Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Իսկ զի Կարնոյ նուիրակ Պետրոս վարդապետն աւարտեալ զգործ նուիրակական եկն ՚ի սուրբ Աթոռս, որպէս ասացաւ ՚ի Մայիսի Դ, ՚ի թղթոջ Մելքոն Աղային: Նաեւ` որովհետեւ Գաղատիոյ նուիրակ Մատթէոս պետն աւարտեաց զնուիրակութիւնն եւ փչացոյց զարդիւնսն ընդ ինքեան (զորմէ ասացաւ ՚ի Յունվարի ԻԱ եւ ՚ի բազում տեղիս). ուստի` հարկաւորիւր յղել ՚ի տեղի նոցին նոր նուիրակ: Եւ որովհետեւ` Կարնեցի Սարգիս վարդապետն եւ Գաղատացի Գրիգոր վարդապետն ՚ի Դեկտ. Զ յղեցան ՚ի Կարին Ախլցխայու աղագաւ եւ մինչեւ ցայժմ կացին մնացին անդէն վասն առաջադրելոցն ոչ յաջողիլոյ (որոյ պատճառն ցուցաւ ՚ի Մայիսի Դ). եւ ոչ եւս լինէր նոցին ձեռնտու յայսմ ամի երթալ անդ, վասնորոյ` պատշաճ վարկեալ սրբազան Վեհին, անդէն իսկ կարգեաց զԳրիգոր վարդապետն ՚ի նուիրակութիւն Գաղատիոյ եւ զՍարգիս վարդապետն ՚ի նուիրակութիւն Կարնոյ. որոց վասն գրեցեալ թուղթք ՚ի ներքոյ տեսցին:

Թուղթք` որք յաղագս Գրիգոր վարդապետին նուիրակին Գաղատիոյ:

Նուիրակական մեծ կոնդակ: Յորում եւ միամտութիւն վասն արդեանց նոցին ՚ի խորթ նուիրակ Մատթէոս վարդապետն տուեցելոց, թէ ՚ի սուրբ Աթոռս զայնս հասեալ համարեցարուք, եւ յորդորումն առատութեամբ զնուիրակութիւնսն տալ հանդերձ յատուկ իմտատիայիւ յանուն սրբոյ Աթոռոյս Պարսպաշինութեան: Եւ բազում եւս նորագոյն պատուէրք:

Ժ. հատ առանց անուան Յանձնարարութիւնք, թուղթ մի եւս առ Գաղատիոյ Առաջնորդ Ստեփաննոս վարդապետն, յանձնարարութիւն վասն նուիրակին, ՚ի խնդրոյ որոյ եղեւ իսկ նուիրակ, զի այնպէս լիցի նմին օժանդակ եւ արասցէ առատարդիւն, որպէս զի` մոռացուսցէ զվնասն` որ ՚ի Մատթէոսէն յառաջացաւ: Եւ վասն Պարսպաշինութեան իմտատիայի պատուէր:

Առ նոյն ինքն նուիրակ Գրիգոր վարդապետն, կարգելով նուիրակ Գաղատիոյ, եւ պատուիրելով մնալ հարազատութեամբ եւ խոհեմութեամբ, յիշեցուցանելով նմա զպայմանն օծման, որ զձեռագիր ետ մնալ ՚ի հարազատութեան ՚ի հնազանդութեան եւ ՚ի միաբանութեան սրբոյ Աթոռոյս: Այլեւ զխրատ Ստեփաննոս վարդապետին, որ գրէր առ նա այսց աղագաւ եւ զթուղթն առանց զմռելոյ դնէր ՚ի թղթոջ սրբազան Վեհին աղաւնամիտն այն, զոր յղեաց առ նա եւ բազում պատուէրք:

Թուղթք որք ՚ի Կարին, վասն նուիրակ Սարգիս վարդապետին եւ այլոց եւս բանից:

Նուիրակական մեծ կոնդակ: Յորում եւ շնորհակալութիւն վասն նուիրակական արդեանց նոցին, որք ՚ի ձեռն Պետրոս վարդապետին ՚ի սուրբ Աթոռս հասին:

Առ Սարգիս վարդապետն, հանդերձ Ժ. հատ թարց անուան յանձնարարութեամբք. կարգելով զնա նուիրակ Կարնոյ եւ պատուիրելով մնալ հարազատութեամբ, յիշեցուցանելով նմա զվնասն, որ ՚ի ձեռն իւր եղեւ նուիրակութեանն Հաշտարխանու եւ զամօթն իւր որ յայնժամ (զորոց ասացեալ է ՚ի պատմութեան ՌՄԺԳ ամին ՚ի Մայիսի ԻԹ եւ յայլս տեղիս). որպէս զի մոռացուսցէ զայնս: Իսկ զի մասնաւոր եւ չափազանց Առաջնորդք ոմանք` զընդհանրական ժողովարարութեան թուղթս եւ զայլս եւս անվայելս ինքեանց, գրեցուցանէին եւ ծաղկեցուցանէին վարձու գրագրացն եւ ծաղկարարացն` որք գտանէին ՚ի Կարին` յորոց ոչ սակաւ յառաջանային չարիք, վասնորոյ` գրեաց սրբազան Վեհըն զպատուէր առ նուիրակն, զի ընդ Առաջնորդ Պաղտասար վարդապետին յանդիմանեսցեն զգրագիրսն եւ զծաղկարարսն զայնոսիկ եւ պատուիրեսցեն մի եւս առնել այնպէս: Իսկ թէ նոքա ո'չ անսալով միւսանգամ զչարիսն առնիցեն, ա'զդ արասցեն ինքեան փութով: Այսպէս` եւ գրեցաւ պատուէր վասն Սարգիս սեւագլխի ումեմն, որ էր ՚ի վիճակէն Գանձասարու եւ արարեալ ՚ի բազում տեղիս ժողով` դարձեալ էր անդ, որ ունէր եւս ՚ի ձեռին զսրբութիւնս ինչ. որպէս զի` յղեսցեն զնա հարկիւ ՚ի սուրբ Աթոռս, իսկ եթէ նա գալ ո'չ յօժարիցի, զամենայն ինչսն առցեն եւ զտեղին գրեսցեն:

Բ Թուղթք եւս առ Կարնոյ Առաջնորդ Պաղտասար վարդապետն եւ առ Հասան-Ղալայու Առաջնորդ Աւետիք վարդապետն, զվերոյասացեալ պատուէրսն եւ առ սոսա կրկնելով հարկիւ. եւ մեղադրութիւն Աւետիք պետին վասն խորդութեանցն յԱթոռոյս: Իսկ զի` ընդ նուիրակ Պետրոս վարդապետին եկն եւ սրբոյ Աթոռոյս վէքիլ Տէր Պետրոսն, ըստ գրեցելոյ հարկի սրբազան Վեհին առ նա ՚ի Յունվարի ԻԱ, բերեալ ընդ իւր զգրեանս Իսահակայ վարդապետին եւ զինչս Ջուղայեցի հանգուցեալ Ստեփաննոս վարդապետին եւ մինչեւ ցայժմ աստէն մնալով մնաց, յաղագս որոյ յղեաց սրբազան Վեհըն առ նուիրակունսն ՚ի ձեռն նորին զսրբալոյս Մեռոնն եւ զնուիրակական կոնդակսն եւ զամենայն թուղթսն որք այժմ երթալոց էին: Ընդ որում յղեաց եւս առ նուիրակունսն զբէրաթի սուրաթ մի, եւ մինն եւս ՚ի գնալն իւրեանց աստի ՚ի Դեկտ. Զ. տարեալ էին ընդ ինքեանս: Ուստի գրեաց առ նոսա այժմ, զի իւրաքանչիւրքն զմինն ՚ի նոցանէ առնուցուն: Իսկ յԱխլցխայու ֆերմանն հանդերձ իւր սաւատովն զոր յայնժամ ընդ ինքեանս տարան, տայցեն Տէր Պետրոսին զի ՚ի սուրբ Աթոռս յղեսցէ:

Իսկ եւ գրեցան ընդ սմին ՚ի Կարին:

Թուղթ առ Եփրիկեանց մահտեսի Գրիգոր Աղայն, յանձնարարութիւն վասն նուիրակին: Եւ վասն տանն Կարբեցի մհ. Մարգարին (որոյ աղագաւ եւ առ Մելքոն Աղայն գրեցաւ ՚ի Մայիսի Դ). զի թէ կամիցի նա անդուստ զտունն հանել եւ բռնակալք տեղւոյն արգելուցուն եւ կամ զդրամ իցեն պահանջելոց, օգնեսցէ նմա, եւ ջանասցէ զտունն հանել եւ մի թողուցու զդրամ շատ առնուլ: Զի էր յարգեցեալ ՚ի դրան փաշային եւ զայս առնել կարօղ էր: Եւ գրեալ էր նա առ սրբազան Վեհըն զխնդիր, գրել առ ժողովուրդսն Կարնոյ զթուղթ վասն ընչիցն Իսահակայ նզովիւք, զի թէ ոք յայնցանէ առ ինքն ծածկեալ ունիցի զիր ինչ, յայտնեսցէ եւ սրբոյ Աթոռոյս հասուսցէ: Այլ սրբազան Վեհըն ընդ այս ո'չ հաճեցաւ, բաւական վարկանելով զեռամեայ խռովութիւնսն եւ զգլխացաւութիւնսն որ այնց աղագաւ: Իսկ եւ գրեալ էր նա վասն Տէր Պետրոսին զխնդիր ՚ի շահել, եւ սրբազան Վեհըն գրեաց նմա զմիամտութիւն:

Առ Մուրտիկեանց մահտեսի Փիլիպպոսն ՚ի պատասխանի թղթոյն որ ընդ Տէր Պետրոսին, եւ միամտութիւն վասն հասանելոյն աստ գրեանցն Իսահակայ, եւ բացասութիւն խնդրոյն` որ խնդրեալ էր զթուղթ Իսահակայ ընչիցն աղագաւ, եւ յանձնարարութիւնք վասն նուիրակին:

Առ նսնուսեցի մահ. Յովհաննէսն եւ մահ. Սարգիսն, յանձնարարութիւն վասն նուիրակին, եւ զի ՚ի սուրբ Աթոռս ՚ի վաղուց գալ ըղձային, եւ գրէին բազում անգամ, բայց սրբազան Վեհըն ո'չ կամէր եւ ոչ այժմ կամեցաւ, խոստանալով հրաւիրել յետոյ ՚ի պատեհ ժամու:

Առ մահ. Մելքոնն, Պ. Յարութիւն եւ Պ. Թորոսն, շնորհակալութիւն վասն ձիոյն, զոր տուեալ էին սրբոյ Աթոռոյս:

Թուղթ եւս ներողութեան եւ միամտեցուցական առ Մուտուրկու վանից Յովաննէս վարդապետն, որ ՚ի սուրբ Աթոռս ոչ եկն ըստ սրբազան Վեհին գրելոյ եւ վասն այնորիկ էր ՚ի կասկածանս (զորմէ տե'ս յանցեալ ամն ՚ի Մարտի ԻԲ):

Առ գլխաւոր իշխանսն Կարնոյ, առ մահ. Գրիգորն. մահ. Սուքիասն, Պ. Մելքոնն, գանձապետ մահ. Գրիգորն, Պ. Առաքելն, մահ. Փիլիպպոսն, Պ. Պապիկն եւ Խօճայ Ղուկասն: Յանձնարարութիւն վասն նուիրակին:

Այլ եւ յաղագս անդէն կորուսելոց ընչից վրաստանցի սպանեցեալ Պապային (զորմէ ասացաւ ՚ի յԱպրիլի ԺԵ) պատուէր` զի հետեւեալ իմասցին, թէ ուր իցէ, եւ զիարդ եղեւ եւ փութով գրեսցեն ինքեան: Զայս գրեաց սրբազան Վեհըն ըստ աղերսանաց յետամնացից սպանեցելոյն, եղբօրն քեռն եւ փեսային: Որք եւ վասն հաստատութեան ժառանգ եւ յետամնաց գոլոյն իւրեանց սպանեցելոյն, գրել ետուն զվկայական գիր իմն տաճկերէն եւ կնքեցուցեալ բազմաց վաճառականաց` մատուցին առ սրբազան Վեհըն, զոր եդեալ ՚ի թղթոջս յղեաց առ նոսա ՚ի ձեռն Տէր Պետրոսին, զի գիտացեալ զայս` վերահասու լիցին ընչիցն ծածկեցելոց եւ գրեսցեն: Իսկ որք ՚ի Բայազիտ էին, փեսայ սպանեցելոյն շաթիր Թօմասն ՚ի ձեռն էած (որ գնաց անդ գրով սրբազան Վեհին ՚ի յԱպրիլի ԺԵ):

Առ Մելքոն Աղայն, կրկին եւս յանձնարարութիւն վասն նուիրակին, որպէս եւ ՚ի Մայիսի Դ. ծանուցանելով եւս նմա զորպիսութիւն ներկայիս զհաշտիլն ընդ խանին (որպէս ասացաւ ՚ի Մայիսի ԻԱ): Զի թէ վրդովեալ ինչ իցեն վասն յառաջագոյն լսելոցն, այժմ միամտեսցեն:

Ի սոյն միտ եւ ըստ այսմ որպիսութեան` թուղթ եւս ՚ի Պօլիս առ սրբոյ Աթոռոյս Մութավէլի Բարսեղ վարդապետն գրեաց եւ յղեաց առ Մելքոնն փութով յղել առ նա:

Առ Եւդոկիոյ նուիրակ Եսայի վարդապետն, որ չէր պատասխանի թղթոյ ինչ. պատուէր վասն ՚ի գործն արիութեան: Եւ զի ըստ յառաջագոյն գրեցելոյն իւրոյ ՚ի դառնալն ՚ի գիւղորէիցն ՚ի Թօխաթ, փութով զփօլիս արասցէ:

Առ Յամթայ նուիրակ Պետրոս վարդապետն ՚ի պատասխանի թղթոյն զոր այժմ ընկալաւ եւ սրբազան Վեհըն ՚ի նմանէ: Որ խնդրեալ էր ՚ի յՈւրհայու Առաջնորդ Յօնան վարդապետէն զտալոց դրամն եւ նա խնդրեալ էր զսանատն իւր, զոր աստ ետ (որպէս գրեցաւ առ նուիրակն ՚ի Նոյեմ. Գ): Իսկ զթամասուկս զայս յառաջագոյն յղեալ էր սրբազան Վեհըն առ Տէր Պետրոսն ՚ի Կարին, զի անդ ՚ի Յօնան պետէն զդրամն առցէ (որպէս ասացեալ է ՚ի պատմութեան ՌՄԺԳ ամին ՚ի Դեկտ. ԺԷ): Այլ նա իբրեւ անդ ոչ էր տուեալ, գրեաց սրբազան Վեհըն յանցելումն ամի ՚ի Յունվ. ԻԱ առ Տէր Պետրոսն, զի գրեսցէ առ նա յղել առ ինքն ՚ի Կարին զդրամն: Նա իբրեւ եւ ոչ այսու կերպիւ ետ, ապա դարձեալ յանցելումն ամի ՚ի Մայիսի Ե եւ ՚ի Նոյեմբ. Գ. գրեաց առ նուիրակ Պետրոս վարդապետն անդէն առնուլ ՚ի նմանէ: Իսկ ՚ի խնդրելն նուիրակին զդրամն խնդրեալ էր նա զթամասուկն իւր: Եւ Տէր Պետրոսն այժմ ՚ի գալն իւր ՚ի Կարնոյ` բերեալ էր զթամասուկն: Վասնորոյ` եդ սրբազան Վեհըն զթամասուկն զայն ՚ի թղթոջս, եւ գրեաց Պետրոս վարդապետին, զի զդրամն առեալ ՚ի Յօնան վարդապետէն, զթամասուկն տացէ ինքեան: Որեւ մեղադրութիւն բազում Յօնանին, վասն փութով ՚ի սրբոյ Աթոռոյս խորդանալոյն, որպէս յարարմանց աստի յա'յտէ: Այլեւ պատուէր նուիրակին, զի ըստ գրեցելոյն իւրոյ փութով զդրամ փօլիս արասցէ, կամ ՚ի ձեռն Մելքոն Աղայի օրթախ տիրացու Փիլիպպոսին (որպէս եւ ՚ի Նոյեմ. Գ գրեցաւ) եւ կամ ՚ի ձեռն այլոց: Եւ զի` պատուիրեալ էր նմա սրբազան Վեհըն ՚ի Մերտին ոչ մտանել, զի ամենեքին դարձեալ էին յԱխթարմայութեանն չար աղանդ: Իսկ նա տեղեկացեալ էր` զի բազումք ՚ի մերոցն գտանին անդ, որք եւ զսրբալոյս Մեռոն էին խնդրեալ, եւ նա գրեալ էր սրբազան Վեհին: Եւ սրբազան Վեհըն գրեաց նմա, զի զորս ստուգիւ մերն գիտասցէ գոլ, մի զրկեսցէ: Եւ զի` գրեսցէ զՀնդկաց նուիրակէն եթէ գիտիցէ ինչ:

Առ Արապկերու Առաջնորդ Պետրոս վարդապետն (որ ձեռնադրեցեալ եպիսկոպոս` դարձաւ ՚ի վիճակն իւր, զորմէ ասացեալ է ՚ի Սեպտ. ԻԲ) շնորհակալութիւն վասն առ սուրբ Աթոռս հարազատութեանցն եւ երկիցս զհարազատօրէն թուղթս գրելոյն: Եւ զի մի ոմն Մերկեռ անուամբ ՚ի բանադրելոցն Ակնայ (զորոց ասացեալ է ՚ի Յուլիսի Ի. ՚ի թղթոջ Մօքօս Աղային) մեռեալ էր ՚ի ներքոյ բանադրանացն անհաղորդ, որոյ եւ ոչ զկարգ թաղման էին կատարեալ եւ կտակեալ էր նա զկտակ ինչ սրբոյ Աթոռոյս, զորմէ գրեալ էր Պետրոս վարդապետն, վասնորոյ` գրեաց սմա սրբազան Վեհըն, զի թէ զկտակն տացեն, լիցի ՚ի կողմանէ իւրմէ վէքիլ, եւ ասասցէ ՚ի վերայ գերեզմանի նորին զհոգոց եւ կատարեսցէ զկարգ թաղման: Իսկ եթէ ո'չ, մի արասցէ: Բայց կենդանի բանադրեցեալքն մինչեւ ՚ի սուրբ Աթոռս ո'չ գայցեն (գրեցաւ) չէ հնար անդէն արձակիլոյ: Եւ վասն Ակնայ Առաջնորդին, որ եղեւ պատճառ բանադրեցման վերոյիշեալ բանադրելոցն, զի ծանուսցէ, թէ յի՞նչ միտս կայ, որ զգիր եւս ո'չ գրէ, եւ թէ յիրաւի՞ էր բանադրել տալն վասն է՞ր ո'չ շնորհակալեցաւ եւ կամ զբանադրանսն զի՞նչ արար: Եւ պատուէր` զի զգուշացուսցէ:

Իսկ Ածօպու վանից Առաջնորդ Մարկոս վարդապետն, որ ՚ի Փետրվ. Ե առաքեցաւ ՚ի Խօյ առ Ահմատ բէկն, վասն ոմանց օրինազանցից, դարձաւ եւ եկն յառաջ քան զայս, պատասխանական թղթով ՚ի նմանէ: Որ կատարեալ էր զխնդիրս սրբազան Վեհին եւ թողացուցեալ զերկկանանցն զապօրէն կանայս եւ խոստացեալ յղել զնոսա յետոյ ՚ի սուրբ Աթոռս: Որեւ խիլայեալ էր զՄարկոս վարդապետն: Իսկ Ածօպու վանքն որոյ էր սա Առաջնորդ, նարդեանս վասն անտիրութեան երկրին եւ գազանութեան բռնաւորացն ամայացեալ էր: Իսկ սա զմնացեալ սրբութիւնս եւ զինչս վանիցն` առեալ մեկուսացեալ էր անտի եւ եկեալ ՚ի Բայազիտ ո'չ ՚ի նորոյ, այլ քանի ամօք յառաջ քան զայս: Որեւ ՚ի յԻւչքիլիսայն նարդեանս բնակէր, եւ ընդ Առաջնորդի նորին Զաքարիա վարդապետին եկն ՚ի սուրբ Աթոռս (զորոյ գալստենէ ասացեալ է ՚ի Յունվարի Ա). իսկ ինչք վանիցն էին ՚ի Բայազիտ յաւանդ: Ի մէջ որոց էր մասն ինչ ՚ի կենարար Խաչափայտէն, զոր կարծեմ Հացունեացն գոլ Խաչ` զոր տիկինն Սիւնեաց ընկալաւ ՚ի պարգեւ ՚ի Հերակլայ Կայսերէ Յունաց: Զոր գիտացեալ սրբազան Վեհին, ոչ կամեցաւ մնալ նմին աստանդական, յանհետանալոյ երկնչելով, որովհետեւ չէր յիւրում տեղւոջն. եւ կայր ՚ի ձեռին միմիայնոյ անձինն անյմիկ Մարկոս վարդապետին: Որոյ թէ մեռանիլն եւս հասանէր, ո' գիտէ` թէ ուր էր մնալոց եւ գա՞յր արդեօք ՚ի յայտ: Քանզի` ըստ այսմ օրինակի բազումք սրբութիւնք յազգիս Հայոց անհետացան: Եւ այժմ Մարկոս վարդապետն ՚ի Բայազիտ երթայր: Ուստի` հարկ եդ ՚ի վերայ նորա սրբազան Վեհըն, տալ անդ զսուրբ Խաչն Մարգարէ Աղային, որպէս թէ ինքեան գիտելով տուեալ: Եւ գրեաց այսր աղագաւ հարկիւ եւ պատուիրմամբ զթուղթ առ Մարգարէ Աղայն. զի առեալ զսուրբ Խաչն ՚ի նմանէ պահեսցէ առ ինքն զգուշութեամբ, մինչեւ յետոյ որպէս գրեսցէ` այնպէս արասցէ: Ել ուրեմն Տէր Պետրոսն ընդ Մարկոս վարդապետին ՚ի սրբոյ Աթոռոյս ՚ի Մայիսի ԻԲ: