Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Դարձեալ ժամանեցին առ սրբազան Վեհս մեր թուղթք ՚ի Պօլսոյ եւ ՚ի Զմիւռնոյ եւ ՚ի Կարնոյ, ՚ի մուտն Դեկտեմբերի ամսոյ ՚ի ձեռն Աբէլեան Յօհան Աղային եւ Պարոն Մելքոն Աղային, որք ՚ի Կարնոյ Մելքոն փայեկաւն յղեալ էին: Որոց որք ՚ի Պօլսոյ եւ Զմիւռնոյ էին վասն Երեւանցւոյ ումեմն Մարգար կոչեցելոյ սուտ դաւաճանի, Գ թուղթք ՚ի յԱբրահամ վարդապետէն, եւ թուղթ մի եւս ՚ի յապրոյեան Պետրոս Աղայէն: Քանզի Մարգարն այն` ՚ի ժամանակս լուսահոգւոյ Հայրապետին Ղազարու` գայ ՚ի սեպհական երկիրս իւր վաճառականութեան աղագաւ եւ շրջելով աստ գաղտագողի յահէ բռնակալաց երկրիս, հանդիպի երբեմն եւս ՚ի սուրբ Աթոռոջս լուսահոգւոյ Հայրապետին, եւ տայ նմա աստ զդրամս եւ առնու զթէմէսուկ, եւ յետ միջոցի ինչ գնայ աստի յիզմիր ուր բնակէրն: Իսկ Ղազար սրբազան Վեհն ՚ի նոյն միջոցի, զԱստապատեցի Ղազար վարդապետն` (որ յետոյ ժամօրհնող եղեւ գահիս սրբոյ) առնէ նուիրակ նուիրակաց, եւ յղէ թղթով առ նուիրակունս օսմանցւոց երկրին, զի առցէ ՚ի նոցանէ զդրամս, եւ հատուսցէ անդէն եղեալ պարտատեարցն, եւ առցէ ՚ի նոցանէ զթամասուկսն եւ զփօլիցայագիրս: Որ եւ գնացեալ առնէ այսպէս եւ այս դաւաճան Մարգարիս եւս հատուցանէ զպարտսն անդ ՚ի յԻզմիր, եւ առնու ՚ի նմանէ զթամասուկսն: Բայց պատահմամբ իւիք, կամ յանհոգութենէ Ղազար վարդապետին` մնայ առ նմա թամասուկ ինչ: Արդ` նա զայն թամասուկն գաղէ յաւուրց Ղազարու Հայրապետին մինչեւ յաւուրս Իսահակայ կոչմամբ կաթուղիկոսին, մինչ էր նա ՚ի Պօլիս: Յորում միջոցի Մարգարն այն չքաւորեալ քաղցենայ, եւ հանեալ զթամասուկն առնէ զդաւայ, եւ ՚ի Սահակ վարդապետն կոչէ զնա ՚ի մէջ իշխանաց, եւ դատաստանաւ եւ իրաւամբ յայտնի առնէ զստութիւն նորա: Ուստի հանէ վասն նորա ՚ի թագաւորէն զֆերման` եւ տայ առնել զնա սիւրկիւն12): Բայց զառաջինն ՚ի գնալն ՚ի յաքսորս, պատահի սրբազան Վեհիս մերոյ ՚ի Կէլիպօլ (մինչ անդէն վասն սրբոյ Աթոռոյս առնէր զնուիրակութիւն) եւ անկանի յոտս նորա, եւ յօժարութեամբ տայ սմա զթամասուկն, եւ աղաչէ ազատել ՚ի յաքսորանացն: Իսկ սրբազան Վեհս մեր ածէ զնա ՚ի Մաղկամայն եւ առնու ՚ի նմանէ զհաստատուն ձեռագիր, զի յայնմհետէ այլ մի եւս իշխեսցէ առնել զդաւայն: Եւ առաքէ զթամասուկն եւ զձեռագիրն ՚ի Պօլիս առ Իսահակ վարդապետն եւ տայ ազատել զնա յաքսորանացն: Եւ յետ սակաւու միջոցի, միւսանգամ եւս սկսանի Մարգարն գրգռել զդաւայն, եւ Իսահակ վարդապետն միւսանգամ եւս հանէ զֆերման եւ տայ աքսորել զնա: Եւ ապա նա ՚ի ձեռն միջնորդաց եւ կրկին ուխտի միւսանգամ եւս ազատի յաքսորանացն եւ ՚ի մէջ հանդիսի իշխանացն եւ Պատրիարգին ՚ի նորոյ պայմանադրէ այլ մի եւս առնել զդաւայն: Եւ այսպէս մնայ մինչեւ յաւուրս սրբազան Վեհիս մերոյ: Իսկ ՚ի ՌՄԺԲ թուականիս, դարձեալ կատաղի չարն այն, եւ սկսանի գրգռել զդաւայն ընդ Աբրահամ վարդապետին Զմիւռնոյ: Եւ նա գրէ առ սրբազան Վեհս մեր վասն այսր, ընդ նմին եւ Մարգարն գրէ զթուղթ սրբազան Վեհին, թէ դու եղեր պատճառ զրկելոյն իմոյ, եւ զթամասուկն իմ առեր յինէն: Եւ այժմ ՚ի ձեռաց քոց երթամ ՚ի դուռն արքունի եւ զբողոք բառնամ: Եւ թէ` Ղազար հոգեւոր տիրի սպասաւոր Մանիսեցի Յօվանէսն (որ նարդենիս Քահանայ էր յԵրեւան) վկայ է բանից իմոց, ցնա հա'րց, զոր ինչ վկայեսցէ հաճելի է ինձ: Եւ սրբազան Վեհն կոչեալ զՔահանայն յատեան եպիսկոպոսաց իւրոց եւ էհարց զնա իրաւամբ, զի զոր գիտիցէ վկայեսցէ զճշմարիտն: Եւ նա որպէս եւ գիտէրն վկայեաց ո'չ գոլ մեզ տալի ինչ նմա, զի Ղազար հոգեւորտէրն զոր ինչ պարտն էր հատոյց նմա ՚ի ժամանակի իւրում. եւ ըստ ասացելոյն գրեաց եւս զթուղթ վկայական, եւ կնքեաց ինքն եւ կնքեցոյց բազմաց, զոր սրբազան Վեհն ընդ թղթոցն իւրոց յղեաց ՚ի Պօլիս (զորս ՚ի ներքոյ գրելոց եմք) զի տեսցեն եւ ըստ վկայութեանն դատեսցեն, եւ հատցեն ըզ ձայն նորա: Այլեւ գրեալ էր Աբրահամ վարդապետն վասն Քանաքեռցի խօջայ Ֆռանկիւլի որդի Սաղաթիէլին, որ եւս հանեալ զսուտ իմն թամասուկ յաւուրց Մշեցի Աբրահամու կաթուղիկոսին, եւ առնէր ՚ի սրբոյ Աթոռոյս զդաւայ: Եւ ասէր զկէս պարտուցն Հօրն իւրոյ արարեալ կտակ սրբոյ Աթոռոյս ՚ի ժամ վախճանին, իսկ զկէսն թամասուկովն խնդրէր: Արդ նա յաւուրս Յակոբայ կաթուղիկոսին ասացեալ էր ցԱբրահամ վարդապետն թէ` սրբազանն թո'ղ առ իս զօրհնութեան թուղթ մի յղեսցէ, եւ ես զթամասուկս ձրի տաց նմա: Եւ Աբրահամ վարդապետն գրեալ էր զայս առ Յակոբ կաթուղիկոսն եւ նա գրեալ էր զթուղթն եւ յղեալ, այլ Սաղաթիէլն զթամասուկն ոչ էր տուեալ: Եւ ՚ի ժամանակս սրբազան Վեհիս մերոյ եւս հանեալ զայն առնէր զդաւայ: Առ որ թէ զի՞նչ գրեցաւ, ՚ի ներքոյ գրելոց եմ: Իսկ ՚ի Կարնոյ գրեալքն թուղթք` էին ոմանք ՚ի նոցանէ նախապէս վասն ՚ի Պօլսոյ եկեալ թղթոցն` զոր փայեկաւ առ սրբազան Վեհն յղեալ էին: Այլեւ հասարակապէս վասն ընչից ՚ի Սահակայ կոչմամբ կաթուղիկոսին: Զպատճառէ որոց ասասցուք ՚ի կարճոյ: Քանզի յորժամ հանաւ նա ՚ի Հայրապետութենէն եւ ՚ի տեղի նորին օծմամբ յաջորդեաց սրբազան Հայրապետն Յակոբ (որպէս ասացաք եւս ՚ի Սեպտեմբերի ԻԳ) էր այնուհետեւ վէճ մեծ ՚ի մէջ երկոցունցն վասն ընչից սրբոյ Աթոռոյս որ առ նմա, զի յերիս եւ ՚ի կէս ամսն յորս էր նա կոչմամբ Հայրապետ` գործաւարտ նուիրակունքն սրբոյ Աթոռոյս նմա տային զարդիւնսն եւ զհաշիւն նուիրակական: Ըստ սմին եւ այլ արդիւնք սրբոյ Աթոռոյս նմա հասանէին: Ուստի յաջորդիլն ՚ի տեղի նորին Յակոբայ կաթուղիկոսին, պահանջէր ՚ի նմանէ զինչս սրբոյ Աթոռոյս եւ նա ոչ տայր: Եւ այսր աղագաւ եղեւ յոլովիցս թղթագրութիւն խրոխտանօք առ միմեանս մինչեւ անկաւ խռովութիւն մեծ եւ վէճ ՚ի մէջ նոցին: Եւ իշխանքն Պօլսոյ գրէին առ նա խրոխտանօք եւ աղերսիւ այլ նա ոչ տայր: Եւ ապա գրեցին զաղերս առ Յակոբ կաթուղիկոսն այլ մի եւս խնդրել զարդիւնսն սրբոյ Աթոռոյս յԻսահակ վարդապետէն զի բարձցի վէճն եւ նա ըստ խնդրոյ նոցին ՚ի բաց եկաց ՚ի պահանջելոյն, եւ բարձաւ վէճն: Բայց մնաց ՚ի մէջ նոցա խռովութիւն մինչեւ սրբազան Վեհս մեր դարձաւ ՚ի Պօլսոյ աւարտեալ զգործսն նուիրակական, եւ բազում ջանիւ էարկ ՚ի մէջ երկոցունցն զհաշտութիւն: Եւ յորժամ հասաք մեք ՚ի ՌՄԺԲ թիւն (որ ամ վերջին իսկ եղեւ Յակոբայ կաթուղիկոսին) ՚ի Փետրվարի ամսեան եւ յերկրորդում շաբաթու Աղուհացին, ՚ի յզբօսնուլն Իսահակայ վարդապետին ըստ սովորութեան իւրում ՚ի տանիս անդ ՚ի Կարին ՚ի Կարմիր վանսն, ՚ի տարաժամեալ իրիք աւուր, պատահի նմա յանկարծադէպ իմն ցաւ սաստիկ եւ առնէ զնա ուշաթափ, որեւ առօրէի նորին փոյթ երագ հասուցանէ զվախճան ՚ի նոյն գիշերի: Եւ չեւ հասեալ աստ առ մեզ ՚ի սուրբ Աթոռս համբաւ մահուան նորին, եւ Յակոբայ կաթուղիկոսին ժամանէ փոխումն յանցաւորէս ՚ի կեանսն անանց, ՚ի Մարտի ամսոյ ԻԱ եւ յօր մեծի Ուրբաթու Խաչելութեան Տեառն: Իսկ յորժամ յաջորդեաց սրբազան Վեհըս մեր յԱթոռ Հայրապետական ՚ի յԱպրիլի Ի մինչեւ ցաշունն զաչս բանալ ոչ կարաց ՚ի բազմադիմի վշտաց (որպէս իսկզբան անդ ցուցաք), զի լինիցէր խնդիր ընչիցն ՚ի Սահակայ` գոնէայ վասն գոլոյն միաբան սրբոյ Աթոռոյս եւ սեւագլուխ, որպէս եւ է օրէն: Իսկ Պատրիարգն Պօլսոյ` հանեալ յարքունուստ անտի զֆերման` տայ ՚ի մի ոմն միաբանից իւրոց Սարգիս անուամբ վարդապետի, գալ ՚ի Կարին եւ տիրել ընչիցն: Իսկ սրբազան Վեհըն գրեաց երկիցս քան զայս յառաջ առ Պատրիարգն միայն, թէ սրբոյ Աթոռոյս պարտին հասանիլ ինչքն այնք որպէս է օրէն, եւ մանաւանդ զի կտակաւ այսպէս խոստացեալ է թէ` յետ մահուան իմոյ ինչքն իմ սրբոյ Էջմիածնի պարտին հասանիլ: Որեւ էր այսպէս: Քանզի` Իսահակ վարդապետն կոչեալ ՚ի կենդանութեան զիշխանսն Կարնոյ յաւուր միում, արարեալ էր առաջի նոցա թէպէտ ոչ գրով այլ բանիւ կտակ, թէ դուք ամենեքեան վկա'յ եղերուք վասն Աստուծոյ բանիցս իմոց, զի թէ ըստ պատշաճին ոչ կարացից ես առնել վասն իմ զկտակ մահուան, դուք լինիցիք ինձ կտակք կենդանիք, զի յետ մահուան իմոյ գրեանքն իմ լիցին սրբոյ Երուսաղեմայ, եւ այլ ամենայն ինչքն իմ սրբոյ Էջմիածնի: Արդ վասն այսր գրեաց սրբազան Վեհըն առ Պատրիարգն այժմ եւս, զի գրեալէին ՚ի Կարնոյ Պարոն Մելքոնն եւ սրբոյ Աթոռոյս վեքիլ Տէր Պետրոսն վասն Սարգիս վարդապետին, թէ ահա աստի եւ անտի ածեալ ՚ի ձեռն զինչսն, ըստ կամացն վատնէ եւ փչացուցանէ:

Այլ արդ` յաղագս վերոյ ասացեալ իրակութեանցս գրեցեալ թուղթքն են գրեցեալքս ՚ի ներքոյ:

Ի Պօլիս:

Թուղթ` առ Պօլսոյ պատրիարգ Յակոբ վարդապետն, վասն Մարգար դաւաճանին եւ վասն Իսահակայ ընչիցն, զի սրբոյ Աթոռոյս հասուսցէ: Այլեւ վասն Յարութիւն անուամբ սեւագլխի ումեմն Եւդոկացւոյ, որ եկեալ ՚ի սուրբ Աթոռս առ սրբազան Վեհըն ձեռնադրիլ եպիսկոպոս, եւ սրբազանն յանարժանութիւն նորին հայելով իբրեւ ո'չ ձեռնադրէ, նա գնացեալ ՚ի Գեանճայ յարի ՚ի ներհակաթոռ կաթուղիկոսն Իսրայէլ եւ ՚ի նմանէ ձեռնադրի, եւ անտի դարձեալ անցանէ ՚ի Կարս, եւ զեկուցեալ սրբազան Վեհին գրէ առ իշխանս ոմանս որք անդէն եւ առ Մեսրոպ վարդապետն, զի յղեսցեն զնա ՚ի սուրբ Աթոռս եւ թէ սիրով ոչ անսասցէ բռնութեամբ յղեսցեն: Եւ յ՚առնելն նոցա այսպէս ապօրէնն տաճկանալ խոստանայ եւ նոցա զահիհարեալ թողացուցանեն զնա: Եւ նա անցեալ ՚ի Կարին հաստատէ զերեսս համարձակութեամբ շրջիլ ուր եւ կամեսցի: Ուստի` գրեաց սրբազան Վեհըս մեր առ Պատրիարգն, զի գրեսցէ առ ամենայն Առաջնորդս որք ՚ի ներքոյ ձեռաց իւրոց, զի ուր եւ պատահեսցի չիքն այն, վանեսցեն զնա եւ մի թողցեն մնալ յուրեք:

Թուղթ առ սրբոյ Աթոռոյս նուիրակ Յարութիւն վարդապետն վասն գործոյն իւրոյ, եւ թէ` զգանձանակադրամսն փօլիցայ արասցէ, եւ վասն Գրիգոր վարդապետին զի զբանսն հոգացեալ ուղեւորեսցէ յայսկոյս, եւ վասն այլ իրակութեանց: Ըստ սմին եւ վասն այսց:

Թուղթ եւս առ սրբոյ Աթոռոյս գանձապետ Մահտեսի Մօվսէս Աղայն եւ յիւրայինսն:

Եւս առ Կարնեցի Մելքոնենց տիրացու Խաչատուրն վասն զանդէն առ մեզ գալոյ թուղթսն Մէնզիլով ընդ փոյթ յղելով:

Եւ առ իշխանսն յաղագս Մարգար դաւաճանին միայն, որք են այսոքիկ:

Առ Պաղտասար եւ Գասպար Աղայսն:

Առ Մուրատ եւ Փիլիպպոս Աղայսն:

Առ սրբոյ Աթոռոյս գանձապետ Անտօն Աղայն:

Առ սրբոյ Աթոռոյս գանձապահ Մկրտիչ Աղայն:

Առ Մարտիրոս Աղայն Հովուեան:

Առ Պետրոս Աղայն:

Առ Միքայէլ Աղայն:

Առ Մահտեսի Սիմէօն Աղայն:

Զի վերստին ընդ պատրիարգ վարդապետին ժողովեալք ՚ի Սիւնհոդոս` եւ կարկեցուսցեն զզազրալի բերան նորին, եւ հատցեն զձայնն յունկանց մերոց եւ ինքեանց: Առ որս յղեաց եւ զվկայական թուղթն Մանիսեցի Տէր-Յօվաննէսին, զի ըստ բանի նորին որ գրեալ էր առ սրբազան Վեհն թէ` վկայութիւն նորին ինձ հաճելի է, նովաւ բրեսցեն զաչսն:

Ի Զմիւռին:

Թուղթ առ Աբրահամ վարդապետն` (որ նարդեանս էր ՚ի Պօլիս) վասն Մարգար դաւաճան, զի օժանդակութեամբ Պատրիարգին եւ իշխանացն հատցեն զգարշելի ձայն նորին, եւ վասն երկրորդ սուտ դաւաճանին Սաղաթիէլի, թէ ահա գրեցաք առ նա զյանդիմանական թուղթ, որով եւ իցէ կերպիւ զթամասուքն առցես ՚ի ձեռացն, եւ վասն Յարութիւն վարդապետի եւ Գրիգոր վարդապետի բանից եւ գործոցն հոգալոյ` եւ ֆերմանացն, եւ զԳրիգոր վարդապետն յայսկոյս ուղեւորելոյ, եւ վասն Իսահակայ ընչիցն թէ ահա վերստին գրեցաք ՚ի Պօլիս, տեսցես թէ զինչ իցեն հոգալոց: Այլ եւ վասն Յարութիւն վարդապետին` զոր յիշեցաք ՚ի թղթոջ Պատրիարգին եւ վասն բազում իրակութեանց:

Թուղթ առ Ապրօյեան Պետրոս Աղայն պատասխանի թղթոյ նորին որ եւս վասն Մարգար դաւաճանին, թէ ահա ՚ի Մանիսեցի Տէր Յօվանիսէն առեալ զվկայական յղեցաք, ըստ նմին դատեսջիք:

Յանդիմանական եւ խրատական թուղթ առ նոյն ինքն սուտ դաւաճանն Մարգար պատասխանի յուսահատական թղթոյ նորին, զի զգաստասցի ՚ի խելագարութենէն, եւ թէ ահա հաճութեանդ ՚ի Մանիսեցի Տէր Յօվանիսէն զվկայական առեալ յղեցաք, զոր տեսանելոց ես եւ այսպիսիք յոլով բանք:

Ըստ սմին:

Թուղթ եւս առ դաւաճանն երկրորդ Սաղաթիէլն Ֆրանգիւլեան` թէ թամասուկդ զայդ զոր դու ունիս` յաւուրց Մշեցի Աբրահամ հոգեւոր տիրին մինչեւ ցմեզ ութն Կաթողիկոսունք յաջորդեցին, եթէ ճշմարի'տ էր` ընդէ՞ր ոչ պահանջէիք. եւ թէ` պարտուցդ կիսոյն չափ, ասես, հօր քում արարեալ կտակ սրբոյ Աթոռոյս զոր տալ

պարտիս, իսկ այնչափ եւս զոր արարեալ է կտակ վանորէից երկրիս` (որք այժմ ամայեալք` Առաջնորդքն եւ միաբանքն ՚ի սուրբ Աթոռոջս են) զայնս ընդէր ոչ յիշես: Եւ ասպիսիք յոլովք:

յՈւռումէլի:

Թուղթ առ սրբոյ Աթոռոյս նուիրակ Գէորգ վարդապետն, պատասխանի թղթոյ նորին, զոր գրեալ էր առ սրբազան Վեհըն ՚ի մտանելն ՚ի վիճակն իւր, վասն գործոյն իւրոյ եւ վասն ումեմն գերւոյ, զի տեղեկասցի անդէն, թէ գուցէ թէ ոչ: Եւ վասն այլ իրակութեանց:

Թուղթ առ Ղրիմու Առաջնորդ Ադամ վարդապետն սիրոյ` եւ վասն նուիրակին: Օրհնութեան մեծ կոնդակ եւս ՚ի բոլոր երկիրն:

Թուղթ առ Թօխաթու նուիրակ Զաքարիայ վարդապետն. Առ որ գրեալ էր յառաջ քան զայս սրբազան Վեհըն, առնուլ վասն սրբոյ Աթոռոյս զքանի մի հատ լաւ ջորի, իսկ այժմ զուղտն հարկաւոր տեսեալ քան զջորին գրեաց` զի թէ անդէն իցէ եւ կամ թէ ՚ի Կարին եկեալ իցէ, առցէ զհինգ հատ լօք ուղտս, եւ վասն գալստեանն եւ այլ իրակութեանց:

Եւ ՚ի Կարին:

Բ. Թուղթ առ Պարոն Մելքոն Աղայն, եւ առ սրբոյ Աթոռոյս վէքիլ Տէր Պետրոսն, վասն Իսահակ վարդապետի ընչիցն, թէ ահա գրեցաք Պատրիարգին այժմ եւս թէ սրբոյ Աթոռոյս պարտի հասանիլ: Եւ վասն վերոյ ասացեալ ուղտուցն, զի ընդ Զաքարիայ վարդապետին հոգացեալ առցեն եւ այլ բանք:

Թուղթ եւս առ Աբէլեան Յօհան Աղայն, վասն թղթոցն առ մեզ հասման. Առ որ եւ յղեցան պատասխանիք նոցին` այսինքն` Կ. Պօլսոյ Զմիւռնոյ եւ Ուռումէլու թուղթքն, զի յղեսցէ ՚ի Պօլիս առ Աբրահամ վարդապետն, ՚ի ձեռն Մելքոն փայեկին, ՚ի Դեկտեմբերի Ը.

Վերոգրեցելոց թղթոցս լիովին որպիսութիւնք, տեսցին յօրինակս իւրեանց որք են ՚ի մեծ տետրոջն որ յաւուր Յակոբայ կաթուղիկոսին սկսաւ, ՚ի թղթահամարն ԾԸ, ՃԻԱ, ՃԻԲ, ՃԻԳ: Եւ յսկզբան նորին ՚ի լատինացւոց ռաղամով13) թղթահամարն 6, 7, 8. իսկ ՚ի միւս տետրն, ՚ի թղթահամարն ԽԳ:

Եւ Առաջնորդն Կարսայ Աբրահամ վարդապետն, եկն յամսեանս Դեկտեմբերի ՚ի սուրբ Աթոռս, ՚ի սպաս Սրբազանին քանեօք ոմամբք իշխանօք քաղաքին, եւ առեալ զկոնդակ Առաջնորդական դարձաւ ՚ի Դեկտեմբերի ԻԳ: Սա յաւուրս Յակոբայ կաթուղիկոսին ՚ի սուրբ Աթոռս ո'չ գայր, մինչեւ ցասուցեալ ՚ի վերայ նորա Վեհին կամէր ընդ բանիւ առնել. սակայն վախճանն երագեաց: Եւ Սրբազան Վեհըս մեր ՚ի յաջորդիլն զնոյն ցասումն իբրեւ սկսաւ երեւեցուցանել, նա ապա զղջացեալ եկն:

Աւարտ թղթոց յայսմ ամի գրեցելոց. որ է ՌՄԺԲ թիւն: Եւ Քրիստոսի յուսոյն մերոյ փառք յաւիտեանս Ամէն: