Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Եւդոկիոյ նուիրակ Զաքարիայ վարդապետն աւարտեալ զգործն նուիրակական, դարձաւ եւ եկն եմուտ ՚ի սուրբ Աթոռս ՚ի Մարտի ամսոյ Դ: Ընդ որում գոյին թուղթք ՚ի Թօխաթու եւ ՚ի Կարնոյ, գլխաւորապէս` ՚ի Թօխաթու ժողովրդականացն էր մահսար վասն Հայրապետութեան սրբազան Վեհին մերոյ, եւ ՚ի Կարնոյ էր մահսար աղերսանաց, զի սրբազան Վեհըն յղիցէ վասն Առաջնորդի նոցին զկոնդակ: Եւ այլ մանր թուղթք բազումք էին: Ար'դ` յետ գալստեան Զաքարիայ վարդապետին, կացոյց ՚ի տեղի նորին զԵսայի վարդապետն նուիրակ Եւդոկիոյ: Եւ առաքեաց զնա սրբազան Վեհըն բազում թղթովք: Որքեն գրեցեալքս ՚ի ներքոյ:

Ի Թօխաթ, եւ ՚ի վիճակս իւր:

Նուիրակական մեծ կոնդակ:

Իմտատիայի կոնդակ վասն սրբոյ Աթոռոյս պարսպաշինութեան: Օրհնութեան եւ Շնորհակալութեան կոնդակ ՚ի Քաղաքն վասն եկելոյ նուիրակին, եւ վասն մահսարին, եւ քան զամենայն յառաջ զանուն սրբազան Վեհին յիշելոյն յեկեղեցւոջ:

Կոնդակ եւս ըստ սմին ՚ի յԱմասիայ եւ ՚ի Մարսուան: Թուղթ առ Ակնայ Առաջնորդ Մարտիրոս վարդապետն Շնորհակալութիւն վասն հին նուիրակին եւ յանձնարարութիւն վասն նորոյն:

Թուղթ եւս ըստ սմին առ Արապկերու Առաջնորդ Պետրոս վարդապետն:

Թուղթ առ Աւետիք Աղայն, որեւ վասն տան որդւոյ նորին:

Առ Պարոն Մնացականն, վասն ընծայիցն Շնորհակալութիւն եւ վասն գալստեանն:

Առ Խօջայ Պօղոսն որ էր եկաւ հասաւ:

Յանձնարարութիւն առանց անուան:

Ղապզ Եսայի վարդապետին տուաւ վասն դրամին զոր աստ ետ: Ղապզ վասն սրբոյ Աթոռոյս թագին, որ ՚ի Բարսեղ վարդապետէն մնաց ՚ի Թօխաթ, զի Աբրահամ վարդապետեն ՚ի գալն Պօլսոյ ընդ իւր բերցէ:

Ի Կարին պատասխանի թղթոց նոցին:

Առաջնորդական կոնդակ վասն Պաղտասար վարդապետին: Յորում եւ յանդիմանութիւն վասն ոչ յղելոյն զԱռաջնորդն ՚ի սուրբ Աթոռս ըստ օրինի, եւ ամբարտաւանաբար զկնիքսն յերես մահսարին դնելոյն:

Թուղթ առ Պարոն Մելքոն Աղայն, վասն այսց, եւ հաւանութիւն վասն առնլոյն ՚ի Զաքարիայ վարդապետէն զդրամ ՚ի փոխն իւր:

Թուղթ առ սրբոյ Աթոռոյս գանձապետ Մահտեսի Գրիգորն, վասն այսց եւ յաղագս առ մեզ հասման յղեցեալ դրամոցն ՚ի ձեռն Զաքարիայ վարդապետին:

Թուղթ եւս առ Արապկերցի Մահտեսի Փիլիպպոսն, յանձնարարութիւն վասն նուիրակին իւրեանց Եսայի վարդապետին, եւ այլ բանք:

Եւ զ՚Ղուկաս վարդապետն` որ յառաջ քան զայս աւարտեալ զնուիրակութիւն Ուռումէլու երկրին եկն ՚ի սուրբ Աթոռս յանցելումն ամի, առաքեաց սրբազան Վեհըն ՚ի նուիրակութիւն եւ յ՚Առաջնորդութիւն Զմիւռնոյ Քաղաքին եւ բոլոր երկրին, ՚ի տեղի Աբրահամ վարդապետին: Քանզի` ՚ի վաղուց իսկ հետէ աւարտեալ Աբրահամ վարդապետին զվիճակն, եկեալ նստեալ էր ՚ի Պօլիս, եւ ՚ի սուրբ Աթոռս կամէր գալ: Ուստի` հոգացեալ սորին աղագաւ եւս զթուղթս սրբազան Վեհին յղեաց ընդ Եսայի վարդապետին: Եւ են թուղթքն այսոքիկ:

Ի Զմիւռին:

Նուիրակական մեծ կոնդակ:

Իմտատիայի կոնդակ վասն Պարսպաշինութեան սրբոյ Աթոռոյս:

Եւ յանձնարարութիւնք են այսոքիկ:

Առ Ապրօյեան Պետրոս Աղայն:

Առ Քահանայսն քաղաքին: Որոց եւ յանդիմանութիւն վասն ընդդիմութեանցն եւ ներհակութեանցն, զորս արարեալ էին ընդ Աբրահամ վարդապետին յայտնի լրբութեամբ:

Թուղթ եւս ըստ սմին առ ներհակող Յոհան Աղայն:

Օրհնութեան կոնդակ եւս ՚ի յԱմստերդամ, որոց եւ մխիթարութիւն եւ յուսադրութիւն վասն տարակցութեանցն եւ միայնութեանցն:

Զի եւ այն լինի ընդ ձեռամբ Զմիւռնոյ նուիրակին եւ Առաջնորդին:

Առ Մահտեսի Չալիկն:

Առ Մալխաս Աղայն, առ որս եւ վասն Աբրահամ վարդապետին շնորհակալութիւն:

Առ Աւետիք Աղայն:

Առ Եսայի Չէլեպին:

Առ Ճավահիրջի Խօջայ Յարութիւնն:

Գ. Յանձնարարութիւնք եւս թարց թարց անուան:

Ղապզ Ղուկաս վարդապետին տուաւ վասն դրամին` զոր աստ ետ:

Ղապզ եւս ըստ սմին Ստեփաննոս վարդապետին, սպասաւորի նորին:

Առ տիրացու Մարկոսն եւ Կիրակոսն:

Եւ ՚ի Պօլիս գրեցան պատասխանիք թղթոցն, զորս ՚ի Փետրվարի ԺԹ ընդ բէրաթին եւ ֆերմանացն ընկալաւ սրբազան Վեհըն, նաեւ այլոց իշխանաց եւս գրեցան թուղթք, յորոց սրբազան Վեհըն ոչ ընկալաւ զթուղթս, ՚ի յորս Շնորհակալութիւն եւ օրհնութիւն վասն հարազատութեանցն եւ զֆերմանսն հոգալոյն, եւ յանձնարարութիւն վասն Ղուկաս վարդապետին եւ այլք բանք:

Եւ են այսոքիկ:

Թուղթ առ Աբրահամ վարդապետն վասն գալոյն, եւ անդէն հոգալոյ ինչ եւ վասն Ղուկաս վարդապետին եւ այլ բանք: Թուղթ եւս ըստ սմին առ սրբոյ Աթոռոյս նուիրակ Յարութիւն վարդապետն, եւ վասն գործոյն իւրոյ:

Իմտատիայի կոնդակ վասն Պարսպաշինութեան:

Առ Յակոբ Պատրիարգն:

Առ Կեսարացի Սարգիս վարդապետն:

Առ Պրուսայու Առաջնորդ Սամուէլ վարդապետն:

Առ Մահտեսի Սիմէօն Աղայն:

Առ Պաղտասար եւ Գասբար Աղայսն:

Առ Մարտիրոս Աղայն Հովուեան:

Առ սրբոյ Աթոռոյս գանձապետ Մկրտիչ Աղայն:

Առ գանձապետ Անտօն Չէլէպին:

Առ գանձապետ Մահտեսի Մովսէսն:

Առ Մահտեսի Մօքոս եւ Սարգիս Աղայսն:

Առ Նիկողայոս Աղայն:

Առ Եղիազար Չէլեպին:

Առ տիրացու Սարգիսն:

Օրինակք ընդ երկուց վարդապետացս գնացեալ ոմանց թղթոց, տեսցին ՚ի մեծ տետրոջն ՚ի թղթահամարն ՃԼԴ, ՃՀԷ. ՃՀԸ. ՃՀԹ. ՃՂԸ. ՃՂԹ. ՄԱ. ՄԲ: Եւ ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն ՚ի թղթահամարն. ԽԶ. ԽԷ, ԽԸ, ԽԹ. Ծ:

Որք յղեցան ՚ի ձեռն երկուց նուիրակացն, Ղուկաս եւ Եսայի վարդապետացն, ՚ի Մարտի ամսոյ ԺԱ ումն:

Ի Մարտի ամսոյ ԺԵ:

Ժողովարարութեան թուղթ տուաւ ումեմն Ղափանցի գերետէր աղքատ տղայի, որոյ երկու քորքն էին անկեալ գերի, ՚ի վերայ Ղափանցի վաճառականացն միայն ուր եւ իցեն:

Ջուղայու Քեալանթար Սարգիս Աղայն` զոր ՚ի վերոյ ՚ի Փետրվարի Գ. յիրակութեան վիճոյն Գիլանու յիշեցաք, թէ եկեալ ՚ի յԻւչքիլիսայն դիպեցաւ սրբազան Վեհին, յորժամ ընդ Քեարիմ խանին դարձաւ ՚ի Սպահան, գրեալ էր անտի առ սրբազան Վեհըն զթուղթ սիրոյ եւ զորպիսածանոյց, որով եւ խնդրեալ էր զտեղւոյս զորպիսութիւն: Եւ այս ՚ի ձեռն Մարգար Աղային էհաս ՚ի սուրբ Աթոռս: Ուստի թուղթ գրեաց սրբազան Վեհըն պատասխանի թղթոյ նորին, եւ յղեաց դարձեալ ՚ի ձեռն Մարգար Աղային, ՚ի Բայազիտ. եւ զթուղթ եւս առ Մարգար Աղայն գրեաց` զի հասուսցէ զայն առ Քեալանթարն ՚ի Սպահան, այս եղեւ ՚ի Մարտի ԺԶ.

Օրինակն տես ՚ի մեծ տետրոջն ՚ի ՄԲ. ՄԳ. երեսսն:

Էհաս առ սրբազան Վեհըս մեր թուղթ յԱռաջնորդէ Երնջակու սրբոյ Կարապետի վանիցն ՚ի Կարապետ վարդապետէն, ՚ի Մարտի ամսոյ ԺԳ, ՚ի ձեռն միաբանի նորին Սամուէլ վարդապետին, որ խնդրէր ՚ի սրբազան Վեհէն զթուղթս վասն ինքեան եւ վանիցն իւրոց: Զորս եւ սրբազան Վեհըն ետ: Եւ են այսոքիկ: Առաջնորդական կոնդակ մի. եւ մէկ Ընդհանրական ժողովարարութեան կոնդակ եւս ըստ նորին խնդրոյ: Այլ եւ թուղթ եւս գրեաց սրբազան Վեհըն առ միաբանսն Տաթեւու վանիցն, Ներսէս եւ Մինաս վարդապետսն: Որոց նախ յանդիմանութիւն վասն ոչ ծանուցանելոյն ինքեան երկար միջոցաւ զսպանումն Առաջնորդին իւրեանց Յօհաննէս վարդապետին, եւ ոչ հոգալոյն` զի կացուսցեն ՚ի նորին տեղի զոմն Առաջնորդ, որ զշինութիւն վանիցն բազմավշտակրի հոգասցէ: Եւ ապա հարկ նոցին, զի փութով զմահսար ժողովրդովք երկրին եւ մնացորդ միաբանիւք վանիցն հոգացեալ առ ինքն յղեսցեն, եւ խնդրեսցեն զո եւ կամիցին ինքեանց Առաջնորդ` թէ անդուստ իցէ եւ թէ ՚ի սրբոյ Աթոռոյս: Այլեւ մեղադրութիւն առ Ներսէս վարդապետն միայն, վասն լիով ոչ հատուցանելոյն զպարտս Սրբոյ Կարապետի Առաջնորդ Կարապետ վարդապետին, որով ազատեցեալ էր ՚ի գերութենէ անտի իւրոյ (որպէս ասացաք ՚ի Փետրվարի ԻԴ. յիրակութեան Տաթեւու վանիցն աւարառութեան եւ Առաջնորդին սպանման): Եւ սպառնալիսն, զի հատուսցէ զմնացեալն եւս անպատճառ: Այս եւս ՚ի խնդրոյ Կարապետ վարդապետին գրեցաւ: Որոյ օրինակն տեսցի ՚ի մեծ տետրոջն ՚ի ՄԳ. ՄԴ. երեսսն:

Զորս առեալ գրաբեր Սամուէլ վարդապետին ել ՚ի սրբոյ Աթոռոյս ՚ի Մարտի ամսոյ քսան եւ միումն:

Ի Մարտի ամսոյ ԻԸ.

Տաճկերէն թուղթ գրեաց սրբազան Վեհըն ՚ի Կարս առ Իբրահիմ էֆէնտին, որոյ եւ զընծայ յղեաց ՚ի Շնորհաւորութիւն հարսանեաց որդւոյն եւ վասն նուիրակին յանձնարարութիւն գրեցաւ:

Ընկալաւ դարձեալ սրբազան Վեհըս մեր զթուղթ ՚ի Վանայ նուիրակ Պաղտասար վարդապետէն, ՚ի Մարտի ամսոյ ԺԹ, որ էր պատասխանի թղթոյն, որ գրեցաւ նմա ՚ի Փետրվարի Գ: Եւ պատասխանի նմին զթուղթ գրեաց, որ էր դարձեալ յաղագս քարահատաց: Եւ վասն Առաջնորդին Վանայ Գրիգոր վարդապետին, որ ՚ի սուրբ Աթոռս ոչ գայր. Թուղթ եւս ըստ սմին առ մահտեսի Թօմայն: Որք ՚ի ձեռն Պաղտասար վարդապետի յղեալ փայեկին յղեցան, ՚ի Մարտի ԻԱ:

Դարձեալ առ սրբազան Վեհըս մեր ժամանեցին թուղթք ՚ի Թիֆլիզոյ, ՚ի ձեռն Տէր Գաբրիէլին եւ Կարմիր Կոնտցի Ոսկանի եղբօր որդի Պետրոսին, ՚ի Մարտի ամսոյ ԺԲ. եւ ՚ի ԻԳ. ՚ի Հերակլ Արքայէն (յորմէ Բ եւս թուղթք յառաջ քան զայս ժամանեցին), եւ յայլոց ոմանց քաղաքացեաց անտի: Եւ սրբազան Վեհըն այժմ եւ ոչ միոյ ուրուք թղթոյ այլոցն գրեաց զպատասխան, այլ միայն առ Քրիստոսազօր Արքայն գրեաց պատասխանի չորից թղթոց նորին զորս ընկալեալ էր զթուղթ, որ էր գլխաւորապէս եւ հարկաւորաբար վասն Հաշտարխանու նուիրակ Սարգիս վարդապետին: Որ յԻսահակայ կոչմամբ Կաթուղիկոսին ՚ի Կարնոյ Քաղաքէ. աւարտեաց ՚ի հինգ ամն հազիւ զնուիրակական գործն եւ ընդ վախճանիլ Յակոբայ Կաթուղիկոսէն եւ օծանիլ սրբազան Վեհիս մերոյ, նա եկեալ եմուտ ՚ի Քաղաքն Թիֆլիզ, եւ անտի գրէր առ սրբազան Վեհըն զթուղթս երկար միջոցաւ, եւ ինքն ՚ի սուրբ Աթոռս ոչ գայր, երբեմն զճանապարհացն զերկիւղ, եւ զհաստատուն կարաւան ոչ գոլն պատճառելով. եւ երբեմն զԱմառնային տօթն երկրիս մերոյ, եւ զայլս պատճառս սնոտիս: Եւ յերկարապէս մնալն իւր ՚ի Քաղաքի անդ, հռչակեաց զինքն թէ տեղե'ակ իցէ գրոցն ճարտասանական, ունելով եւ զգիրքն: Ուստի` գիտացեալ զայս վրացւոցն, եւ մանաւանդ Կաթուղիկոսն նոցին, արգելին զնա անդ վասն դա'ս ասելոյ եւ զի զգիրքն թարգմանիցեն: Եւ այս եղեւ անդ նորին պատճառ երկրորդապէս յամեցման, որոյ եւ ինքն թերեւս ունէր զկամս: Որոյ աղագաւ գրեաց Արքայն յառաջքան զայս առ սրբազան Վեհըն զխնդիրս, զի թողցէ զնա ժամանակ ինչ անդ, որպէս թէ պիտոյ իցէ ինքեանց: Եւ սրբազան Վեհըն թողացոյց ժամանակ ինչ ըստ խնդրոյն: Եւ այժմ գրեաց առ Արքայն, զի յղեսցէ զնա, եւ մի եւս յամեցուսցէ, ցուցանելով նմա զհարկաւորութիւնն. եւ զվնասն, որ լինի եւ լինելոց է ՚ի յեւս յամիլն: Այլ գրեցաւ ՚ի թղթոջս եւ այլ եւս բան, սակայն` զայնմանէ աստ երկարելն այժմ` պատշաճ ոչ տեսի, թողլով յօրինակն իւր տեսանիլս սակաւապէս, ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն ՚ի թղթահամարն ԾԱ:

Որ ՚ի ձեռն փայեկին (զոր Տէր Գաբրիէլն վարձեալ յառաջ քան զինքն յղեաց, ՚ի Քաղաքն) յղեցաւ ՚ի Մարտի ԻԵ:

Ժամանեաց դարձեալ առ սրբազան Վեհըս մեր թուղթ ՚ի Վանայ նուիրակ Պաղտասար վարդապետէն ՚ի Մարտի ամսոյ ԻԳ, որ էր Բարդուղիմէոսի Առաքելոյ Վանից Առաջնորդ Ստեփաննոս վարդապետին, եւ ընկերի նորին Սարգիս վարդապետին, զորս աստէն արգելեալ էր սրբազան Վեհըն (որպէս ասացաք ՚ի Փետրվարի Գ). թէ ժողովուրդքն Հախբակու գրեալ են ինձ թէ` գրեա' առ Հոգեւորտէրն զի զնոսա մի' յղեսցէ յերկիրս մեր, զի մեզ ոչ են ընդունելիք: Եւ զայն թուղթն նոցին եւս յղեալ էր առ սրբազան Վեհըն որ էր առանց կնքոյ: Ո'ւստի` եւ սրբազան Վեհըն գրեաց առ նա պատասխանի թղթոյ նորին զթուղթ` պատուիրելով` զի յայնպիսի բանս մի' խառնիցի, այլ միայն գործոյն իւրոյ զփոյթ ունիցի, եւ թէ` զքարահատս եւ զորմադիրս յղեսցէ, որպէս եւ յառաջ քան զայս գրեցաք. եւ այլ բանք: Որ ՚ի ձեռն փայեկի նորին յղեցաւ ՚ի Մարտի ԻԵ:

Թուղթ գրեաց սրբազան Վեհըն առ նոր Ջուղայու Քեալանթար Սարգիս Աղայն վասն բազմաց իրակութեանց, գլխաւորապէս վասն Իմամարխ կոչեցեալ տեղւոյն, զոր սահմանակից տաճիկքն դաւով եւ սուտ վկայիւք բազումս ջանացին յափշտակել ՚ի մէնջ: Եւ մինչ զայն առնել ոչ կարացին սակս ունելոյն մեր զհաստատուն ղաբալայ20), զմուլք հանել ջանացին, եւ մեք ոչ տայաք սակս խէյրաթ21) գոլոյ տեղւոյն եւ ոչ մուլք: Զի կին սպահանցի Սէֆիղուլի խան կոչեցելոյ տիրողին Երեւանու երկրիս, որ ՚ի ժամանակս առաջին Շահիցն է եղեալ, յետ մահուան առն իւրոյ հանեալ զառուն զայն արար խէյրաթ, թէ ո' ոք ՚ի ներքոյ այն ջրոյն արասցէ զվաստակ ինչ, զմուլք մի' տացէ: Բայց յայսմ ժամանակի, իբրեւ անգլուխ տաճիկքն զտեղւոյն մուլքն ՚ի մէնջ առնուլ կամէին (թէպէտ ոչ կարէին եւ մեք ո'չ տայաք), սրբազան Վեհըն գրեաց զթուղթս զայս առ Սարգիս Քեալանթարն ՚ի Սպահան, զի ՚ի մնացորդաց յազգէ Սէֆիղուլի խանին, զվկայական թուղթ մի առեալ յղեսցէ' առ մեզ: Իբր թէ` զայն արխն զոր հարքն մեր հանեա~լ են, խէյրա'թեն արարեալ եւ ո'չ մուլք կամ վախուբ: Ո'ւրեմն` մի' ոք իշխեսցէ զմեր հայրենի խէյրաթն իւրացուցանել եւ ՚ի նմանէ զմուլք հանել:

Այս թուղթս ընդ Քեարիմ խանի չափարին յղեցաւ, որ վասն ձիոց եկեալ էր առ Երեւանու խանն. ՚ի Մարտի ԻԶ.

Ժողովարարութեան թուղթ տուաւ Եղիազար անուամբ առն միոյ, որոյ դուստրն եւ թոռն գերի էին անկեալ, որ էր ՚ի Գեղարքունոյ եւ ՚ի Գաւառ գեղջէ, մի ամ պայմանաւ: Ի Մարտի ԻԶ:

Ժողովարարութեան թուղթ եւս տուաւ ումեմն Գեանճեցի ալեւորի, որ յԵրուսաղէմ վասն յոյժ թախանձանաց ոմանց, եւ պայմանեցաւ ՚ի թղթոջն վեց ամիս միայն ընդունելի լինիլ: Այլեւ բաց յ՚այնց Քաղաքաց եւ գիւղից որք ՚ի գնալն պատահիցին, յ՚այլ ուրէք ոչ շրջեցուցանել: Ի Մարտի ԻԸ: