Թղթեր

Հարկաւորեցայ ի բարձրագոյն խնդրոյս եւ զարհուրեալ պակեայ ի հիացման եղեալ` այսպիսի ունել քեզ մտածութիւնս ի բարի խոհականութիւնս խուզել զբոլորն բաղձալի յոգունց: Քանզի ի կենցաղումս յայս դուզնաքեայ երկիցս այս պատուելի է նախ հաւատ, երկրորդ իմաստութիւն եւ հանճար: Եւ են սոքա մակաւասար ամենայն պարառութեան եւ պայծառութեան, որք ի մերձակայումս եւ զբոլոր բարիսն պարունակեալ եւ յապառնիսն առհաւատչեայ:

Այժմ զհաւատոցն հատուցի քեզ խնդիր յառաջնում մերում մատենին, թէպէտեւ յանսպառ եւ ի բազմաբեղուն կարասեաց մերոց զմասնաւորն ճաշակս առաքեալ իբրու կաթիլ մի համատարած ծովէ կամ շիթս յամպոյ ստորիջեալս: Վասն զի Հոգւոյն է տուչութիւնս այս անհատաբար հոսեալ առատաբուղխն յանսպառ աղբերէ: Եւ արդ դու ընկա'լ եւ ա'րբ որպէս Աբրահամ, Իսահակ եւ Յակովբ, Մովսէս, Ահարօն, Յեսու, Սամուէլ, Դանիէլ եւ Զաքարիա եւ այլք ի մարգարէից յոգունք: Ապ՚եթէ արքայից ես, Դաւիթ, Սողովմոն, եւ Եզեկիա եւ որ միանգամ այսպիսիք: Եւ ահա ոչ քեզ պատկառելի, իսկ ինձ յոյժ ըղձալի է տարփանս լինել եւ զանձուկ խանդաղատանաց եւ խոհեմական քո խնդրոցդ լնուլ:

Եւ արդ ընծայեմք քեզ նպաստ ոչ զնումիզմատայն արաբացի եւ ոչ զմաքրափառն ի Թալատայ արտակիտեալ ստորիջացն ի խորս եւ յախոնդեանց ոսմիդայն ընկալեալս. զոր շիթք ամպոց զնա գործեն կամ ի կարծրիցն վիմաց ճողոպրեալ ճաճանչանայր նուիրականն յատրագունիցն առաջին կամ յերկնագունէն երկրորդել. այս ոմն առ եզերբն Կիւթիրոնի եւ ոմն յապառաժի Ապառնի: Սակայն եւ սոքա յարհեստս եւ ի տրամադրութիւնս յենթակայէ յեղափոխեալք, թէեւ ըստ բնութեանն ունել յինքեան զպիտանիս. այլ սոքա իսկ պէտս ունին կազմածոյ, հաւանին հանճարոյ եւ իմաստութեան ստորակայիլ, թէպէտեւ գերակայ գագաթան ընդելուզին մանուածովք շարամանեալք արքայիցն:

Այսպէս եւ որք զնոսա պարածածկեն, պերճագոյնքն առաջին Ովքսիովն կամ Ոլովեռովն եւ որք այլքն եթէ Յունաց եւ եթէ յԱրաբացւոց, ո՞չ ապաքէն բացանցութիւնք ճիոց եւ ճողորտեացն արտասորեալ: Վասն որոյ յիրաւի մեծն այն Սողովմոն վեհագունին ըղձացաւ անկողոպտելի գանձուց, իմաստութեանն ասեմ, եւ զամենայն որ ինչ պատուականագոյն ոչ հանգանակել նմա, եւ ոչ միայն նա այլ եւ Փերեքդէս, որդի Պիկկոսի, եւ Փղատոն եւ Փողոմեռ եւ Նեքտանեբոս: Ահա' արքայ գոլ սոցա հզօրագոյնք եւ վեհք եւ զկնի այսոցիկ ծանօթագոյնս ասացից քեզ եւ ի քումմէ սերէ եւ նահանգէ համակրօն Մայմունն մականուն իսմայէլացւոց պետութեանց:

Արդ զայսոսիկ արհեստս եւ մակստացականութիւնս մեծարեցեր դու. վեհ ինձ զքեզ ասել ոչ անտեղի վարկանիմ, մանաւանդ իմաստասիրել քեզ ոչ խուսափիմ: Եւ արդ` դիւրագոյնս եւ քաղցունս սկսեալ զպատճառս տառիդ ոչ ի բաց արտավազել վերծանողաց, զի նախ մխեսցին ի դրունս մեր, մուծանելով ի խրախճանութիւնս սուղ ինչ կերակրել, եւ ապա ըմպելեաց զմայլեցուցից ի խորինս խաղացուցեալ ի Դիոնիսեայ եւ Հեփեստեայ արբեալ, զի շռնչան խելապատակին վերտառեալ դեդեւեսցին այսր անդր ոտնառութեամբ, զոփալով թոպեալ իբրու ի Պիսիդոնի, ոչ այժմ ստորաբերեալ խափուցանէ, ի Կռօնէ կարկատեալ այծահեծուկն այն եւ երկնաչուն, որպէս յեղջերդ խոռի խրեցեալ խափուցմամբ կամ իբրու ի ծովի համատարածի ծփեալք, անղեկաբար վարանեալք ի ծերունեաց ծառացելոց ալեացն ծփմանցն, ի ծերպ անկեանցն ծպտեալք նաւացն, ծապատրակեալք ի հոսիցն բլրաձեւ կոհակացն, նաւապետին ակն արկին:

Եւ ահա ոչ թողից չասել զտենչալին քեզ կարծրագոյն եւ զոսկրուտն պղատոնական եւ հռետորաբար եւ պուետիկոսութիւնս անգծելիս եւ անշորթելիս շաղկապութիւն, քանզի գերագունական է այս կուսածին բոլոր բանս, հիկէն իբրու յականս կայծին դժուարագիծ եւ իբրու ի պողովատսն տիմին Եմանն եւ Բասրային. քանզի սոքա ականաւոր եւ մզնատեսակ համանման նշուլիցն, որք յականէն տունջեան ստորիջեալ ընդ լուսանցս մանրամաղ փոշէտեսակութիւն, վսամական սթափառումն ի նոսա է օդոյն. զմիմեամբք հոլովեալ զօրէն անագի, կամ որպէս դրակոնտիկոն շարամանաբար մակ ոսկւոյ մածեալ մատիտմամբն մանուածոյ մետ եղեալ, միայն յորջորջեալ սա եւ անգիծ եւ լպրծոտ լակոնացի եւ արաբացի վիմաց, մանաւանդ որ ի Հեփեստեայ հրացեալ եւ ի Պիսիդոն ստորամոյծ խանչեալք. քանզի զօրէն Պարսից ճարճատեալ եւ որոտմամբ մախանացն պղպջակս մակտառեցանէ, տրոհելով ցիր, եւ ծիրս հատանել հզօրաբար յարձակմամբ, եւ մալէ յորս քաջամուխն լինիլ իբրու զդովրացի յարամանութեամբ օդոյ: Եւ ինքն թէպէտեւ նահանջի, սակայն զզօրութիւն իւր գերակատարէ, եւ յորս յարձակեցաւն ստորադասէ յենթակայէ, ներածական բնականն բնութեամբ տարերն այն տարագիծ արարեալ, յեղափոխէ:

Այսբար եւ իմաստասիրաց անձինք անհպելիք եւ անմերձանալիք իբրու զանդանտայս յինքն կարծրագոյնս քարշօղ եւ ինքեան ոչ յումեքէ համամիտեալ. եւ զի՞նչ զարմանալիք այս. մի' եւ պարսաւ ոք իմասցի իբրու ոստայնանգութիւնս, որք զպաստառակն խաշարս եւ անհոյծս եւ անգայտս յանգեն, անհարթութեամբ կեամատարազ կարկատեալ խեղկեալ մատանց մանուածով, եւ զպատկանեալն պոռփիւռիկոն թեսմայփաւռեացն այպանեն, եւ որք զկնի նառեանն լիգոնի ակիւրրափաւռեացն սփողէն նրբաքարշիւքն քանոնիկոն հարթութեամբ հոյծեալ. եւ այսոքիկ ի խոյրագործսն է խնդիր: Եւ որք այսպիսում հետեւին, յարատեւողական արկանեն զով, եւ անորակս պատուեն. վասն զի զսա ոչ ի գծէ գերաբնաբար ներգործեն, այլ միեղինութեամբ մակադրեն:

Այսոքիկ առասացութիւնք առականք հագներգութիւնք սակս իմաստութեան ներհակաց իբրու Տիւռռենացւոց զԵլլադացիս եւ Պառնասոյ զԱտտիկէ: Այժմ տո'ւր ինձ առ այս սուղ ինչ իմաստասիրել որակութիւնք ի քեզ: Այս յենթակայումդ բնականագոյն առկայասցի բանակետղ. ընկալցի անյեղափոխելի հարազատաբար հանդիսից իբրու զանանջատն եւ զեղուտն ի բաղկացութենէ բնուստն բնականագոյնն իբրու զթխութիւն եւ զկարմրութիւն եւ զգայարանացն զգոյացութիւն, եւ զանդամոցն պատկանաւոր ի միմեանս յօդումն: Որոց բոլորին է սեռից եւ ոչ մասնաւոր, եւ մի' իբրու զորակութիւն արտաշնչական ախտից ներհոսեցեալ ժամանակեայ պատահ անջատական տարբերութեամբ քեզ եղեալք: Քանզի գոյս այս մակստացական եւ մեծագոյն արհեստիս գերաբնաբար ի գոյէ բնաւորեալ, յորմէ գոյքս. եւ գոյն ի գոյէն ասի բնաւորեալ. քանզի եւ գոլն ածանցութեան իրիք մտածութիւնն ենթադրէ. նաեւ խնամածի եթէ ոչ արտակայի իբրու ձկանց ի ջուր, յորմէ են եւ նովաւ կեան եւ որ արտաքոյ այսմ օդոյ:

Այլ բնականքս այս թէպէտեւ յօդոյ սիմեռիկոնն անուանեալ սակայն մտաց եւ մակացութեան ընդունակ. վասն որոյ երկիր զսա կոչել աստուած ոչ պատկառի, հերմեռամած, թէպէտեւ աշխարհ, բայց ի բազմաց աստուածս. վասն որոյ յիւրում սքանչելի տախտակին այսպէս հատանելով պարգեւ վճիտս, աստուած անշարժելի աշխարհ, երկին շարժուն աշխարհ, մարդ բանաւոր աշխարհ երկիր եւ միակք աստուած: Իսկ եթէ ոչ բանաւոր, զիա՞րդ մարդ. եւ եթէ ոչ իմաստուն, ո՞րպակ բանաւոր. եւ եթէ ոչ մակստացական, հի՞կէն իմաստուն. եւ որ ոչ իմաստուն, ո՞րգոն մտաց եւ մակացութեան ընդունակ: Եւ վասն զի բան գոյացութեանն մտացն ծննդականութիւն եւ խոր մտածութեան խոհականութիւն իմաստութեան յառաջարկութիւն կամաց հատուցանել ինչ կամ հայցել: Եւ որ ոչն իմաստուն, ոչ յայսոսիկ յածի. եւ որ ոչն խնդրէ, ոչ գտանէ. եւ որ ոչն գտանէ, կարօտեալ է, եւ փանաքութիւն ստանայ նա եւ անբանութիւն, եւ միայն իբրեւ զկապիկս կամ եթէ անձայնութիւն, հի՞զան իբրու զանդրի անզգայ ի զգայարանացն կռփեալ:

Ապա որ յայսմ մասին հասին գիւտից առաջին իսկ մատենի սահմանի յատուկ ոչ եդեալ այլ ի բազմաց անկեանցն վեցից: Եւ ասէ որք միով մատամբ ճաշակիցեն, ամենայն կենցաղականացս բարւով մնալ ասացեալք: Իսկ եթէ հիասցին սակս սիրական կառուցման քո առ իս, տարաբնակ կարծելով եւ անանգ, ոչ ուղղապէս զայս խորհեսցի: Վասն զի ասացից ինչ սխրալիս քեզ, եթէ ոչ բարձրասցիս ըստ մարմնոյ բառացի գոլ. վասն զի Զրուանեան մեզ ըստ հօր հաւանիմ յԱբրահամայ, թէեւ ինձ ի Քետուրայ, իսկ Յապետոսթեան դարձեալ երկիցս, եւ այս մերձ եւ անտարակոյս Հայկեան ի Սիսակայ սարաւանդեալ:

Ապ՚եթէ պերճասցի ոք մի եւ յառաջին աղաւրէ արտակացեալ, զմեզ տարաբունս կամեսցի առնել, ոչ վարկանիմ զայս պարտ, այլ հաւաստի միմեանց առուք արեան. ապ՚եթէ ոչ, իմաստութիւնն քան զայսոսիկ առաւել շաղկապ ընդանութեան, որ եւ հարազատութեան ծնօղ եւ արտահոսեցուցիչ եւ ի բաց մղիչ ստութեան եւ մայր ճշմարտութեան. եւ զիա՞րդ վիժեալքն վարանին քաջողջութեան եւ ողջախոհութեան, անկենցաղքն եւ անբացք բաց եւ աչացուք, նաեւ անշունչք իսկ. թերեւս ղօղանջեն, դսրովելով զկենդանիսն, կափիւնս տալով, կափուցեալ զաչս իբրեւ զխլուրդս. սա'պէս անիմաստից անձինք ինձ վարկցին:

Զայս գիր տառի կարճառօտ հատանել պարտ վարկայ անտաղտուկ լսելեաց, զի մի' յանդգնիցիս. նաեւ ոչ ի սպառնալեացն յագեալ եմ, զի մի' կարօտեալ տրտմեսցիս, այլ իբրու մանկական տիոց յարբումն զՊիսիդոնեայ ճաշակս կառուցեալ ի փողս փարատեցուցիչ նշանակեն, ձայնս կարկառել, ի ծայրս երդից ծտից լինել գուշակեն, զի մակ յերկիրն հայելով ստորիջեալ ջուրն սթափի յԵլիոնն. իսկ յարբունս հասեալ անչափաբար ընձեռնեն: Եւ հի՞մ այս ինձ եղեւ կարօտութիւնս քո այսմ հետեւել զկնի եւ ոչ յսկզբանն, քանզի եւ բազում անգամ հեղձամղձուկ ինձ լինել սակս ոչ խնդրողացն զսա անիմաստասիրաց անձանց. եւ ո՞ ոք կալցի համաբնակութիւն սիրոյ առ անիմաստ, քանզի շամբուշք եւ վաւաշք, եւ ամենայն գործառնութիւն նոցա անվաւերականք, միայն վհատողք եւ վրդովիչք մեր լինին:

Արդ այս բաւական քեզ ի մերմէ զբաղանացն թեւակոխութիւնք ցնորականք, վասն զի ո՞ւր մեր յայսոսիկ միտք եւ զգացութիւնք, որ յասպարիսի խաղացուցանէի ի բանս իբրու ի ստադին Կոռիբոս կամ Մսեմնաս եւ Պիպալիոս, որ եւ զծովականն ստեղծանէր մրմունջս: Քեզ եւ հոմերականս հատանէի բան, ի պիսանի պուետեալ առաւել քան զԵւնոմէոս, որոյ ճպուռն ի լծակին նստեալ եւ զպակասեալն լնոյր զաղի ի վերայ վիշապին, եւ զկաղնիսն մերկ երգով փոփոխէր եւ ուր կամեսցի տնկէր: Թողից եւ զԴիայն, որ զձկունսն զկնի իւր խանձեցուցեալ նմա եւ ներբողականս եւ նուիրականս ձօնին, կամ Որփեւս տակաւին, զի տեղայր նա ի մէջ պարուցն առաջին գոլ. եւ եթէ ասել քեզ իբրու զԴիայն Արամազդայն, յորմէ եւ Որմիզդն սերեալ, քանզի ի սմա ասէ Հերմէս ակնարկութեամբ տատանել զՂոմպոս: Զայս քեզ ասել պարտ է պատշաճ եւ ոչ անտեղի. քանզի ի դիւցազանց քեզ լինել իմասցի. այլ ի պակասել Եւնոմեայ եւ ի հատանել աղիոյն Աղէկատրացւոյն զոստուցեալն լնոյր զտեղի ճպուռն այն: Իսկ մերս ո՞ ոք լցցէ պատարուն զպարս աղեացն պատկանաւոր. քանզի ի բաց փախեաւ յինէն ի բիւրաւոր խազմիցս խռովեալ, զոր եթէ խաղաղացայց, խորին զքեզ խաղացուցից ներբողականս ներածութիւնս յաւէժս եւ նուիրականս նորագոյն:

Արդ միայն կեա'ց բազմամեայ խաղաղութեամբ. ընթերցցի' նոյնդ սիրեցեալդ ձեր Անանիա. քանզի հզօր գոլ դմա ի վերծանութիւն անվթար յառաջաբերութեամբ, զի մի' ոք եղծանիցէ զեղեալն, այլ ըստ մասին իւրաքանչիւրն աւարտիցէ զկիտիցն եւ տրոհակաց եւ զփաղառութիւնսն աւարտակիտովք եւ ստորակիտովք յարդարել ըստ իմ յեղանակի անյեղապէս պատարուն եւ անտրամադրելի զենթակայէ կազմեալն եւ քերեալն. մի' պատառոտուն կարկատեալ դեգերման ընկալցի պէտս տարակուսանաց. քանզի դիտողութիւնս այս յԵպիդիմիսն պատուի ի Հիպոկրատայ ըստ օրէն բուժողացն ի բաղխոհութիւնսն ուղղապէս բացորոշութիւնս:

Եւ արդ զպատճառն իսկ դոյն այր արտայայտեալ քեզ ցուցցէ: Եւ դու տէ'ր իմ աւագ աչօք հայեսցիս, զի ծանիցես թէ սոյնպէս մրմնջեն հռետորացն մանկունք: Այս գիր գերակայ գծագրեալ մակ տառիդ եռակի շարժեցելոյ յիսկզբանն, վասն զի եւ' պատուեմ իսկ. եւ այս յստորեւ կայ ի դասէ հնգեկին անկեանց մակաւասարին մեծագունի յարեալ եւ յերկեակն տասանց տարաբերեալ զետեղի, եւ դարձեալ յերրեակն պատկանեալ, եւ ապա ի վեցեակն միջին անկեանց, եւ անդուստ յօդեալ ի հնգեակն զգայական եւ պահպանական: Եւ է սա առ միակն միեղէն եւ յատուկ պատուեալ յիսկզբանն. եւ երկեակն ըստ անձին եւ մարմնոյ, եռակի տարորոյշ եւ մակտառեցեալ ի հնգիցն անկեանց եւ ի նոյն միակ պարառեալ եւ յեօթնիցն երկրորդացն դասուէ շաղկապեալ եւ յիւրն սիրեցեալ միակ մեգարեալ եւ անդուստ յերկեակն երրորդին թաւացեալն եւ յօդն յանգեալն, վասն զի ոչ սա վեցանկիւնի նախ յիսկզբանն, զի եւ ոչ բազմամասնեայ, այլ հնգից հաւանեալ մականունութեան, որ եւ վեցից վերտառեցեալ անկեանցն ի Տեառնէ վերկոչեցեալ: