Պատմութիւն Աղուանից աշխարհի

ԳԼՈՒԽ ԼԳ
Յաղագս սրբական առն Աստուծոյ Իսրայելի քահանայանալոյն եւ գիւտ Սրբոյն խաչին՝ վիպասանումն զրուցատրաբար

Այլ քանզի աղբիւր ուղփաճեմ իջիւք էրայրն երանելի՝ ի յորդահոս քաղցր իւրոց յոգուցարբուցանէր վտակաց, սաստկացեալ ունելով միշտպատերազմ ընդդէմ Ենիբայ թշնամւոյն, որով սովոր իսկեն առաքինազունքն ախոյեան քաջ եւ ընտիր ընտիրընդդէմ նորա գտանիլ։ Նոյն օրինակ եւ սագեղեցկազարդ արդարութեամբ էր վայելչացեալանուանելով յաշխարհի. բղխեաց, արձակեաց յեղակարծ իյոլովից ճաշակելիս զհոտ անուշից ՍրբութեանցՍրբոց։ Յետուստ ուրեմն յակնարկել Հոգւոյն Սրբոյ իսիրտ վերադիտողին Դաւթայ՝ տուելովն նմա զմեծնքահանայապետութիւն՝ ձեռնադրէ, զի կալցիիշխանութիւն շահել զոգիս կորուսելոցն, որպէս մեծնՊետրոս, եւ զանարատն մատուցանէ պատարագ որպէսզարին Ահարոն։ Եւ մերձաւորք եւ հեռաւորքխրախճանակիցք ընդ այն լինելով՝ ի սրբական աջոյնորա առցեն օրհնութիւն։ Բայց ահա մեծ զարմանք այնէին, սքանչելեաց, որ յոլովից անհաւատալի իրն թուէր. այն ըստ կարգի կատարէր առ նա օր ըստ օրէ առաջինխորհրդոյ վերին ցուցականութեանն։ Սակս որոյ ի դէպէր առ նա առաքելական ձայնն, թէ՝ «Զնախահրաւէրկոչեցեալսն արդարացոյց Աստուած եւ զարդարսնփառաւոր արարե։

Արդ յետ անցանելոյ ամ մի ի վերայայնորիկ, սակս նախագուշակ հրամանին, որ ի վերուստեղեւ նմա ազդումն, ցանկութիւն յոյժ՝ Սուրբ երէցնունէր խնդրել զփափագելի խաչն՝ զծածկեալն ՍրբոյնՄաշտոցի ի Գիս անուանեալ գիւղ, որ յՈւտի գաւառի։ Եւվասն զի ինքն առաջնորդ բարի եղբարց՝ զսիրոյնխորհելով կատարել առ ամենեսեան զպատուիրանն եւզգեցեալ էր զճշմարտութիւնն Աստուծոյ ի ծածուկ։Վասն այնր բարեխնամաբար հոգացեալ զբոլորիցն օգուտ, ոչ հռչակելով զծածուկ խորհուրդ ի հանդէս ամբոխիցեւ խուսափել ջանայր ի մարդկան գովեստից՝ փախչել իփառամոլ եւ ի սնապարծիկ ախտից։

Վասն այսորիկ զմի ոմն ի սրբասնելոցնքահանայից նախամեծար պատուաւորաց հետեւող իւրումնմիայն զնա առնէր գիւտին այնմիկ, եւ ոչ ժողովովկամէր զերթն։ Եւ նովաւ հանդերձ հասանէր ինախասացեալ վայրն՝ ի հինն եկեղեցի, եւ ոչ գիտելովստուգել եւ նշմարել զտեղին։ Նոյնժամայն նշանզարմանալի լինէր ի վերայ սաղարթապատ ծառոցն նոճից, որք երկաքանչիւր աստի եւ անտի միջաւորեալ ունէինյինքեան զկոչարանն Սուրբ, որ իբրեւ՛ եթէ ծագումներեւեալ բոցաճաճանչ ի վերոյ ունել կամարաձեւ. եւ ինոյն միացեալ հաւասար գերակատար գմբեթին, բովանդակապէս սահեալ ճառագայթէր ի ծայրս ծառոցննոճից ճշգրտապէս աղեղանդ, որ յամպսն լինի. փայլակնաբար ցայտէր ի ստորադրեալ քարատող եւաղիւսաշար պուրակին, ուր կայր դադարեալ անդ խաչնՔրիստոսի։ Գիտացեալ այնուհետեւ Սրբոյն առն, եթէյայնմ տեղւոջ է գանձն անկապուտ։ Առնոյր ի ձեռնբրիչ՝ պարեգօտեալ իբրեւ զարին Աբրահամ, սկսաւ բրելզնկատեալ տեղին իւրով համահաւանեալ արամբն։ Եւորպէս վայրափոսէր, հինգ էր քիլ կամ թէ աւելի ինչ՝յանկարծակի երեւեալ տապան մի արծաթի՝ ժանգառագոյն, հնացեալ, որ եւ ունէր առ հասարակ հայ, հոռոմ եւասորի գիր. եւ ցուցանէր ի նմա գոլ զմասն իկենդանարմատ փայտէն։ Կայր անդ նշանն Քրիստոսիարծաթաձոյլ, գեղազանեալ ոսկիազօծ տեսակաւ, որյաւէտ է ի խաչէն Քրիստոսի։

Ապա այնուհետեւ հրճուալից եղեւյոլովակի խնկարկութեամբ այրն Աստուծոյ՝զուարթանայր հոգեծաղիկ պայծառութեամբ, յարակցաբարլեալ մարմնաքնարն Դաւթի երգոյն, յօրինէր նուագսերաժշտականս. «Օրհնեցից զՏէր յամենայն ժամե եւ որ իկարգին է. վասն շնորհելոյ երկիւղածաց իւրոց զնշանն, որ միշտ ապրեցուցանէ ի թշնամւոյն։ Զայս անխլաբարընկալեալ զնշան փրկութեան յիւրն բերէ եկեղեցի։Յաւուրսն յայնոսիկ յերեւել նշանին եւ ի գալհասանել ի հանգստարանն՝ մեծ եւ հրաշալի զարմացումնլինէր, որ լոյս անհնարին էր զահեղ, զմեծ փառացնԱստուծոյ։ Զի որպէս Կիւրղի, որ յԵրուսաղէմ էրհայրապետ, գրութեամբ ի Կոստանդիանոս վասն երեւմանխաչին ասէ. «Եթէ ցոլքն լուսոյ մինչ ի Ձիթաստանեացլեառնն ոչ միում կամ երկրոդում երեւեալ, այլամենայն բազմութեան քաղաքին ակն յայտնի ցուցեալե, - նոյնգունակ եղեւ արեւելեայց աշխարհիս լուսոյխաչիս երեւումն. զի հարթ առ հասարակ ամենեցունտեսեալ զսաստկութիւն լուսոյն բոցաճաճանչ փայլմամբեկեալ ընդ ամպս երկնից՝ սլացեալ յայտ յանդիման։Ամենեցուն տեսեալ զել եւ զէջ Սուրբ շնորհացն իվերայ ամենասուրբ խաչին, երբեմն ի նմանութիւն հրոյ, երբեմն ի նմանութիւն լուսոյ, երբեմն ի տեսիլաստեղն, որ ծագէ յառաւօտուն, զոր ոչ մի ոք, այլաշխարհ ամենայն եղեն տեսողք մեծապայծառսքանչելեացն ճառագայթից։ Զի մինչ ընդ երկինսցոլացեալ էր մերձ առ տեղեաւն ի տաճարին տեառն ոչմիայն բնակչաց քաղաքին, այլ շրջակայ համասփիւռ եւհամատարած ամենայն գիւղից եւ քաղաքաց, արանց եւկանանց, այլ եւ հովուաց ի լերինս եւ անդիորդաց իփոսս ճարակողաց եւ արդիւնարարաց ի դաշտս, որքաշխարհասէրք զպտուղս կապտէին, եւ բազումճանապարհորդաց բացօթէից։ Ի հինգերորդում պահուգիշերոյն, այդոքիկ ամենեքեան տեսանէին զարփիահրաշսքանչելիսն։ Եւ եկեալ բազում ճեպով ընդ այլ բազումտեսողսն՝ ահիւ քաջասլաց քայլարանօք առ ի տեսյախուռն խմբելոցն հոյլս հոյլս ի հանդիսի յօթարձակտեսարանին։ Եւ լցեալ զցանկութիւն փափագանացնհամբուրելով զՍուրբ Խաչն Քրիստոսի, ընկալեալզշնորհս եւ զողորմութիւն ի նոյն ինքն ի տենչալիզինէն՝ զհանդերձեալ վայելուչ զյաղթութեանն առեալընդունէին պարգեւս։ Եւ զի բազումք ի գլխաւորացաշխարհիս կողմանց կողմանց եկեալ էին ի տօննտէրունական նշանին, եւ վասն այնորիկ սաստիկ եւ ահեղնշանացն, որ երեւէին ի վերայ խաչին, ոչ ոք իշխէրնզգիշերն ի յարկսն յայն մտանել կամ ի քաղաքի գաւթինօթել, այլ այնուհետեւ ելեալ արտաքս ի սարաւանդակվայրսն եւ զգիշերն ամենայն անդ աղօթէին մինչեւցառաւօտն։ Եւ ի ծագել արեգական մտանէին ի գաւիթեկեղեցւոյն առաջի խաչին ահիւ եւ երկիւղիւ. եւիսկոյն յարուցեալ ի հսկումն խաչապայծառ տօնինկատարէին գոհացողական պատարագ ի վերայ սեղանոյն։

Ապա յետ երեւելոյ հրաշիցս այսոցիկ՝իբրեւ վերստին ընձիւղեալ վերածաղկէր հզօրեղ, աստուածընկալ խաչ աշտարակին մեծի, յորժամ դաւանելհաւատացաւ յԱստուծոյ արժանաւորել մեզ միշտ զմեւքպահպանութեամբ պարունակեալ զիւրոյ արարչութեանգութ խնամոյ անվթար առտուեաց մեզ տէրն նեցուկզփրկական կայմն զպարզողն ի մեզ աստուածգիտութեաննառագաստ։ Թանց գիտութեանց դպրացն ջոկք եւ ուխտիմանկանցն դասք մնային. զի ի նողանէ էր ծածկեալխորհուրդն։

Ապա զգացեալ Աստուծոյ սպասաւորին, որ էրի հին եկեղեցւոջ անդ, ծագումն խաչին։ Վասն որոյիբրեւ գիտակ լինէր այսմ այրն՝ քաջայօժար կամաւերթայր ի Մեծ Կուենից գաւառն՝ ի Գլխոյ վանացեկեղեցին։ Եւ անդ զՍուրբն տեսեալ հեղինակ՝ Իսրայէլանուն եւ անկեալ առ ոտս նորա՝ պատմէր զբովանդակնզանուրջտեսութիւն. եւ մաղթէր հնարս գտանել եւյայտնել նմա զիրացն հանդամանս։ Նա իսկ ոչ առնոյրյանձն յայտնել նմա զխորհուրդն։ Եւ նորա դարձեալ իտեղի իւր։ Եւ ի վաղիւն առ նոյն այրն նոյն երկրորդէրտեսիլն՝ առնելով ձեռագիր նշան, զոր նա բերեալ տայրառնն Աստուծոյ։ Որոյ զայն ահա տեսեալ Սրբոյն՝հմտաւորեալ թէ ի վերուստ է ազդեցութիւնն, յայտնէնմա զխորհուրդն, եւ զնոյն ինքն զկենսատու խաչնցուցանէ եւ երդմնապատիժ սահմանադրությամբ պատուէրտայր նմա մի՛ ումեք պատմել։ Այլ նա թէպէտ եւբազմադաշն լեալ էր երդմամբ չպատմել ումեք, սակայնյետ սակաւ ինչ աւուրց դժրողաբար ուխտազանցեալերթայ առաջի կաթողիկոսին եւ այլոցն ամենեցունհռչակեցուցանել զզրոյցն, զի չէր պարտ ծածկելճշմարտութեանն։ Ընդ որ հայրապետն Եղիազար հիանայրվասն յարգեւական աւետեացն եւ նոյնժամայն կամաւիշխանին Ջուանշիրի գիր հրամանական առ Իսրայէլառաքէ փութանակի՝ զչքնաղագիւտ զխաչն Քրիստոսի առնա հասուցանել։

Իսկ նորա հնազանդեալ հայրապետականհրամանին՝ փութով հասանէր ի Սուրբ եկեղեցին։ Եւինքնին մեծ իշխանն եւ Սուրբ հայրապետն ամենայնմեծամեծօքն անդ հասանէին եւ ակն յայտնիզնորոգափայլ խաչն Քրիստոսի տեսանէին, զոր ՍրբոյնՄաշտոցի իւր իսկ ձեռամբն եդեալ էր ի պահեստի, որովդարձուցանէր իսկ զաշխարհս Աղուանից ի կռոցնմոլորութենէ լուսածնութեամբ աւազանին շնորհաց։ Եւերկրպագեալք Սրբոյ նշանին՝ անտի դառնայինյարազուարճ բերկրանօք զտենչալին պարգեւաց տուողնբարեբանելով։

Յայնմհետէ մեծարու եղեալ քահանայնԱստուծոյ Իսրայէլ առաջի կաթողիկոսին եւ իշխանին եւյաչս մեծամեծացն. առնոյր եւ հրաման ի նոցանէ գործելզամենայն համարձակապէս։ Եւ յետ սուղ ինչ աւուրցվասն առաւել հրաշիցն եւ մեծամեծ սքանչելեացն, որբազում անգամ եղեալ էր ի վերայ ծառոցն նոճից, կամեցաւ զի ի նուէր նշանին ձօնեսցէ ի պատկերտեառնանման խաչին։ Եւ առժամայն կալեալ վարձաւորսարս ճարտարս հիւսաց եւ պատշաճաբար յօրինեալ զնշանխաչին քանդակակերպ զարդու դրուագելով պատրաստեցինզամենայն ըստ գործոյ տեառն։

Զայսոսիկ լուեալ եպիսկոպոսապետին եւՋուանշիրի՝ նոյնժամայն գրեն առ այրն ԱստուծոյԻսրայէլ, զի եւ նոքա հաղորդեսցին հասանել իժամադրութիւն նաւակատեաց նշանին եւ յօծումն Սրբոյխաչին։ Որում մեծաւ լրջմտութեամբ քաջահաւան այնմեղեալ քահանային տեառն՝ պատրաստական յօրինէրզպէտս կազմութեան նուիրական տօնին ըստ օրինակիխաչազարդ պայծառութեանն։ Այլ նոքա հեղգականծուլութեամբն ոչ ժամանէին հասանել յամբոկգործոյն։ Յայնժամ տեսիլ յԱստուծոյ երեւէր ի վերայՍրբոյ պատրիարքին Եղիազարու, զի մի յապաղեսցէերթալ օծանել զխաչն Քրիստոսի։ Որոյ պարառաբարյարուցեալ յարաւօտուն՝ փութապէս հասանէր իկարգեալ եկեղեցին՝ ի վիճակ Գիսաւան նահանգին։

Քանզի յայնժամ իշխանն մեծ չուեալ էր իկողմանս հարաւոյ ի Սիսաւանացն գաւառ, եւ վասն զիհայրապետն Եղիազար նմանակիր առաքելոցն էր բանիւքեւ գործովք՝ զպատրանաց ինչ զնորս վրէժխնդրութեամբվանէր, եւ զոր ինչ ճշմարտութիւն ծաղկէր, պսակպարծանաց իւրոց վարկանէր, ջատագով այնմ լինէրխնդրոյ։ Երկասիրեալ առաքինազարդուղղափառութեամբ՝ յերիս անձնաւորութիւնսանշփոթելիս միշտ երկրպագել ուսուցանէր։ Ծանուցեալայնուհետեւ երջանիկ առն, եթէ աստուածապաշտութեան էխորհուրդս զարմանագործ տեսմանս, որ երբեմն առԻսրայէլ քահանայ. ընդունէր զնա իբրեւ զԱստուծոյսպասաւոր եւ առհանեալ մասն ի Սրբոյ խաչէն Մաշտոցինորին կամաւ եդեալ ի փայտակերտ նորոգաշէն նշանին՝օծանէր զխաչն իւղովն օրհնութեան. եւ կանգնեալ ի մէջեկեղեցւոյն՝ առնէր նաւակատիս մեծապէս խնճոյիւք, հռչակաւոր հանդիսիւք, եկեղեցական ուխտիւ եւհաւատացելոց դասուք։