Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Նուիրակն Հնդկաց Յովհաննէս վարդապետն որ յիշեցաւ ՚ի Սեպտ. Ը եւ յառաջ քան զայն, եկեալ ՚ի սուրբ Աթոռս էհաս անվնաս: Եւ եբեր սա ընդ իւր զմահսար ՚ի ժողովրդոցն Բասրայու վասն Աւետիք վարդապետին Ջուղայեցւոյ, որ յիշեցեալ եղեւ ՚ի Հոկտ. Գ. որք գրեալ էին զբազում գանգատանս զնմանէ եւ զվկայեալ նորին անարժանութեան: Որք եւ զայս գրեալ էին թէ` գրեալ էր մեզ Առաջնորդն մեր Գէորգ վարդապետն ՚ի Ջուղայու թէ` ես թէպէտ առ հարկի իրիք զԱւետիս վարդապետն յղեցի ՚ի սուրբ Էջմիածին վասն եպիսկոպոսութեան, սակայն գրեցի յետոյ առ սրբազան Վեհըն, զի մի ձեռնադրեսցէ զնա եւ մի բնաւ յայսկոյս յղեսցէ, այլ կամ անդէն առ ինքն պահեսցէ եւ կամ վանեսցէ յայլուր, կամ դիցէ ՚ի Սեւան: Եւ ինքեանք եւս զսոյն խնդիր գրեալ էին բազում աղաչանօք: Այլ այսպիսի գիր զոր ասէին, տակաւին ՚ի սուրբ Աթոռս չէր հասեալ, սակայն ՚ի յընթեռնուլն սրբազան Վեհին զմահսարն, վաղվաղակի առաքեալ էած զԱւետիս վարդապետն ՚ի սուրբ Աթոռս (զի տակաւին յԵրեւան էր եւ առնէր անդ ժողովս) եւ ծանոյց նմա զայսոսիկ եւ կամեցաւ պահել զնա աստէն ՚ի սուրբ Աթոռոջս ՚ի միաբանութիւն: Իսկ նա թէպէտ ունեցաւ զհաճութիւն մնալ աստ ըստ հրամանին, սակայն` որովհետեւ ունէր ինքեան զյատուկ հոգալի բանս ՚ի յերկիրն Ռուսաց, վասնորոյ` խնդրեաց ՚ի սրբազան Վեհէն զհրաման, երթալ հոգալ զբան իւր եւ դառնալ վերստին ՚ի սուրբ Աթոռս: Խնդրեաց եւ զյանձնարարական թուղթ մի ՚ի վերայ իշխանացն Հաշտարխանու վասն իւր, զի ակնածեսցեն ինքեան եւ օգնեսցեն, զի զհոգալիսն իւր հոգացեալ ՚ի սուրբ Աթոռս դարձցի: Վասնորոյ` էառ ՚ի նմանէ սրբազան Վեհըն զժողովարարութեան կոնդակն զոր տուեալ էր եւ զխնդրեցեալ Յանձնարարական թուղթն ետ եւ արձակեաց զնա երթալ եւ ըստ իւրոյ պայմանին վերստին աստ դառնալ. ել ՚ի Հոկտ. ԻԷ:

Վասնզի տուեալ էր նուիրակն Հնդկաց Յովհաննէս վարդապետն զդրամս ՚ի Բասրայ Շօռօթեցի Մկրտիչ Աղայի օրթաղ Ղափանցի Պօղօսի որդի Յակոբին (որ ասացեալ է ՚ի Սեպտ. ԺԶ եւ յայլուրեք). նաեւ տուեալ էր եւս զդրամ ՚ի Բաղդատ Եփրիկեանց մհ. Գրիգորի օրթաղ մհ. Յարութիւնի որդի մհ. Յակոբին եւ ՚ի նոցանէ զթամասուկս եւ զբարեւագիրս առ Մկրտիչ Աղայն եւ առ մհ. Գրիգորն առեալ բերեալ էր ընդ իւր (զորոյ գալստենէն ասացաւ ՚ի վերոյ), վասն որոյ` կամէր սրբազան Վեհըն զայսոսիկ առ Զաքարիա վարդապետն յղել ՚ի Կարին, զի առեալ զդրամսն ՚ի սուրբ Աթոռս բերցէ: Վասնորոյ զթուղթ գրեաց առ նա ՚ի պատասխանի թղթոյն, զոր այժմ ՚ի նմանէ ընկալեալ էր եւ զչորեսին ղապզ եւ զբարեւագիրսն եւս յղեաց առ նա զի առցէ ՚ի Մկրտիչ Աղայէն (որ էր ՚ի Թօխաթ) զդրամն կամ փօլիցայիւ եւ կամ որով կերպիւ եւ իցէ եւ զթուղթսն առ նա յղեսցէ:

Զթուղթ մի եւս առ Մկրտիչ Աղայն գրեաց սմին աղագաւ, զի մի' զվատայն պատճառեսցէ, այլ փութով տացէ, զոր եւ յղեաց առ Զաքարիա վարդապետն. նաեւ զթուղթ մի եւս առ մհ. Գրիգորն գրեալ առ Զաքարիա վարդապետն յղեաց, զի զդրամն առեալ` տացէ նմա ընդ ղապզին եւ բարեւագրին օրթաղին իւրոյ: Եւ զի Եւդոկիոյ նուիրակ Եսայի վարդապետն, զկէս միոյ եւ զընծայ ՚ի ձեռն Ագուլեցի Մարտիրոսի ումեմն յղեալ էր ՚ի Կարին եւ Զաքարիա վարդապետն գրեալ էր թէ առնլոց եմ, վասնորոյ` գրեաց զհարկ, զի առցէ, բայց որովհետեւ (Բց աղագաւ) յառաջ քան զայս ՚ի Սեպտ. ԺԶ յղեալ էր սրբազան Վեհըն զղապզ առ Զաքարիա վարդապետն, զի ՚ի յԵսայի վարդապետէն առցէ, վասնորոյ` սրբազան Վեհըն այժմ որպէս ներելով նմա, գրեաց առ Զաքարիա վարդապետն, զի զ՚(Բսն) յղեցելովն լցուսցէ, կամ որքան կարասցէ նա այնքան առեալ, զգիր (Բցն) բերցէ յետս: Եւ միամտութիւն վասն Թիֆլիզեցի Մկրտումի փօլիցային զոր անդ տուեալ էր, թէ աստ առաք (զորմէ ասացաւ ՚ի Սեպտ. ԻԴ): Եւ վասն ՚ի վերայ Պօլսոյ նուիրակ Յարութիւն վարդապետին արարեալ փօլիցային, (Գ) զի դարձուսցէ յետս, որպէս յառաջ եւս ՚ի Հոկտ. Բ եւ ԻԹ եւս գրեցաւ: Իսկ եթէ հասեալ իցէ փօլիցայն առ Յարութիւն վարդապետն ՚ի Պօլիս, գրեաց եւ առ մհ. Փիլիպպոսն զթուղթ մի, եւ առ Զաքարիա վարդապետն յղեաց եւ նմա եւս զսոյն պատուէր գրեաց, զի գրեսցէ մհ. Փիլիպպոսն առ օրթաղն իւր որ ՚ի Պօլիս Բ ամսաչափ միջոցաւ յետոյ առնու զդրամն ՚ի Յարութիւն վարդապետէն եւ ինքն եւս նոյնքան միջոցաւ յետոյ տացէ մեզ: Շնորհակալութիւն եւս Փիլիպպոսին վասն տուեալ փօլիցայիցն յառաջ քան զայս ՚ի ձեռն նորին արարան: Թուղթ եւս առ Մելքոն Աղայն, վասն Յարութիւն վարդապետի փօլիցային, նոյն դարձեալ` որ ինչ առ Զաքարիա վարդապետն. ծանոյց եւ զյղելն առ Զաքարիա վարդապետն զղապզ, Հնդկաց նուիրակի փօլիցային աղագաւ եւ պատուէր` զի ինքն եւս լիցի հոգածու: Եւ վասն Սարգիս երիցուն, զի գրեսցէ զորպէսն (որ յիշեցեալ եղեւ ՚ի յՕգոստ. Ժ), որ ուրաստ լինէր զինչս Բարսեղ վարդապետին եւ գրէր թէ` զրկեցայ տուգանատուութեամբ յիշխանացն սադրելոյ գրեա' զի տուժեսցեն ինձ: Վասն սորա առ Զաքարիա վարդապետն եւ առ մհ. Գրիգորն եւս գրեցաւ բան: Իսկ եւ ՚ի յԵւդոկիոյ նուիրակ Եսայի վարդապետէն եկն թուղթ, որ խնդրեալ էր ՚ի սրբազան Վեհէն գրել զՅորդորական թուղթ առ մհ. Աստուածատուր ոմն, զի տացէ զգին միոյ բրքոյ, վասնորոյ` եւ սրբազան Վեհըն գրեաց զայս եւ առ ինքն եւս զթուղթ գրեալ` ընդ նմին առ նա յղեաց: Եւ գրեաց զմիամտութիւն վասն վերոասացեալ Մարտիրոսին տուեալ դրամոյն, թէ Զաքարիա պետն առնլոց է: Միամտութիւն դարձեալ եւ վասն հասեալ դրամոյն (Դ) զորմէ ասացաւ ՚ի Սեպտ. ԺԶ: Եւ վասն վերոյիշեալ յառաջ քան զայս արարեալ փօլիցային (Բ) զի զայն եւս տացէ եւ թէ չունիցի զդրամ, գրեսցէ առ Զաքարիա վարդապետն: Այս եւս առ Զաքարիա պետն յղեցաւ ՚ի ձեռն Խլօ փայեկին ՚ի Հոկտ. Լ:

Աստապատեցի Ետկեար տղայն այն, որ յանցելումն ամի ՚ի Հոկտ. ԻԹ, էառ ՚ի սրբազան Վեհէն զվկայական թուղթ, երթալ տիրել ընչից հանգուցելոյ Մաղաքիային ՚ի Բաղդատ, այժմ դարձեալ եկեալ էր անտի: Եւ վասնզի եղբայր նոյն հանգուցեալ Մաղաքիային սարկաւագ Դաւիթն (որ էր սպասաւոր նուիրակին Հնդկաց Յովհաննէս վարդապետին). վախճանեալ էր անդէն ՚ի յերկիրն Հնդկաց եւ էին նորա դրամ եւ այլ ինչք ընդ ընչից եղբօրն իւրոյ Մաղաքիային, վասնորոյ` Ետկեարն եւ զայնս զաւթեալ էր: Ապա իբրեւ եկն Յովհաննէս վարդապետն ՚ի սուրբ Աթոռս, ծանոյց զայս սրբազան Վեհին, նաեւ զայս, զի ինքն եւս հանգուցելոյ Մաղաքիային զդրամս էր տուեալ. վասնորոյ` ետ ածել զնա սրբազան Վեհըն ՚ի սուրբ Աթոռս եւ էառ ՚ի նմանէ զսրբոյ Աթոռոյս հասանելիսն եւ ըստ խնդրոյն զթուղթ ետ նմա ՚ի ղապզ, ըստ այսմ ոճի, թէ Աստապատեցի սարկաւագ Դաւիթն եւ իւր եղբայր Մաղաքիայն զդրամն զոր տալոց էին սրբոյ Աթոռոյս, նոցին վարիս Աստապատեցի Ետկեարն լրապէս հասոյց մեզ: Եղեւ այս ՚ի Հոկտ. ելն:

Թուղթ գրեաց սրբազան Վեհըն ՚ի Թարվէզ առ Խօջայ Սաֆարն, զնոյն դարձեալ, զոր ՚ի Սեպտ. Գ գրեաց. զի գրեսցէ զորպիսութիւն իրակութեան այգւոյն սրբոյ Աթոռոյս, զոր միրզայ Շէֆի անուամբ տաճիկն իճարայով առնուլ կամէր եւ յղել զ՚ի Բասրայու եկեալ մահսարն եւ այլ առ այս բանք: Ի ձեռն Բէնի անուամբ առն միոյ: Նոյեմ. Ա:

Ըստ գրելոյ հարկի սրբազան Վեհին ՚ի Հոկտ. Ժ. յղեալ էր Թիֆլիզու նուիրակ եւ Առաջնորդ Զաքարիա վարդապետն վասն պարսպաշինութեան սրբոյ Աթոռոյս զերկուս քարահատս, ընդ Տէր Պաղտասար երիցուն իւրոյ սպասաւորին: Նա եւ զղօնդաղսազս եւս էր յղեալ, որք հարկաւորապէս պէտք էին սրբոյ Աթոռոյս: Եւ վասն զի` մերձենայր այսուհետեւ եղանակ ձմեռանն եւ գործ պարսպին նահանջելոց էր, վասնորոյ` արգել աստ սրբազան Վեհն զղօնդաղսազսն, իսկ զքարահատսն դարձեալ յղեաց յետս ընդ Պաղտասար երիցուն: Եւ գրեաց առ Զաքարիա վարդապետն զթուղթ մի ՚ի պատասխանի թղթոյն, հարկելով` զի ՚ի գալ գարնանն դարձեալ յղեսցէ աստ զքարահատսն: Եւ զի` գրեսցէ զորպիսութեանց Դաւիթ վարդապետին եւ Յօհաննէս Կաթուղիկոսին եւ զի` Արքայն Հերակլ գրեալ էր առ թագաւորն օսմանցոց զթուղթ եւ ՚ի պատասխանի նմին ֆերման էր եկեալ, գրեաց, զի զայնմանէ եւս գրեսցէ: Ի Նոյ. Ա:

Այլ վասնզի` զոչինչ համբաւս եւ զորպիսութիւնս զՅօհաննէս Կաթուղիկոսէն եւ զԴաւիթ վարդապետէն լսէաք, որոց աղագաւ ՚ի յոյժ տարակուսանս գոյր սրբազան Վեհըն, վասնորոյ որպէս ՚ի վերոյ առ Զաքարիա վարդապետն, նոյնպէս եւ զթուղթ եւս առ Մէլիք Իւսիւֆն գրեաց սրբազան Վեհըն, զի գրեսցէ զորպիսութեանց նոցին, թէ ո՞ւր են եւ զինչ առնեն: Որ այժմ ՚ի Գետաշէն իւրով երկրականօքն նստէր Արքային Հերակլայ ելով վստահ: Քանզի` ՚ի խաղաղանալ պատերազմին զոր ՚ի յՕգոստ. Ի գրեցաք, Արքայն զԳետաշէն ետ Մէլիք Իւսիւֆին, զի ամենայն հնազանդելովն իւրով անդ նստիցի եւ Շահվէրտի խանն ՚ի վերայ նորա մի իշխեսցէ, այլ ընդ հրամանաւ իւրով լիցի: Զթուղթ մի եւս առ Թիֆլիզու Առաջնորդ Զաքարիա վարդապետն գրեաց այսր աղագաւ եւ զթուղթ Մէլիք Իւսիւֆին առ նա յղեաց, զի առաքեսցէ առ նա: Ի ձեռն թիֆլիզեցի Սահակին ՚ի Նոյեմ. Բ:

Իբրեւ ՚ի սուրբ Աթոռս եկեալ էհաս Յօհաննէս վարդապետն, որպէս ՚ի վերդ ՚ի Հոկտ. ԻԷ ասացաւ, սպասաւոր նորին եւ բերօղ ղաթրջիքն որք ՚ի Բաղդատու էին ընդ նմա եկեալ, դառնային յետս: Վասնորոյ` գրեաց ընդ նոսա սրբազան Վեհըն զթուղթս շնորհակալութեան առ Բաղդատու Աւագ էրէց եւ սրբոյ Աթոռոյս վէքիլ Տէր Մարկոսն եւ գանձապետ մհ. Ալէքսանն, վասն նուիրակ Յօհաննէս վարդապետին. նաեւ շնորհակալութիւն եւ միամտութիւն վասն գանձանակական եւ նուիրակական արդեանց Քաղաքին, որ ՚ի ձեռն նուիրակին ՚ի սուրբ Աթոռս էհաս եւ խոստումն` յետոյ գրեալ առ հասարակ ժողովուրդսն այսր աղագաւ զշնորհակալութիւն եւ օրհնութիւն: Եւ վասն բաղիշեցի Յօհաննէս վարդապետի Ժ թումանին (որ յանցելումն ամի ՚ի Հոկտ. ԻԹ յիշեցեալ է) նաեւ յաղագս մհ. Աղէքսանի եղբօր հոգեբաժնին, որք ՚ի ձեռն նուիրակին ՚ի սուրբ Աթոռս հասին, առ Ալէքսանն գրեցաւ շնորհակալութիւն եւ մխիթարութիւն եւս վասն հանգուցեալ եղբօրն: Իսկ` զի գրեալ էր մհ. Ալէքսանն, թէ ելանելոց եմ ՚ի Քաղաքէս, գրեաց, զի Մարկոս Քահանայն լիցի ՚ի տեղի նորին սրբոյ Աթոռոյս գանձապետ յետ ելանելոյ նորին: Եւ զի` վրաստանցի Ղազարն այն, որ ՚ի Յուլիսի Ը էառ ՚ի սրբազան Վեհէն զժողովարարութեան կոնդակ (որ յառաջագոյն ՚ի Յակոբայ կաթուղիկոսէն եւս էր առեալ զկոնդակ եւ ՚ի բազում տեղիս շրջագայեալ եւ զժողով արարեալ) այժմ յայտնեցաւ, զի խաբեբայ էր լեալ եւ զգերի ո'չ էր ունեցեալ: Եւ յառաջնոյ ժողովարարութենէն արդիւնացուցեալ զԴՃ ոսկիս, տուեալ էր ՚ի Բաղդատ Բ մարդոյ ձեռամբ Ջուղայեցի Տէր Յակոբի որդի Պ. Պետրոսի ումեմն Մուտաթով, որպէս զի ՚ի լրանալ միոյ ամին առցէ ՚ի նոցանէ զԵՃ ոսկի: Վասնորոյ` իբրեւ գիտաց սրբազան Վեհըն զխաբեբայութիւն նորին, գրեաց առ սոսա, թէ կապած է ԵՃ ոսկին այն եւ մի' ոք իշխեսցէ ձեռնամխիլ ՚ի յայն, մինչեւ յետոյ որպէս գրեսցուք այնպէս առնիցէք: Եւ հարկ, զի ՚ի պատահիլն անդ խաբեբային, զկոնդակն ՚ի ձեռանէն առեալ ՚ի սուրբ Աթոռս յղեսցեն:

Թուղթ եւս առ Մինասեանց Պետրոս Աղայն գրեաց ՚ի Բասրայ շնորհակալութիւն եւ օրհնութիւն վասն նուիրակին եւ վասն յատկապէս իմտատիային, զոր տուեալ էր յանուն Պարսպաշինութեան սրբոյ Աթոռոյս: Թուղթ մի եւս ՚ի Բասրայ առ Մինասեանց մհ. Յարութիւնն եւ Պ. Աղամալն, դարձեալ շնորհակալութիւն վասն նուիրակին եւ վասն Թարխան Աղային (որ էր որդի մհ. Յարութիւնին) միամտութիւն, որ էր ՚ի Թիֆլիզ, որ յիշեցեալ գոյ ՚ի Սեպտ. Ը: Այսք ՚ի միում պահարանոջ առ Տէր Մարկոսն եւ մհ. Ալէքսանն յղեցան ընդ ղաթրջոցն:

Շնորհակալութեան Տաճկերէն թուղթ եւս ՚ի Թարվէզ առ տաճիկ ոմն գրեցաւ, որ ՚ի Բաղդատու բերեալ էր զՅօհաննէս վարդապետն բարւոք պաշտպանութեամբ: Թուղթ մի եւս առ Գիլանու նուիրակ եւ Առաջնորդ Ստեփաննոս վարդապետն գրեաց վասն հարկաւորութեան իրիք, զի փութով աւարտ տուեալ գործոյն, ՚ի սուրբ Աթոռս եկեսցէ: Զայս Յօհաննէս վարդապետն յղեաց ՚ի Թարվէզ առ այր ոմն, զի նա յղեսցէ անդուստ ՚ի Գիլան:

Օրինակք ոմանց այսց թղթոց, են ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն յերեսն ՄԾԲ, ՄԾԴ, ՄՁԲ: Նոյեմ. Գ:

Խօջայ Մալին այն` որ յիշեցեալ եղեւ յանցելումն ամի ՚ի Յուլիսի Դ, վախճանեցեալ էր ՚ի սուրբն Սաղիմ եւ ամենայն ինչք նորին, որք առ ինքն էին գտանեցեալք, զայնս Պատրիարգն սրբոյ Երուսաղէմայ գրեալ էր վանիցն, իսկ որք աստ եւ անդ առ այլս ոմանս էին գտանեցեալք, յիւրաքանչիւր տեղիս էին մնացեալք եւ ոմանք կորեալք: Էր նորա եւ ԱՌ ղռուշ դրամ ՚ի Կարին առ նսնուսեցի մհ. Յովհաննէսն, ընդ որում ունէին եւ զհաշիւ վաճառականութեան: Եւ Խօջայ Մալին ՚ի վախճանիլն զայս դրամս որ էր ԱՌ ղռուշ, կտակեալ էր սրբոյ Աթոռոյս: Եւ սրբազան Վեհըն բերել ետ զայն ՚ի սուրբ Աթոռս, որպէս ասացաւ յանցեալ ամին ՚ի Յուլիսի Դ: Եւ ապա` ոմն ազգական նորին մհ. Յարութիւն անուամբ, ելեալ ՚ի խնդիր ապրանաց նորին աստ եւ անդ, զո'չինչ յումեքէ առնուլ կարացեալ էր: Որ եկն եւ ՚ի սուրբ Աթոռս առ սրբազան Վեհըն եւ ոչ հաճէր ընդ առնուլն կտակին, կամ ասելով թէ` զմասն այդ դրամոյդ է կտակեալ եւ ո'չ զբոլորն եւ կամ զայս թէ` մհ. Յօհաննէսն առանց զիս հարցանելոյ ո'չ պարտէր տալ: Իսկ իբրեւ սրբազան Վեհըն զայս ամենայն սնոտի բանս նորին ունայնացոյց, ապա նա խնդրեաց ՚ի սրբազան Վեհէն զթուղթ ՚ի վերայ համայն օրթաղացն եւ վաճառակցացն իւրոց, վկայել թէ` ՚ի սուրբ Աթոռս է հասեալ ԱՌ ղռուշն այն եւ սրբազան Վեհն ետ զթուղթս զայս: Եւ զի` համայն թուղթք եւ դաւթարք հանգուցեալ Խօջայ Մալուն, էին ՚ի Պօլիս առ Գասպար Աղայն եւ այս մհ. Յարութիւնս առնուլ ո'չ կարէր ՚ի նմանէ եւ առանց այնց թղթոցն զո'չ ինչ յումեքէ առնուլ կարէր: Վասն որոյ թուղթ եւս խնդրեաց գրել ՚ի վերայ Գասպար Աղային, զի զայնս տացէ ինքեան եւ սրբազան Վեհըն զայս եւս ետ: Որովք ել աստի ՚ի Նոյեմ. Դ: