաւետարանն Աստուծոյ գրեցին եւ փոխեցին զճշմարտութիւն ընդ ստութեան, ընդէ՞ր մեռեալս յարուցանէին, զիա՞րդ կուրաց տային տեսանել, զիա՞րդ զբորոտս սրբէին, զիա՞րդ զթագաւորս խռովէին եւ զբիւրս զօրացն մոլեալս եւ դարձեալ բժշկէին, զիա՞րդ նշանքն լինէին, զիա՞րդ երկոտասան այր Եբրայեցի տխմար ձկնորսք Յունաց իմաստնոցն յաղթեցին եւ Աթենացւոց հռետորացն, եւ թագաւորացն առանց զինու եւ նետի. նոցա ոչ սուսեր, այլ Բան Աստուծոյ, որ ի վեր է քան զամենայն սուր երկսայրի. նոքա բոկք, նոքա աղքատք, սակայն այսպէս բարբառէին, որպէս Պօղոս, եթէ քակտեմք զամենայն միտս ի հնազանդութիւն հաւատոցն Քրիստոսի: Արդ այն Յիսուս, զոր դուք մարգարէ ասէք, հոգւով Աստուծոյ ծնեալ, ապ՚եթէ փոխեցին առաքեալքն զաւետարանն նորա եւ սուտ գրեցին, ուրեմն չէր մարգարէ, որ աշակերտօքն զայն ստացաւ, որ սուտք էին եւ ստութիւն քարոզէին եւ մարդապաշտութիւն ուսուցին. այն ոչ մարգարէ եւ ոչ տեսանօղ, քանզի ոչ ծանեաւ զճշմարտութիւն. քանզի թէպէտեւ Հրէայքն խոտորեցան յօրինացն Մովսէսի եւ ի պատուիրանացն Աստուծոյ, այլ զօրէնսն ոչ փոխեցին, այնպէս եւ զամենայն մարգարէից գիրս, թէպէտեւ զիւրեանսն սպանանէին, այլ զգրեալսն ճշմարտութեամբ պահէին Հրէայքն, եւ այս ոչ ուրուք ի գրի կայ փոխեալ զգիրս մարգարէիցն կամ զՄովսէսի:

Արդ եթէ փոփոխեալ եմք, զի՞նչ դիւրութիւն ի կենցաղումս օրինադրեցին մեզ` ի կերակո՞ւրս թէ յըմպելիս թէ յամուսնութիւնս թէ յարիւնհեղութիւնս եթէ յագահութիւնս. կամ զի՞նչ ինքեանք, որք ուսուցին զմեզ, փառս ընկալան կամ հեշտութիւն, գուցէ ասիցեն տխմարք կամ տգէտք լեալք. եւ զիա՞րդ Ելլադայ եւ Աթէնս անգէտ, եւ Արաբիա ապառաժ ծանօթ, աղէ~ ո' սիրելի:

Արդ յաղագս ծննդեան նորա որ ըստ մարմնոյ ասացաք: Ասացուք յաղագս տնօրինական մատնութեան եւ չարչարանաց ի մարգարէիցն նշանակեալ: Զաքարիա. Եւ ծանիցեն Քանանացիքն զխաշինս պահեստի իմոյ, զի Բան Տեառն է. եւ ասացից ցնոսա, թէ բարիոք թուի, տո'ւք զվարձս իմ, ապա թէ ոչ, զրոյց արարէք այսինքն մատնութիւնն Յուդայի, որ էառն լ. արծաթ: Եւ դարձեալ Եսայեայ. Վա~յ անձանց նոցա. զի խորհեցան խորհուրդ չար առանձին եւ ասեն. Կապեսցուք զարդարն, զի դժպհի եղեւ մեզ. այսուհետեւ զարդիւնս ձեռաց իւրեանց կերիցեն: Դարձեալ Եսայիաս. Ես ոչ խստանամ եւ ոչ ընդդէմ դառնամ. զթիկունս իմ ետու ի հարուածս եւ զծնօտս իմ յապտակս, եւ զերեսս իմ ոչ դարձուցից յամօթոյ ընդ երեսս թքանելոյ: Իսկ Դաւթեայ. մատնեցայ եւ ոչ ելանէի, աչք իմ տկարացան. եւ թէ մատնեցին զիս ի տարապարտուց. եւ թէ Բան տնօրէնութեան եդին ի վերայ իմ. եւ թէ որ ուտէր ընդ իս հաց, արար ինձ խաբէութիւն. եւ թէ կակուղ էին բանք նոցա քան զձէթ եւ ինքեանք էին որպէս սլաք. եւ այլ ի բազմաց մարգարէից:

Իսկ վասն խաչելութեան նորա յԱմբակումայ մարգարէէ. Տէ'ր, զլուր քո լուայ եւ երկեայ, Տէ'ր, եւ զարմացայ. ի մէջ երկուց կենդանեաց ելեր ի կառս քո եւ հեծելութիւնդ քո ի փրկութիւն եղեւ. եւ աղաչեաց թէ ի բարկութեան զողորմութիւն յիշեա'. վասն որոյ աղաղակեաց Յիսուս Հա'յր թո'ղ դոցա: Իսկ ի Միքիայ մարգարէէ. Արեգակն խաւարեսցի եւ լուսին ոչ տացէ զլոյս: Իսկ Զաքարեայ. Եկեսցէ Տէր Աստուած մեր յաւուր յայնմիկ եւ ամենայն սուրբք ընդ նմա: Իսկ ի Մովսէսէ. Տեսանիցէք զկեանս ձեր կախեալ զփայտէ: Ի Զաքարեայ. Եղիցի օրն այն ցուրտ եւ պարզ. եւ օրն այն յայտնի Տեառն, ոչ տիւ եւ ոչ գիշեր եղիցի. եւ ընդ երեկս եղիցի լոյս. եւ յաւուր յայնմիկ բղխեսցէ ջուր կենդանի յԵրուսաղէմ այսինքն աւազան, որ կանգնեցին առաքեալքն: Իսկ յԵրեմիայ. Լոյս երեսաց մերոյ Տէր Քրիստոս. եւ եթէ Ես որպէս գառն անմեղ վարեցայ ի սպանդ. եւ եթէ Եկայք արկցո'ւք փայտ ի հաց նորա: Եւ ի Սողոմոնէ. Փայտ ամենեցուն ի նա եւ որ պատսպարին իբրու ի տէր հաստատութեան: Իսկ ինքն իսկ Յիսուս. Որպէս Մովսէս բարձրացոյց զօձն յանապատի, այնպէս բարձրանալ պարտ է Որդւոյ Մարդոյ. եւ եթէ Խաչել պարտ է Որդւոյ Մարդոյ: Քանզի եղեալն երկրորդ Ադամ, յորմէ անկաւ ի ծառէն ստորանկեալ, ել սա եւ արբեալ զդառնութեան ճաշակ, զգեցեալ զադամային մարմին եւ եբարձ զանէծս. եւ ինքեան միայնոյ է գիտել զտնօրինելն այլ ոչ մեզ միայն հաւատալ, զոր ինչ ասացն, եւ ակն ունել աւետեացն յուսով որպէս Աբրահամ հաւատովք:

Բայց զոր գրէ Մահմէտն ձեր ի կուրանն բազում ինչ օտարոտի զմարգարէիցն առասանութիւնս, զորս ոչ եմք գտեալ զմարգարէսն երբէք, նաեւ ոչ ասացեալ իսկ նոցա բնաւին: Եւ եթէ ոչ հաւատաս մեզ, առեալ ի Հրէիցն, ընթերցցիս. եւ ոչ երբէք գտցես այնպէս, որպէս ասաց Մահմէտ. եւ ահա' վկայութիւն թշնամեաց հաւատալի է. եւ ոչ, զոր ի Մովսէսէ եւ ի Դաւթայ եւ ի Սողոմոնէ ասացեալն եղեւ, եւ ոչ յայնցանէ, զոր առեալ է բան. ուղղախօսութեան գտցես եւ ոչ բան. եւ զկնի այնորիկ գրեաց բանիւ Յիսուսի իբրու թէ յաւետարանէ նորա է եւ յերկիւղի եղեալ զգուշանայր, եթէ գուցէ որ զկնի իմ գալոց են, առեալ ընթերցցին զգիրս Հրէից եւ քրիստոնէից եւ ոչ գտեալ համեմատ բանից իմոց, ոչ ընկալցին զօրինադրութիւնս իմ եւ գտայց սուտ առաջի աչաց նոցա. գրէ այսպէս, եթէ զգիրս Մովսէսի առեալ Հրէիցն յեղափոխեցին եւ որ այժմս է, որ ոչ վարեն Հրէայքն ոչ Մովսէսին եւ մարգարէիցն. նոյնպէս եւ զքրիստոնէիցս գրէ այսպէս. եթէ զաւետարանն Քրիստոսի, զոր հրամայեաց ինքն, փոխեալ զկնի համբառնալոյն Քրիստոսի աշակերտացն եւ գրեցին. այլ օտարոտի, զորս ոչ երբէք է ասացեալ Քրիստոսի, եւ զոր այժմ ունին, այս ոչ է բան նորա: Եւ առ այս, եթէ կամիս, առակեալն ի գռեհիկս ի ճահ մեզ եղիցի բան. Տեառն ինքնին իսկ եկելոյ ոչ հաւատացին ուրուք շարաբարձեալ ի վերայ կիսիշոյ: Բայց սքանչանամ ընդ այսոսիկ. եթէ ասիցեն ձեզ Հրէայքն կամ քրիստոնեայքն, եթէ հարքն մեր փոփոխեալ են զգիրս Մովսէսի եւ մարգարէիցն եւ Քրիստոսի, մի՞թէ եւ ձերն զՄահմէտին. եւ ասեն եթէ Մահմէտ ոչ է գրեալ զայդ այդպէս, որպէս այժմ դուք ունիք, զի՞նչ առ այնոսիկ պատասխանել կարող էք. քանզի ոչ էիք մօտ յայնմ ժամու եւ յայժմ վկայս երկարակեացս ունել հնար էր. եւ ոչ յերկնուստ երեւումն լինել ումեք կարողութիւն է. ապա եթէ խոստովանիք, եթէ այն իսկ է, եւ յուրաստ կայք, եթէ ոչ եմք փոփոխեալ. զայս եւ նոքա այսպէս խոստովանին. եթէ այն իսկ եւ հրաժարեն, եթէ ոչ եմք փոխեալ. եւ համեմատ ի դատաստանին գտեալ երկոցունցդ կողմանց վկայից ճշմարիտ պէտս ունել. եւ ահա' վկայք ի դատաստանի Հրէայք են քրիստոնէից, ոչ ինքեանք այլ գիրս Մովսէսի եւ բոլոր մարգարէիցն, որք թշնամիք իսկ էին յայտնապէս. նաեւ վկայէ Մահմէտն ձեր, Բան եւ Հոգի զՅիսուս կոչէ, որում հետեւիմք եւ լսեմք կենդանարար եւ լուսաւոր Բանին Աստուծոյ այն, որ լուսաւոր առնէ զամենայն մարդ, որ գալոց է յաշխարհ, որք հաւատան ի նա, այնմ Բանին, որ ընդ Հօր ծածկեալ էր, այնմ Բանի, որ ոչ իբրեւ զմերս հատանի կամ յօդ մակագրի լեզուաւ, Բանն Աստուծոյ, Աստուած, էութիւն եւ կարողութիւն, աջ եւ բազուկ եւ զօրութիւն, ըստ որում եւ ասէ. Ես եւ Հայր իմ մի եմք:

Եւ այժմ եկից յայս վայր, որ ի վեր է քան զամենայն զարմանս: Ասէք ի կուրանն ձեր, եթէ ասէ Մահմէտ, եթէ յաւուր գալստեանն Աստուծոյ Հօր ասէ ցՅիսուս, եթէ դու ասացեր` եթէ որդի եմ ես Աստուծոյ եւ Աստուած եւ հաւասար նորա. յայնժամ հրաժարէ Յիսուս, եթէ մի' Տէ'ր, քա~ւ լիցի այդ. եւ ե՞րբ ասացեր դու ինձ, զի այդպէս քարոզէի ես. եւ ամենեւին յուրաստ լինի ի քրիստոնէից: Եւ այս են բանք ձեր, զոր հանդերձեալ է Հայր ասել զՄիածին որդին իւր Յիսուս Քրիտոս: Եւ զիա՞րդ այս կամ ո՞րպէս, ո~հ մեծի ապշութեան եւ յամառութեան մանաւանդ եթէ անգիտութեան: Եթէ այդ այդպէս է, որ ասէ Հայր զՅիսուս եւ Յիսուս ցքրիստոնեայս, պատասխանի տալով քրիստոնէիցս, թուի թէ իրաւացի գոլով ի դատաստանին անպարտականք գտանիցին եւ գերակատարք յասելն մեր. Տէ'ր ընթերցաք զգիրս Մովսէսի եւ բոլոր մարգարէիցն. գտաք զքեզ Մեսիայն յառաջ քան զարուսեակ ծնեալն ընդ Հօր. Բանդ Աստուած ի վերջին աւուրսն մարմնանալ յանձն առեր ի սրբոյ կուսէն աւետեօք հրեշտակապետին Գաբրիէլի. գտաք զհրեշտակս սպասաւորս, զմոգսն ընծայաբերս առաջնորդութեամբ հրեշտակապետին, որ զօրէն աստեղ նմանութեան ընթանայր առաջի նոցա. մտեալ յԵգիպտոս շարժեցեր զձեռագործս եւ տապալեալ կործանեցեր. եւ փակեալն քեզ բանայր դուռն տաճարին, ի գիրկս ընկալեալ ծերունւոյն, խնդրէր ի կապողէդ զարձակումն ի կենացս եւ երթալ ի խաղաղութիւն. քեզ ձայն բարբառոյն յանապատին Յովհաննէս եւ Հօր առաքման Հոգին Սուրբ. զքեզ Հայր սիրելի Որդի իւր անուանէ եւ հրամայէ քեզ լսել, հաճութեամբ Հօր. բարձօղ բոլորից մեղաց զքեզ նշանակէ Յովհաննէս. դու Տէ'ր, որ զդեւս յետս զարկուցեր մինչ յանապատին զքեզ Տէ'ր հրեշտակք մատեան եւ պաշտէին. ետուր Տէ'ր խաւարելոց լոյս` շնորհեցեր եւ կաղաց գնալ, խլից լսել, անդամալուծաց առողջութիւն, հիւանդաց բժշկութիւն, գոսացելոց առողջութիւն, դիւահարաց զգաստութիւն, մեռելոց յարութիւն. եւ զորս ոչ կարէ տանել աշխարհ, զանբաւելի բարերարութիւն զիա՞րդ համառօտաբար կարասցուք սակաւուք յայտնել. քեզ դարձեալ ի Թաբօր Մովսէս եւ Եղիայ վկայք ճշմարտութեանդ երեւեալ եւ Հայր յամպոյն վկայեալ դա' է Որդի իմ սիրելի, ընդ որ հաճեցայ, դմա' լուարո'ւք. տեսաք Տէ'ր զբազում նշանս եւ զարուեստս աստուածապէս ի մեզ սքանչելագործեալ, մինչեւ հրեշտակք սարսեալք, ծովու պակուցեալ, դեւք կապեալք եւ ի խոզս առաքեալք եւ խոստովանեալ լեգէոնի զքեզ Որդի Աստուծոյ. ի բանից քոց Տէ'ր դժոխք սարսեալք, մեռեալք արտաքս ելեալք, հաց բազմացեալ, քաղցեալք յագեալ, ծառ գոսացեալ, կաւ ակն եղեալ տեսանէր. դու Տէ'ր, որ զմարմին զգեցար եւ ի չարչարանս եկեալ առաջի ծառայի, տեսաք զքեզ եւ ի խաչի բեւեռեալ. ի ձայնէ գոչման քո զերկինս տեսաք ցելեալ, զարեգակն եւ զլուսին խաւարեալ, զվարագոյր տաճարին հերձեալ, զվէմս պատառեալ, զմեռեալս յարուցեալ ի մէնջ. Տէ'ր, հարիւրապետն տեսեալ վկայեաց, Յովսէփ Արեմաթացի պատեաց, ի գերեզմանի եդեալ զկենդանիդ Աստուած Բանդ. քահանայիցն մատանեաւ կնքեցար վիմի եւ զօրութեամբ աստուածութեանդ քո յարեար. հրեշտակք ի վերայ վիմին նստէին, ի ձայն փողոյ զյարութիւն քո աւետարանեցին մեզ. յարուցեալ լոյս ծագեցեր աշխարհի, կատարելով զբոլոր ասացեալն ի մարգարէիցն վասն քո. ութօրեայ դրօքն փակելովք մտեր առ աշակերտսն, ձեռօքն Թովմայի շօշափեցար, ցուցեր եւ զնշան բեւեռացն. ընդ մեզ Աստուած շրջեցար, քառասնօրեայ ճաշակեալ ընդ մեզ, երեւեցար յայտնապէս. հրամայեցեր մկրտել յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ, ուսուցանել որ ինչ պատուիրեցեր մեզ. հարցաք ընդ քեզ Տէ'ր ցո'յց մեզ զՀայր, սաստեցեր այսպէս. Եթէ անմիտ էք, ես եւ Հայր իմ մի եմք եւ որ ետես զիս, ետես զՀայր. եւ զայն զՓիլիպպոս ասացեր Տէ'ր. Հայր ոչ զոք դատի, այլ զամենայն դատաստան ետ Որդւոյ իւրոյ, եւ որ հաւատայն յՈրդի, հաւատայ ի Հայր, եւ որ ոչ հաւատայ յՈրդի, բարկութիւնն Աստուծոյ կայ եւ մնայ ի վերայ նորա, եւ Որ ոչ հաւատայ յՈրդի, ոչ հաւատայ ի Հայր առաքիչ նորա, եւ Ես ի Հայր եւ Հայր յիս, եւ Ամենայն որ Հօր է, այն իմ է, եւ որ ինչ իմ է, այն Հօր է, եւ Եթէ ոչ ընդունիք զԲանն իմ, զոր լսէք, Որդի մարդոյ յամօթ արասցէ զնա առաջի հրեշտակաց Աստուծոյ. դու Տէ'ր յաղօթելն քո առ Հայր քո ասէիր, եթէ Չեմ յաշխարհէ աստի եւ եթէ Ելի ի Հօրէ եւ եկի յաշխարհ, դարձեալ թողում զաշխարհ եւ երթամ առ Հայր. հրամայեցեր մեզ, եթէ Որ ոչ ուտէ զմարմին իմ եւ ըմպէ զարիւն իմ, չունի կեանս յանձին իւրում, եւ եթէ Որ յամօթ համարի զիս եւ զԲանն իմ, յամօթ արարից զնա առաջի հրեշտակաց Աստուծոյ. յորժամ հարցեր Տէ'ր եթէ Զո՞ ոք ասեն զինէն մարդիկն եթէ իցեմ, եւ ասացին եթէ Ոմն զԵղիայ կամ զԵրեմիայ կամ զմի ոք ի մարգարէիցն, ոչ ընկալար. իսկ յորժամ ասաց Պետրոս, եթէ Դու Քրիստոս Որդի Աստուծոյ Կենդանւոյ, երանելի զնա կոչեցեր եւ ասեցեր. Մարմին եւ արիւն ոչ յայտնեաց քեզ, այլ Հայր իմ, որ յերկինս է. եւ յորժամ յայտնեաց հայրն իմ զայսոսիկ ճշմարտութիւն խոստովանել, ետուր նմա զփականս արքայութեան երկնից եւ իշխանութիւն կապել եւ արձակել յերկինս եւ յերկրի. ասացեր Տէ'ր Ոչ ոք ել յերկինս եւ ոչ որ էջն յերկնից Որդին Մարդոյ, որ էն յերկինս, եւ եթէ Յառաջ էի քան զլինել աշխարհի. ասացեր Տէ'ր ի ժամանակի մատնութեանն քո Մի՞թէ ոչ եմ կարող հասուցանել ինձ այսօր ի Հօրէ իմմէ աւելի քան երկոտասան բիւրս հրեշտակաց. դու Տէ'ր ասացեր մեզ թէ Որ որանայ զիս առաջի մարդկան, ուրանամ զնա առաջի Հօր իմոյ, որ յերկինս է. դու Տէ'ր խաչեցար մարմնով ըստ գրոց մարգարէիցն, զոր վասն գալստեան քո յայտնեցին մեզ. եւ դու իսկ ասացեր, եթէ Պարտէ Որդւոյ Մարդոյ ի խաչ ելանել: Սակայն Մահմէդ ասէ, եթէ ոչ էր ի խաչին, այլ զայլ ոմն ետ խաչել. դու Տէ'ր առեալ զբաժակն օրհնեցեր եւ արիւն քո անուանեցեր եւ զհացն մարմին. իսկ Մահմէդ ամենեւին ոչ տայ հպել կամ ըմպել, բայց եւ զկաթուածս ի վերայ զգեստուն այնու ոչ տայ թոյլ աղօթել. դու Տէ'ր հրամայեցեր մեզ քարոզել յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ. եւ զայս ամենայն պատուիրեցեր, զոր վերագոյնդ ասացաք. այժմ հրաժարե՞ս, յուրա՞ստ լինիս ի Բանէն քո ճշմարի'տդ Աստուա'ծ, խուսափե՞ս ի Մահմետէ:

Քաջ գիտեմ ո'վ Ամիրա'յ, եթէ ոչ գտանես, եթէ յայնժամ զոր յուսացեալն ես եւ ոչ յայսոսիկ լսես դու եւ ոչ բոլոր յուսացեալքն. քանզի դարձցին հեթանոսք անդրէն ի դժոխս, որք մոռացան զԱստուած. բայց պարտ է առաքելոցն սրբոց դարձեալ ասել ցՅիսուս այսպէս. Տէ'ր քոյին աստուածեղէն բարբառովդ լոյս աշխարհի զմեզ անուանեցեր եւ աղ անհամութեան մարդկան. եւ ասացեր այսպէս, եթէ Որք ոչ ընդունին զձեզ եւ զբանն ձեր, դիւրագոյն լիցի երկրին Սոդոմացւոց եւ Գոմորացւոց քան քաղաքին այնմիկ. հրամայեցեր մեզ նստել յերկոտասան աթոռսն, դատել զերկոտասան ազգն Իսրայէլի. եւ այժմ Մահմէտ զմեզ գողս ասէ եւ այլ չար եւս, եթէ զաւետարանն Քրիստոսի փոփոխեցին եւ օտարոտիս գրեցին. դու Տէ'ր հրամայեցեր Օրէնք եւ մարգարէք մինչեւ զՅովհաննէս եւ յայնմհետք արքայութիւն Աստուծոյ քարոզի. եւ մեք քարոզեցաք զարքայդ ճշմարիտ եկեալ յաշխարհ եւ ծանեաք զճշմարիտ աստուածութիւն քո. եւ կատարեցաւ առ մեզ ասացեալքն ի քէն Տէ'ր, առաքեալ իբրեւ զոչխարս ի մէջ գայլոց սպանանել զմեզ եւ համարեալ պաշտօն մատուցանել Աստուծոյ. գայլս գտաք, այլ մարգարէ ոչ երբէք. գողս տեսաք, այլ ճշմարտութիւն ոչ ամենեւին, եւ այսոքիկ առաքելոցն առասութիւնք:

Իսկ քրիստոնէից բոլոր արտօսր, հալածանս, յափշտակութիւն, տնանկութիւն, գերութիւն, աւերումն, անխնայ խողխողումն, այսոքիկ առ Տէր:

Իսկ մարգարէիցն աղաղակ հանդերձ քննութեամբ այսպէս. ընդէ՞ր ի մէնջ անուանեցեր զքեզ. զո՞ր հոգի արդեօք ընկալար. զիա՞րդ ճշմարիտ բանս մեր ստեցեր, յոր ընկալեալ ի ձեռն Հոգւոյն Սրբոյ, յայտնեցաք զգալուստ Որդւոյն Աստուծոյ եւ զամենայն տնօրէնութիւն նորա ճշմարտութեամբ. զիա՞րդ խափանեցեր եւ քակտիչ եղեր ճշմարիտ օրինացն եւ լուսաւորութեան Բանին Աստուծոյ. զյիշատակ մեր խափանեցեր ի վերայ շիրմանց մերոց, զեկեղեցիս հրձիգ արարեր, զտառս մեր ստեցեր, մարգարէութիւն մեր այլանդակ ուսուցեր, հակառակ Մովսէսի եւ Քրիստոսի գտար, զշաբաթ խափանեցեր եւ զկիւրակէս ոչ պատուեցեր, զքահանայութիւն բարձեր եւ ամենեւին անագորոյն եղեր. զի՞նչ նշանս արդեօք արարեր կամ զո՞ր նախասացութիւն ցուցեր. եթէ ի սուսեր պարծիս, ոչ հանգոյնս Աղէքսանդրի գտցես կամ Արտաշէսի. եւ եթէ ի հաւանելոցդ քեզ բազմութեանց ոչ առաւել քան Զրադաշտին մոգի, որ առաւել քան զերկու հազար ամ բոլորեալ, Մարաց եւ Պարթեւաց եւ ամենայն Պարսից օրինադրեաց պաշտել զհուր, որ հզօրագոյնքն այն թագաւորքն Պարսից հաւանեցան հնազանդեալք օրինացն եւ մինչեւ ցայսօր հասին վկայք ստութեանն իւրեանց: Եւ այս մարգարէիցն բանք առ Մահմէտ:

Իսկ իմաստասիրացն հոյլք, եթէ պարտ է ասել, հարցանեն յաղագս գերութեան, սպանման, յափշտակութեան, հրասուզման, եւ զայն Բանիւն Աստուծոյ եւ երախտիս նմա եւ պատարագ. եւ քաջ գիտեմ, եթէ այսմ հտպտանաց ոչ հաւանին նոքա, որք ի նոցունց ոմանք ոչ միսս երբէք ուտէին յասելն իւրեանց, եթէ մեք զորովայնս մեր գերեզմանս ոսկերաց ոչ պարտ վարկանիմք առնել եւ զիւրեանք ի մահ մատնեալ ոչ խուսափէին զանգիտեալ, որպէս Սոկրատէս եւ ի նոցունց իսկ ճեմականացն աղօթէին փորձութիւնս կրել եւ զբարկացեալն կամ զսրտմտեալն ոչ ընդունէին ի ժողովս իւրեանց, ոչ եթէ զարիւնահեղսն կամ զմարդասպանսն եւ զյափշտակօղսն: Եւ այսոքիկ հեթանոսացն ժողովք:

Եւ ի գալստեանն այսոքիկ Հրէայք եւ հեթանոսք, քրիստոնեայք եւ Տաճիկք: Բայց ի խոստմանն իւրում Մահմէտ թուի թէ ստէ եւ յուսացեալքն ակն ունելով յայնմանէ:

Այժմ աճապարեցէ'ք մինչդեռ այս օրդ առաջի կայ. քանզի զկինն բազմամօթեայ թուի թէ ոչ գտանէք. քանզի անդ ոչ արք կանայս առնեն եւ ոչ կանայք արանց լինին. եւ գետն գինւոյ լռեալ դադարեալ լի'նի. եւ զոր աստ անպատուեաց եւ խոտեաց, անդ ընդէ՞ր պատուեաց. եւ գետս հրեղէն զոր ձիով եւ ներքս վազեալ արտաքս բերէ զձեզ, աղաչեմ, զի մի' մտցես ի գետ անդր, զոր յահեկումն լինին. եթէ ոչ, մի' հաւանի'ր հանել զքեզ ձիովն իւրով, ի ձորն հաւանին հաստել: