Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Որպէս բազմիցս մինչեւ ցայժմ ասացեալ է ՚ի Փետր. ԻԳ եւ յայլս տեղիս, իբրեւ կարի յոյժ յայտնի եղեւ խորդութիւն Առաջնորդին Հաշտարխանու առ սուրբ Աթոռս եւ պաղութիւն սրտից ժողովրդեանն, որք յօծմանէ սրբազան Վեհիս մերոյ մինչեւ ցայժմ, որ ահա ամք Գ լրացեալք անցին, ոչ գրեցին զթուղթ առ սրբազան Վեհըն եւ ո'չ գոնեա` զպատասխանիս թղթոցն, զոր ինքն գրեաց առ նոսա եւ զնուիրակն ունելով յինքեանս անարգ եւ անպատիւ անկեալ ՚ի միում անկեան, որ եւ ՚ի գործ նուիրակութեան տակաւին չէր ձեռնամխեալ: Ապա հոգալ սկսաւ սրբազան Վեհըն այսր աղագաւ զհոգս, հանդերձ իւրովք արհիապատիւ եպիսկոպոսօք եւ այսպէս բարւոք վարկաւ առնել նոցին համակամութեամբ: Քանզի գրեաց զթուղթ առ Քրիստոսասէր թագաւորն Ռուսաց Կատարինէ եւ յԱստուածապահ որդին իւր Պաւլ Պետրիչն: Օրհնելով զթագաւորութիւն նոցին եւ ծանուցանելով զորպիսութիւն եւ զիշխանութիւն սրբոյ Աթոռոյս եւ սորին Աթոռակալաց եւ զհնազանդութիւն ամենայն ազգիս Հայոց, որք ցանեւցիր գոլով ընդ ամենայն երկիր, յամենայն սրտէ պահեն զհնազանդութիւն իւրեանց Աթոռոյս սրբոյն Գրիգորի եւ սորին Աթոռակալաց: Եւ ապա գանգատ զժողովրդոցն Հայոց որք ՚ի նորին իշխանութեան, թէ յառաջագոյն հնազանդք էին սրբոյ Աթոռոյս եւ Առաջնորդն նոցին ՚ի սրբոյ Աթոռոյս կարգիւր եւ այժմ ԺԷ ամէ, որք ՚ի մէնջ ապստամբեցեալք զոմն ապստամբ սեւագլուխ առանց հրամանաց Հայրապետացն մերոց նստուցին իւրեանց Առաջնորդ եւ հռչակեցին թէ` հրամանաւ թագաւորին է. եւ մեք զսորին իրաւն եւ սուտն ո'չ գիտեմք եւ մանաւանդ` չեմք գիտակ վարուց եւ հաւատոց նորին. զի թէ ժողովուրդքն հնազանդէին սրբոյ Աթոռոյս եւ մեզ, ապա Առաջնորդն գիտութեամբ մերով նստէր եւ գիտէաք զի՞նչ հաւատ ունիլն նորին եւ կամ ինքեանք եւ Առաջնորդն իւրեանց գրէին մեզ զթուղթ եւ զօրհնութիւնս մեր խնդրէին: Ծանուցանելով եւ զնուիրակին ո'չ ընդունիլն եւ զբազումս ըստ սոցին բանս: Եւ ապա խնդրելով` զի հանցէ զհրաման յամենայն իշխանութիւնս իւր, զի ժողովուրդքն Հայոց սրբոյ Աթոռոյս հնազանդեսցին հոգեւորապէս եւ ծառայեսցեն եւ եպիսկոպոսն նոցին ՚ի սրբոյ Աթոռոյս կարգեսցի որպէս յառաջն էր: Եւ յոյժ թախանձանօք խնդրեաց շնորհել զհրամանագիր մի այսր աղագաւ: Եւ յղեաց նմա ՚ի յընծայ եւ ՚ի նշան հոգեւոր սիրոյ զմասն ինչ ՚ի նշխարաց սրբոյ Կարապետին, զմասն ինչ սրբոյն Հռիփսիմեայ, զմասն ինչ ՚ի նշխարաց սրբոյն Գէորգեայ զօրավարին եւ զմասն ինչ ՚ի Նոյեան սրբոյ տապանէն. եդեալ զնոսա ուրոյն ուրոյն ՚ի քառանկիւնի արկեղ իրիք արծաթեայ, յատկացուցեալ նշանագրօք եւ կնքեալ իւրով կնքով ամրապէս յղեաց ՚ի ձեռն թիֆլիզեցի Դաւիթ վարդապետին: Իսկ եւ էին ՚ի դրան մեծազօր թագաւորին յարգեցեալք յոյժ Յովհաննէս Քահանայ ոմն Ջուղայեցի եւ այլք եւս, որոց աղագաւ գրեալ էին ՚ի Հաշտարխանու վաճառականք ոմանք Ջուղայեցիք. գրել առ նոսա զթուղթ այսց բանից աղագաւ եւ առ թագաւորն եւս զարզայ, զի նոքա եւս զսոյն կամէին:

Վասնորոյ զթուղթ գրեաց առ Տէր Յովհաննէսն ՚ի Պետրբուրգ, ծանուցանելով նմա կարճառօտապէս զխորդութիւն եւ զապստամբութիւն ժողովրդեանն Հաշտարխանու եւ Առաջնորդի նոցին եւ զյղելն այնր աղագաւ անդ զԴաւիթ վարդապետն եւ յանձնարարութիւն վասն նորին եւ գործոյն. որպէս զի` հոգասցէ եւ փութապէս դարձուսցէ, որ կարօղ իսկ էր: Յայս միտ գրեցան նաեւ ՚ի Պետրբուրք եւ ՚ի Մօսկօվ առ իշխանս ոմանս Դ թուղթք առ Եղիազար, Ղուկաս, Ներսէս եւ Յովհաննէս Աղայսն: Որոց եւ սիրով մեղադիր լինելով վասն ո'չ գրելոյն զթուղթ սիրոյ: Իսկ ՚ի Հաշտարխան գրեցան թուղթք ո'չ ըստ սոյն բանից, այլ ծածկելով զպատճառ յղեցման Դաւիթ վարդապետին եւ զայս ցուցանելով պատճառ, թէ որովհետեւ յայսքան ժամանակ յորմէհետէ կոչեցաք մեք ՚ի Հայրապետութիւն, ոչ ՚ի ձէնջ եւ ո'չ յԱռաջնորդէդ ձերմէ ընկալաք մեք զթուղթ շնորհաւորական եւ կամ սիրոյ եւ որպիսահարց եւ ոչ գոնեայ զպատասխանիս թղթոցն մերոց գրեցիք, զորս գրեցաք առ ձեզ քանիցս անգամ հասարակապէս եւ յատկապէս: Եւ մանաւանդ` զնուիրակն մեր` յորմէհետէ եկն առ ձեզ, ունիք ՚ի միջի ձերում անպատիւ եւ զնուիրակութիւն եւս ոչ տայք եւ վիրաւորէք եւս, վասնորոյ` եւ մեք առ ՚ի գիտել զպատճառն այդորիկ, առաքեցաք յայդր զԴաւիթ վարդապետն, զի գիտասցէ զկամս ձեր, թէ վասն էր առնէք դուք այդպէս եւ մանաւանդ` վերահասու լիցի թէ ձեր է մեղն եթէ նուիրակին մերոյ, եւ թէ հնար իցէ` հաշտեցուսցէ զձեզ ընդ նուիրակին եւ դուք սիրով զնուիրակութիւնն տայցէք: Իսկ եթէ ոչ, փութով զնուիրակն ՚ի սուրբ Աթոռս դարձուսցէ: Այս եդաւ պատճառ յղելոյ Դաւիթ վարդապետին եւ ըստ այսմ մտաց գրեցաւ թուղթ առ ժողովուրդսն Հաշտարխանու հասարակապէս:

Թուղթ մի եւս առ Բարդուղիմէոս Աղայն գրեցաւ, դարձեալ վասն այսց բանից եւ յանձնարարութիւն:

Թուղթ եւս առ Եպիսկոպոսն Ռուսաց որ ՚ի Հաշտարխան, սէր` եւ ծանուցումն կերպիւ իւիք զիրակութիւնքս եւ յանձնարարութիւն վասն Դաւիթ պետին, խնդրելով եւ զպատասխանիս թղթոյս: Յղեաց նմա ՚ի նշան հոգեւորի սիրոյ եւ զմասն մի ՚ի Նոյեան սրբոյ տապանէն, զոր ինքն խնդրեալ էր ըղձիւ:

Թուղթ եւս առ Շամախեցի Սարգիս Աղայն, վասն այսց բանից դարձեալ: Նա եւ վասն դրամոյ իրիք, զոր Սարգիս ոմն պարտական էր սրբոյ Աթոռոյս Մութավէլի Բարսեղ վարդապետին, որ ՚ի Պօլիս, զի առցէ եւ յանձնեսցէ Դաւիթ վարդապետին: Եւ նորին մուրհակն եւս Դաւիթ վարդապետին տուաւ, զի յետ առման դրամին տացէ նոցա: Յղեցան ընդ սմա եւ հին թուղթքն Հաշտարխանու, որք գրեցեալք էին ՚ի Յունվ. Ժ, զորս եւ տեղապահ Մկրտիչ վարդապետն յղեալ էր յետս ՚ի Թիֆլիզոյ ՚ի Յունիսի ԺԶ: Եւ ամսաթիւն նոցին ոչ փոխեցաւ: Եւ գրեցաւ այժմ ՚ի թղթոջ Առաջնորդին եւ Ղեւոնդին եւ Սարգիս Աղային վասն վախճանման եւ անցից քանաքեռցի Անանիա վարդապետին (որպէս եւ ՚ի Յունիսի ԻԶ առ Ջուղայու Քեալանթար Սարգիս Աղայն), զի զփախուցեալ սպասաւորս նորին հետեւեալ գտցեն թերեւս անդ իցեն երթեալք եւ զինչսն առեալ սրբոյ Աթոռոյս հասուսցեն: