Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Ի ձեռն Զազաբէկին ժամանեաց թուղթ առ սրբազան Վեհըն յարքայէն Հերակլայ, որք էին երկու թուղթք. մինն պատասխանի այնմ թղթոյ սրբազան Վեհին, զոր գրեաց առ նա ՚ի Մարտի ԻԵ եւ մինն էր քան զայն յառաջ գրելոցն պատասխանի: Իսկ եւ յղեալ էր Կաթուղիկոսն զՏէր Պետրոս քահանայն, զոր յառաջագոյն ետ առնել աւագ քահանայ Վանքի եկեղեցւոյն, որպէսզի` տացէ նմա սրբազան Վեհըն զԿոնդակ աւագ քահանայութեան նորապէս, զի որովհետեւ բարկացուցեալ էր զսրբազան Վեհըն չհաւանելովն փիլոնին, զոր վասն նորա յղեաց (որպէս ասացաւ ՚ի Նոյեմ. Ի) վասնորոյ այժմ որպէս թէ յաղաչանս էր եկեալ, զի ներեսցէ: Որոյ աղագաւ գրեալ էր Անտօն Կաթուղիկոսն զիրիջայս եւ Արքայն եւս էր գրեալ. վասնորոյ եւ սրբազանն ետ զթողութիւն իրիցուն եւ զփիլոն եւ զԿոնդակ եւս վասն Աւագ քահանայութեան ետ նմա, որոյ օրինակն է ՚ի բոլորագրահամար տետրն յերեսն ՄԿԷ, ՄԿԸ: Ուստի` եւ զթուղթ մի առ Անտօն Կաթուղիկոսն գրեաց ՚ի պատասխանի թղթոյ նորին այսր աղագաւ: Թուղթ եւս առ Հերակլ Արքայն գրեաց ՚ի պատասխանի թղթոցն երկուց: Նախապէս վասն որդւոյ նորին Գեօրկւոյն որոյ աղագաւ գրեալ էր սրբազանն զգանգատ ՚ի Սեպտ. Ը եւ այժմ Արքայն գրեալ էր վասն նորա զաղաչանս` մի' լինիլ ՚ի նմանէ սրտամնայ: Եւ Գեօրկին եւս զմեղայական գիր էր գրեալ առ սրբազան Վեհըն: Վասնորոյ` գրեաց զօրհնութեան եւ միամտութեան թուղթ առ նա եւ Արքային եւս զմիամտութիւն գրեաց նորին աղագաւ: Իսկ վասն ֆռանկ պատրեացն, որոց աղագաւ զթուղթ գրեաց սրբազան Վեհն ՚ի Մարտի ԻԵ, գրեալ էր Արքայն թէ, մինն ՚ի Քաղաքս է եւ գնալոց է եւ մինն ՚ի Գեօրի է եւ նա եւս անդ ո'չ է մնալոց: Այլ բաց յայսցանէ` մի եւս ՚ի Քաղաքն գոյր, որ ծակէ ՚ի ծակ շրջելով սերմանէր զաղանդն: Վասնորոյ` վերստին գրեաց սրբազան Վեհըն զաղերսանս առ Արքայն զի զհոգս ունիցի, զի մի' խմոր նոցին անդ սփռեսցի. եւ զի այն թուղթն, որ ՚ի Մարտի ԻԵ գրեաց սրբ. Վեհըն առ Արքայն վասն Սաղիմայ նուիրակ Բարսեղ վարդապետին, կորուսեալ էր, վասնորոյ` կրկին եւս այժմ գրեաց Արքային զնոյն բանսն: Եւ վասն Հախբատու եւ Աղարծնոյ վիճոյն` որ ՚ի Յունվ. ԻԲ յիշեցաւ, ՚ի բերան զբանս պատուիրեաց սրբազան Վեհըն Զազայ բէկին, ասել Արքային զի ըստ այնմ արարեալ` կտրեսցէ զվէճն նոցա, որք էին դարձեալ այնք, զորս յառաջ գրով գրէր: Վասնորոյ եւ Արքային գրեաց ՚ի նմանէ իմանալ ընդ այլ հարկաւոր որպիսութեանց:

Առ Իւանէ` դիւան բէկին ՚ի պատասխանի թղթոյն վասն Տէր Պետրոսին:

Առ Արքայն Վրացերէն գրով, վասն հարկաւոր ինչ որպիսութեան եւ վիճոյն Հաղարծնու եւ Հախպատու:

Առ Զաքարիա վարդապետն գրեաց ՚ի պատասխանի թղթոյն, որ գրեալ էր զԴաւիթ վարդապետէն, թէ ՚ի Մօսկով է մտեալ. գրեաց զի այլ եւս զոր ինչ լուիցէ զնմանէ, գրեսցէ: Եւ` վասն բանից Տէր Պետրոսին: Եւ` զոր ինչ առ Արքայն գրեաց վերստին վասն Եփրեմայ նուիրակին, սմա եւս ծանոյց զի գիտացեալ ըստ այնմ խօսեսցի: Եւ զի յոյլ ՚ի նուիրակական գործն մխիւր. գրեաց զմեղադրութիւն: Եւ հարկ, զի որքան Սաղիմայն զԿախէթ նուիրակէ, իսկ թէ ասէ եւ յայսմ նուագի խօսօղ ինչ ոք լիցի եւ ՚ի գործդ ոչ ձեռնամխիցիս, ապա խափանեա զգործդ. զի ամօթ է եւս միւսանգամ վասն այդր գրել ինչ. զոր այժմ ասէ կամէի գրել զի խափանեսցես, այլ թոյլ ետու եւ բազում հարկ վասն այսր:

Առ Տէր Աբրահամն ՚ի պատասխանի թղթոյն, որ գրեալ է զՀաշտարխանու զբարւոք որպիսութիւնս ըստ գրելոյ եղբօրն իրւոյ, որ էր անդ: Ուստի գրեաց զպատուէր եւս այսուհետեւ գրել ընդ փոյթ, եթէ լուիցէ ինչ (որպէս ՚ի Թ Ապրիլի գրեցաւ): Եւ` վասն բանից Տէր Պետրոսին եւ այլ բանք: Եւ այս ՚ի ձեռն գրաբեր Յովհաննիսին յղեաց, որ էր ազգաւ Հնդիկ եւ Քրիստոնէացեալ էր, որոյ աղագաւ գրեալ էր Տէր Աբրահամն զխնդիր` զի շահեսցէ, զոր եւ սրբազան Վեհըն շահեաց: Արքայի եւ Գեօրկու թուղթքն Զաղաբէկիւն յղեցան եւ այլքն Տէր Պետրոսիւն, ՚ի ձեռն որոյ եւ այսք, թուղթ մի առ մհ. Մելքոն` Պապա, Գեօրկի եւ Յովսէփ իշխանսն գրեաց, օրհնութիւն եւ յորդորմունք վասն շինելոյ զժամատուն եկեղեցւոյն իւրեանց, զի շինել կամէին:

Առ Խանում կինն, որ զտեղի մի այգւոյ վախմէր արարեալ սրբոյ Աթոռոյս ՚ի ձեռն Տէր Պետրոսին եւ զղաբալայն եւ զվախուպ նամայն յղեալ, որք էին վրացերէն: Իսկ յառաջ քան զայս ընդ քանաքեռցի Սամուէլին, առ Տէր Յօհան Քահանայն, վասն սրբոյ Աթոռոյս տէրունի ժողովրդոցն, զորս յառաջ Վանքի եկեղեցու Տէր Սահակն հովուէր եւ այժմ նա վախճանեալ էր, պատուէր` զի ինքն հովուեսցէ, որ էր ՚ի Ջիկրաշէն եկեղեցւոջն. ելին Զազայն եւ Տէր Պետրոսն, ՚ի Մայիսի ԺԴ:

Խանն` զիւզբաշի Ալլահվէրտին յղեր ՚ի Նախիջեւան, բերել ՚ի հին Ջուղայու զջրաղացաքարինս. եւ սրբազանն եւս կամելով բերել տալ, գրեաց զթուղթ մի առ Ալլահվէրտին, զի եւ վասն մեր բերցէ: Եւս առ Շամբայ սրբոյ նախավկայի վէքիլ Յօհան վարդապետն գրեաց, զի օգնեսցէ Ալլահվէրտուն պիտոյիւք փայտից: Որք բերեալք եղեն, բայց խանն զաւթեաց եւ մեզ չետ, Մայիս ԺԷ:

Ի հասանիլն թղթոյ Բաղդասար վարդապետին առ ինքն, որ գրեցաւ առ նա ՚ի Մայիսի Թ, նա ՚ի գրուածոց անտի զայլ իմն առեալ մտածմունս, թէեւ ՚ի բերանոյ տղային, զի հարցաւ աստ տղայն, թէ զինչ իցէ պատճառն որ վանեցիքն զնա խնդրեալ են, ՚ի կարծիս էր անկեալ եւ կարծեալ զսրբազան Վեհն սրտամնայ լինիլ եւ որպէս զխորդ զինքն համարել: Ապա գրեալ էր առ սրբազան Վեհն զթուղթ եւ հրաժարեալ իսպառ ՚ի գնալոյ ՚ի Վան: Իսկ սրբազան Վեհըն գրեաց զթուղթ առ նա միամիտ առնելով վասն կարծեացն: Եւ խնդրեաց զվերջին դիտումն նորին, թէ զմի՞տս ունի գնալոյ ՚ի Վան թէ ո'չ: Եհարց եւ զհնարն, թէ մինչ ինքն չգնասցէ, զի՞նչ առնիցէ, կամ թէ ՚ի վերայ Առաջնորդին ձգեսցէ զնուիրակութիւնն որպէս լինի եւ թէ որպէս է՞ր գրելոց առ վանեցիսն զթուղթ, մինչ այսպէս լիցի, զո'ճն գրեաց սմա եւ զպատասխան խնդրեաց, թէ այսպէս բարւոք իցէ, թէ ոչ. զի Աղայն քո ասէ մանաւանդ զքեզ խնդրէ, թէ զայլ ոք յղիցեմք, գուցէ զվնաս ինչ հասուսցեն: Եւ վասն վանիցն պատուէր եւ գութանին եւ լծելի տաւարին սրբոյ Աթոռոյս եւ զի զաւելորդ տաւարսն ս. Աթոռոյս, որք գոյին անդ յղեսցէ: Եւ զի վասն բամբակացն (որք յԱպրիլի ԻԶ յիշեցան) գիւմրիւկ էր տուեալ, գրեաց, զի զդրամն մի առցէ ՚ի մհ. Յօնանէն: Փուսուլայ մի եւս գրեաց, զի ՚ի ժողովեալ անասնոցն ծախեսցէ եւ զպակասութիւն վանիցն հոգասցէ. յորոց ՚ի սուրբ Աթոռս եւս յղեսցէ: Առ Եաղուբ Աղայն եւս զթուղթ գրեաց, որ ՚ի Կարնոյ դարձեալ եկեալ էր ՚ի տեղի իւր եւ զղջացեալ յարարմանցն, կամէր բարեկամանալ ընդ սրբազան Վեհին: Ուստի գրեաց առ նա զբազում խաղաղական եւ սիրայորդոր բանս եւ բարեկամական ցաւակցութիւնս վասն կրելոցն եւ յանձնարարութիւն վասն վանիցն:

Թուղթ եւս գրեցաւ` առ Էրզնկացի Պետրոս վարդապետն ՚ի պատասխանի թղթոյն, որ չէր յանձն առեալ գնալ ՚ի Բէշքիլիսայն, ըստ որում գրեցաւ նմա յԱպրիլի ԻԶ. այլ կամէր զՉանկլին շինել եւ անդ նստիլ: Եւ սրբազան Վեհն գրեաց նմա զհաւանութիւն. թէ բարւոք է, բայց ե'կ ՚ի սուրբ Աթոռս, զի զորպիսութիւնս նորին ՚ի քէն լաւապէս գիտացեալ` զպատշաճն արասցուք, զի կամէր զի՞նչ հնարիւ եւ իցէ, բերել զապստամբն:

Թուղթ եւս առ մհ. Յօնանն գրեաց, որ յԱպրիլի ԻԶ գնաց աստի եւ անդ էր տակաւին: Եւ զթուղթ Պետրոս պետին առ սա յղեաց (զի սա էր խնդրեալ). յղել առ նա: Ծանոյց եւ զգրելն առ Պաղդասար պետն, զի զդրամ մի' առցէ յինքենէ: Եւ վասն ընծայից զմոմ էր խնդրեալ, յղեաց. թուղթ մի եւս առ սրբոյ Աթոռոյս գանձապետ պ. Եզիկն գրեաց եւ զայս Բ թուղթս առ նա յղեաց, զի թէ Յօնանն չիցէ անդ, զայս թուղթս առ նա հասուսցէ եւ զՊետրոս պետինն եւս առ ինքն յղեսցէ: Ի ձեռն տիրացու Ստեփանին. Մայիսի Ի:

Ժողովարարութեան թուղթ եւս տուաւ Քահանայի միոյ ՚ի վերայ Կարնոյ եւ շրջակայից նորին մի ամ պայմանաւ, վասն Չիւթլիկ կոչեցեալ գեղջն իւրեանց եկեղեցւոյն, որ անկեալ էր ընդ պարտիւք, որ էր ԴՃ ղուռուշ եւ պարտատէրն տաճիկ էր, յորոյ ձեռին գրաւ էր եկեղեցին, որ կամէր քակել եւ տունս շինել, եթէ ո'չ տացեն զդրամն. Յունիս Ա:

Թուղթ գրեաց սրբազան Վեհն առ Իւչքիլիսայի Առաջնորդ Զաքարիա վարդապետն շնորհակալութիւն, որ ՚ի ձեռն սպասաւորին իւրոյ զընծայս էր յղեալ սրբազան Վեհին: Որում եւ զգինի յղեաց ընծայ. Յունիս Ա:

Ի Մինաս վարդապետէն, յսպասաւորէ Ուռումէլու նուիրակ հանգուցեալ Գէորգ վարդապետին ժամանեաց առ սրբազան Վեհըն թուղթ ՚ի Պօլսոյ, ընդ այլ թղթոց. որ զմնացեալսն վիճակին աւարտեալ եկեալ էր ՚ի Պօլիս եւ անդուստ զայս թուղթս գրեալ առ սրբազան Վեհն սպասէր պատասխանւոյ սորին, զի եկեսցէ ՚ի սուրբ Աթոռս:

Վասնորոյ` գրեաց սրբազան Վեհն զթուղթ առ նա ՚ի պատասխանի թղթոյն, որ էր այս: Զի գրեաց սրբազան Վեհն յառաջ քան զայս զթուղթ առ մհ. Բարխուտարն եւ Թօմայն եւ եհարց ՚ի նոցանէ զորքանութիւնս արդեանց Գէորգ վարդապետին որ հասեալ էր առ նոսա (զոր եւ նոքա գրեալ էին եւ խնդրեալ վասն իւրեանց զմիամտական ղապզ զոր եւ յղեաց յառաջ քան զայս, զորոց ասացաւ` ՚ի Դեկտ. Զ եւ յԱպրիլի ԺԱ): Իսկ Մինաս վարդապետն զայնմանէ այլ եւ այլս կարծեալ, գրեալ էր այժմ ինքն եւս զորքանութենէ եւ զամենայն պարագայից արդեանցն նուիրակական: Որում հաւատաց սրբազան Վեհըն եւ նմա զմիամտութիւն գրեաց: Եւ վերստին ինքն եւս գրեաց առ նա զորքանութիւնս հասելոց եւ անդէն առ մհ. Բարխուտարն եւ Թօմայն մնացելոց արդեանցն: Զի մասն ինչ յառաջ էր հասեալ (է) եւ մասն ինչ (բձ) յետոյ փօլիս արարաւ ՚ի վերայ նոցա Մելքոնիւն (զորոց ասացեալ է յԱպր. ԺԱ): Եւ բաց յայսցանէ որ ինչ մնայր ՚ի վերայ նոցա, գիտէր սրբազանն եւ նոքա եւ Մինաս պետն եւս գրէին (Է 6). յորում էին եւ այն, որ էր առ մհ. Յակոբն (Բ) եւ այն, զոր Գէորգ վարդապետն էր տուեալ(6) եւ զայն դրամն` զոր Գէորգ վարդապետն կտակ էր արարեալ եղբօրն իւրոյ Առաքելին (6) որպէս յառաջ ՚ի Դեկտ. Զ, այժմ եւս գրեաց չտալ:

Եւ մհ. Յակոբին որպէս ՚ի ԺԱ Ապրիլի, այժմ եւս գրեաց զմեղադրութիւն եւ զհարկ յոյժ սաստիկ թուղթ մի, զի զառ ինքն եղեալ դրամն (Բ) տացէ մհ. Բարխուտարին եւ Թօմային եւ սպառնալիք մինչ ոչ տացէ: Զոր առ Մինաս վարդապետն յղեաց եւ գրեաց, զի թէ առաջին գրով տուեալ իցէ, զայս թուղթս մի' տացէ. իսկ եթէ ո'չ, տացէ եւ խնդրեսցէ եւ թէ եւս չտայցէ, թողեալ եկեսցէ. կարեմ ասէ առնուլ ես: Եւ վասն մանր արծաթեղէն արդեանց եւ մահրամայից զորս առ ինքն ունէր, հարցեալ էր, գրեաց զարծաթեղէնսն վաճառել եւ զգինն բերել եւ զմահրամայսն եւս բերել: Եւ վասն գրեանց եւ քսրոց Գէորգ վարդապետին, որք էին առ նորին եղբայր Ղազարն եւ փեսայ մհ. Խաչատուրն (զորոց ասացաւ ՚ի Դեկտ. Զ). թէ զդաւթարսն առաք եւ զիրսն թողաք, զի ՚ի գալդ ընդ քեզ եղեալ դաւթարին համեմատելով առցես: Եւ թէ` մհ. Խաչատուրն զդրամն զոր տալիք է (որ եւս անդ ՚ի Դեկտ. Զ յիշեցաւ) յանձնէառ. մնաց ասէ, զի դու զթամասուկն բերեալ առցես. զորս պարտիս ՚ի գալդ հոգալ եւ ընդ քեզ բերել: Գրեաց եւ վասն առ մհ. Մովսէսն եղեալ Ե ժամացուցիցն եւ զգեստու Պատրիարգին, առնուլ եւ բերել. գրեանս եւս էր գրեալ Մովսիսին զի առցէ եւ սմա գրեաց զի զպակաս գին նոցին ինքն տացէ եւ զնոսա եւս բերցէ: Եւ առ Պատրիարգն գոյր բալասանի իւղ` առնուլ եւ բերել (եւ զայսց ոմանց ասացեալ է յԱպրիլի ԺԱ եւ ՚ի Մայիսի Բ) եւ մհ. Սիմէօնն զգին բրքոյ միոյ տալ պարտ էր (որպէս ասացաւ ՚ի Մայիսի Բ) զայն եւս առնուլ:

Օրհնութեան եւ շնորհակալութեան թուղթ եւս առ մհ. Սիմէօնն գրեաց եւ ասաց տալ սմա զդրամն: Եւ` զթուղթս առ սա յղեաց, զի տացէ նմա եւ զդրամն առցէ: Եւ մի ոմն ՚ի Չրաղից Պաքմազեան Յօհան Աղային վախճանեալ ՚ի Սիլիսրայ զԱՃ ղուռուշ կտակ էր արարեալ սրբոյ Աթոռոյս, զի Յօհան Աղայն տացէ: Եւ ժողովուրդք տեղւոյն զվկայական մահսար արարեալ տուեալ էին Մինաս վարդապետին եւ նա յղեալ էր առ սրբազան Վեհն: Իսկ զի ինքն Յօհան Աղայն էր ՚ի Պօլիս, յղեաց յետս առ Մինաս վարդապետն, զի ցուցեալ ինքն անդ նմա, խնդրեսցէ եւ առցէ այնպէս, որպէս թէ սրբազանն չըգիտէ զայս զի պատշաճ ո'չ ետես ինքն զթուղթ գրել նմա այսր աղագաւ:

Թուղթ մի եւս դարձեալ վասն վերոյյիշեալ դրամոցն գրեաց առ Մինաս վարդապետն տալ անդ մարդոյ եւ ՚ի Կարին առնուլ: Եցոյց նմա եւ զհաւատարիմսն, որք ՚ի Կարին, զՄուրտիկեանսն, զՊապիկն եւ զՍարխօշն: Եւ գրեաց, զի ընդ մհ. Մովսէսին խօսեսցեն ընդ Սարխօշի եղբայր Աստուածատրին (որք վատայով կամէին առնուլ ՚ի Պօլիս եւ ՚ի Կարին յետ վատային տալ` որպէս Սարխօշն գրեալ էր) զի թէ յանձն առնուցու, զի ՚ի գալն իւր ՚ի Կարին, Սարխօշն անպատճառ զդրամն տացէ, ապա տացէ նմա զդրամ (Բ) կամ (Գ) իսկ զմնացեալն հարցեալ գտցէ զՄուրտիկեանց օրթաղն եւ նմա տացէ: Եւ գրեանս առեալ ՚ի նոցունց ՚ի վերայ վերոյիշեալ մարդկանցն ՚ի սուրբ Աթոռս դիմեսցէ. զշատն ՚ի Մուրտիկեանց կողմն ձգեսցէ եւ զիրակութիւնս զայս լռելեան պահեսցէ:

Առ մհ. Մովսէսն գրեաց ՚ի պատասխանի վասն Մինաս վարդապետին, զի մուղայէթ լեալ հոգալեացն փութով յղեսցէ: Նաեւ յղեսցէ ընդ նմա զգեստ Պատրիարգին եւ զժամացոյցսն, թէ նորեալ իցէ, թէ փոխեալ եւ թէ ո'չ, զնորոգելիսն նորոգել եւ զփոխելիսն փոխել եւ ընդ Խաչսահաթին ՚ի սուրբ Աթոռս յղել: Եւ զի գոյր առ նա յառաջին հիսապէն դրամ (1 ԽԶ) (որպէս յԱպրիլի ԺԱ եւս ասացաւ) գրեաց զի առցէ այնու զքսան հատ կտակարան, քսան հատ շարական, քսան ժամագիրք, երեսուն սաղմոս եւ հինգ ջուխտ Պաղտասարի քերականութիւն եւ ընդ Մինաս վարդապետին յղեսցէ եւ զպակաս գինն ՚ի նմանէ առցէ (որպէս նմա եւս գրեցաւ): Եւ Դ ոսկի Աջահամբոյր էր տուեալ, գրեաց զշնորհակալութիւն:

Գրեաց եւ զթուղթ առ Զմիւռնոյ նուիրակ եւ Առաջնորդ Ղուկաս վարդապետն, դարձեալ վասն բանից տպագրական գրոյն յոյժ հարկ գրել զորպիսութիւն ինչ զնմանէ, զի ցայժմ զոչինչ գրեաց զնմանէ (որեւ ՚ի Յունվ. Ա գրեցաւ): Եւ զի գրեաց ՚ի Մարտի ԻԷ փութով զգործն աւարտել: Գրեաց այժմ, զի թէ աւարտեալ իցէ, մի շարժեսցի ՚ի տեղւոյն, մինչեւ ինքն որպէս գրեսցէ այնպէս առնիցէ: Զայս թուղթս առ մհ. Մսվսէսն յղեաց, յղել առ նա եւ զպատասխանին խնդրել եւ շուտով աստ յղել: Զմիտս գրոյն եւս ծանոյց Մովսիսին, թէ վասն տպագրական գրոյն է:

Ի Կարին առ Պ. Սարխօշն գրեալ, զթուղթքս առ նա յղեաց յղել փութով ՚ի Պօլիս: Զի ՚ի ձեռն նորա աստ հասին թուղթքն: Ընդ Խլօ փայեկին: Յունիս Գ: