Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Վասն պղծոյն Գէորգեայ եւ ախթարմայիցն Ախլցխայու զֆերմանն զորէ հան սրբազան Վեհըն յԱրքայէն Օսմանցւոց (զորմէ ասացաւ ՚ի Մարտի ԻԲ եւ ՚ի բազում տեղիս). մինչեւ ցայժմ վասն այն ո'չ յղեաց, զի պատերազմ էր անհնարին Օսմանցւոցն ընդ բաշիաչուխ ազգին վրաց եւ կողմունքն այնոքիկ էին խառնակ յոյժ: Եւ փաշայն Ախլցխայու էր Սարասկեար եւ գլուխ ամենայն զօրացն Օսմանցոց հրամանաւ թագաւորին: Որ զզօրս անթիւս ժողովեալ յամենայն կողմանց, չոգաւ մեծաւ խրոխտանօք ՚ի վերայ նոցա յայսմ ամի: Եւ զօրութեամբ Խաչին Քրիստոսի յետս ընդդէմ ընկրկեցաւ եւ կասեցաւ ՚ի գոռոզ եւ յամբարտաւան բարուց իւրոց: Զի հատու արար Տէր զսուր Քրիստոնէիցն երկիւղածաց անուան իւրոյ, եւ էած ՚ի վերայ թիկանց թշնամեաց Խաչին իւրոյ: Որք յամենայն զօրութենէ իւրեանց արիաբար մարտուցեալք, զոմանս ջրասուզ արարին, զոմանս հրկիզեցին, եւ զբազումս սրոյ ճարակ ետուն, եւ զյոլովս գերեցին: Քանզի զմեծամեծս եւ զնորագոյնս հնարեցին ընդդէմ նոցին զհնարս, եւ այնպէս ՚ի մեծ վտանգ արկեալ զնոսա, զմի ՚ի հարիւրոց եւ զտասն ՚ի հազարաց հազիւ միայն թողին, վասն զի հնարեցին ասեն ընդարձակագոյն իմն ծովակ գաղտ ՚ի թշնամեացն զօրաց, եւ ՚ի բանակիլն նոցին ՚ի փոսորակ վայրի իմիք, թողին միանգամայն ՚ի վերայ նոցա, եւ զբազումս ջրասուզեցին եւ զապրեալսն յանհնարին թշուառութիւնս հասուցին: Այսպէս` եւ ՚ի ներքոյ բերդի ուրուք փոքրագունի զնաղմս հնարեցին ասեն եւ լցին զայնս վառօդով: Եւ ՚ի մատչիլն օսմանցոցն ՚ի բերդն ՚ի յառնուլ, նոքա կամաւ թողին ՚ի նոսա զբերդն եւ փախեան: Եւ օսմանցիքն ուրախութեամբ մտին ՚ի ներքս, որպէս թէ քաջութեամբ առին: Ապա բացագլուխքն ՚ի բացուստ հրդեհեցին զվառօդն որ ՚ի նաղմին, եւ անհնարին կորուստ ածին նոցա, չարամահ սատակելով զբազումս ՚ի նոցանէ: Եւ այլ ըստ այսոցիկ պէսպիսեօք հնարիւք մարտեան ընդ նոսա, եւ յաղթեցին քաջութեամբ: Ապա դարձ արարեալ ամօթալից երեսօք մնացորդք զօրացն օսմանցոց, ցրուեցան յիւրաքանչիւր տեղիս ՚ի ձմերել, զի եւ ՚ի գալ գարնանն խմբեսցի միւսանգամ պատերազմն: Եւ այսորիկ պատերազմի հոգաբարձու եւ հրամանատար, առաքեալ էր թագաւորն զոմն ՚ի դրանէ անտի Իբրահիմ անուամբ (զոր եւ զայիմ կոչէին) զի եկեալ նստցի ՚ի յԱխլցխայ եւ պատերազմին զհոգ տարցէ: Եւ իշխանքն մեր, որք ՚ի Պօլիս, նախածանօթ եւ բարեկամ գոլով նմին, բազումս աղաչեալ էին զնա ձեռնտու լինիլ գնացողացն ՚ի յԱխլցխայ ՚ի վրէժխնդրութիւն ախթարմայիցն: Եւ յետ գալոյ նորին ՚ի յԱխլցխայ դարձեալ գրեալ էին առ նա իշխանքն զթուղթ եւ յիշեցուցեալ նմա զաղերսն իւրեանց, վերստին զնոյն պաղատելով: Եւ յղեալ էին ընդ մահտեսի Յօնանին առ սրբազան Վեհըն, զի ՚ի յղելն անդ զմարդ, զայն եւս յղեսցէ: Իսկ ապա իբրեւ դադարեցաւ պատերազմն եւ խաղաղացաւ երկիրն, պատրաստեաց սրբազան Վեհըն զԿարնեցի Սարգիս վարդապետն եւ զԳաղատացի Գրիգոր վարդապետն` զի յղեսցէ: Բայց ո'չ ՚ի վերայ Կարսայ այլ ՚ի վերայ Կարնոյ, բարւոք ենթադատմամբ, որպէս զի` ՚ի Կարնոյ գնալովն, ասասցեն թէ` Պատրիարգն եւ իշխանքն մեր հանին զֆերմանս զայս եւ յղեցին զմեզ աստ ՚ի Պօլսոյ: Արդ եթէ կատարեսցի հրաման ֆերմանիս բարուոքէ, եւ թէ ո'չ աստ նստելոց եմք եւ յետս առ նոսա գրելոց, զի կրկին արզ առնիցեն թագաւորին: Քանզի եւ ո'չ ՚ի վերայ փաշային Ախլցխայու գրեաց սրբազան Վեհըն զթուղթ: Իսկ ՚ի ֆերմանն էր գրեալ այս, զի զչիք Գէորգն եւ զՊօղոս եւ զՅօհաննէս ֆռանկ սեւագլուխսն եւ զքահանայ մի Ստեփաննոս անուամբ աստ ՚ի սուրբ Աթոռս աքսորեսցէ փաշայն, առ որ իսկ էր գրեալ ֆերմանն եւ զբանալիս եկեղեցեացն առնուլ եւ յանձնել Քահանայիցն եւ ժողովրդեանն Հայոց եւ զամենայն ախթարմայսն ծանր տուգանիւք եւ պատժօք զօրէնս Հայոց տալ պաշտել եւ զֆռանկ պատրիս մի թողուլ ՚ի Քաղաքն: Եւ այլ առ այսոսիկ մեծագոյն պատուէրք: Ուստի` պատուիրեաց նոցա սրբազան Վեհըն, զի այլափոխեալ ձեւօք գնասցեն. եւ իբրեւ մտցեն ՚ի յԱխլցխայ, փութապէս զտուն Զայիմին որոնեսցեն լռաբար եւ անդ իջցեն եւ առանձնաբար տացեն նմա զթուղթն` զոր գրեալ են առ նա իշխանքն Պօլսոյ: Եւ խնդրել ՚ի նմանէ նախ փութով զերիս աքսորելիսն ըմբռնել եւ ՚ի կապանս ածել, զի մի կորիցեն (վասն զի` չիք Գէորգն կորեալ էր անտի) եւ ապա ելանել ՚ի Մաղկամայն եւ զֆերմանն սիջիլ առնել տալ, եւ վաղվաղակի յայսկոյս տալ զնոսա յաքսորել փաշային: Եւ յետոյ կոչել տալ զ՚ախթարմայսն ՚ի Մաղկամայն, եւ անդ եթէ զախթարմայութիւնն յանձն առնուցուն նոքա եւ ո'չ լիցին ուրաստ, ապա տուգանիւք եւ տանջանօք տացեն զնոսա պատժել ըստ հրամանին ֆերմանին եւ զեկեղեցիսն խլեալ ՚ի նոցունց տացեն ժողովրդեանն Հայոց: Իսկ եթէ ո'չ, այլ ասասցեն թէ հայք եմք` ապա տացեն առնուլ ՚ի բերանոյ նոցին զհուճաթ ՚ի Մաղկամայի անդ, որպէս զի` թէ այնուհետեւ երեւեցուսցեն զնշան ախթարմայութեան, կամ ՚ի յեկեղեցիսն եւ կամ արտաքոյ ՚ի պահս եւ կամ յայլ արարողութիւնս եւ կամ թէ զպատրիս ՚ի միջի իւրեանց պահիցեն, այս ինչ եւ այն ինչ տալոց լիցին ենկիչարոց օճախին եւ թագաւորին թշնամիք լիցին եւ արժանիք մահու: Եւ մինչ նոքա զայս ամենայն յանձն առնուցուն ՚ի յատենին, ապա առցեն ՚ի նոցանէ զբանալիս երից եկեղեցեացն եւ տացեն Քահանայիցն Հայոց, եւ ասասցեն թէ` արդ եթէ յիրաւի հայք էք, ապա հնազանդեցարուք Քահանայիցդ` եւ միաբանեցարուք ընդ ժողովրդեանն դոցին` զոր ինչ դոքա առնիցեն եւ դուք առնիջիք, թէ յեկեղեցւոջն եւ թէ յարտաքոյ. եւ զորպիսի հաւատս ունիցին դոքա, եւ դուք զնոյնն կալարո'ւք, եւ ըստ այնմ վարեցարո'ւք: Իսկ եթէ միմիայն բանիւ զանազան գտանիցիք դուք ՚ի դոցանէ, յայնժամ` յիրաւապէս ախթարմայ էք դուք, թշնամիք թագաւորին արժանիք մահու, եւ պարտականք տալոյ այս ինչ ենկիչարոց օճախին: Եւ ետ նոցա ապա սրբազան Վեհըն զֆերմանն վերոյասացեալ եւ զսաւատ նորին, նա եւ զսաւատ բէրաթին իւրոյ, զի թերեւս պիտանասցի անդ: Եւ պատուիրեաց նախ զսաւատն ցուցանել եւ մի' զֆերմանն, եւ յետոյ եթէ հարկ լիցի, յայնժամ եւ զայն ցուցցէ: Եւ այլեւս առ այսոսիկ պատուէրք բազումք:

Եւ որովհետեւ ընդ Կարին էին երթալոց, յաղագս որոյ գրեաց ընդ սոսա սրբազան Վեհըն զթուղթ առ Կարնոյ փաշայն, շնորհաւորելով զփաշայութիւնն եւ յորդորելով ՚ի սէր եւ ՚ի բարեկամութիւն ընդ սրբոյ Աթոռոյս: Որոյ եւ զընծայս յղեաց սրբազան Վեհըն, Ճ լիտր բրինձ` վարդեջուր, մոմ եւ քացախ:

Թուղթ եւս առ Մաքսապետն տեղւոյն գրեաց ըստ նմին որպիսութեան եւ ըստ վերոասացելոյն զընծայս յղեաց:

Թուղթ եւս առ Մահտեսի Գրիգոր եւ Մելքոն Աղայսն, ծանուցանելով նոցա զվերոասացեալն իրակութիւն, եւ հարկելով` զի եւ ինքեանք կամ զՏէր Պետրոսն, եւ կամ զմեծատուն տիրացու Յօհաննէսն ընդ նոսա եդեալ յղեսցեն փութով: Եւ թէ պատշաճ տեսցեն` փաշային եւս ծանուսցեն, եւ նմա եւս զթուղթ գրեցուսցեն առ Ախլցխայու փաշայն. որպէս զի` զհրաման ֆերմանին փութով ՚ի գլուխ հանցէ, իսկ եթէ պատշաճ ո'չ տեսցեն, մի բնաւ ծանուսցեն եւ մի զձայնս զայս անդէն հռչակեսցեն: Եւ որպէս ՚ի Նոյեմբերի Գ գրեցաւ վասն Կարնոյ նուիրակին առ Պարոն Մելքոնն, նոյնպէս եւ այժմ գրեցաւ սոցա զի համոզեալ ՚ի սուրբ Աթոռս յղեսցեն փութով: Եւ այլ եւս բանք:

Թուղթ եւս առ նուիրակ Պետրոս վարդապետն, յանդիմանելով զկարճմտութիւնն եւ հարկելով` զի ՚ի բաց հանցէ ՚ի դիտմանցն զայնպիսի սնոտի կարծիս եւ եկեսցէ փութով: Եւ պատուէր` զի զխարճի դրամս տացէ Սարգիս եւ Գրիգոր վարդապետացն Մելքոնին գիտութեամբ եւ այլ եւս ըստ սոցին բանք:

Եւ յատկապէս առ Մելքոն Աղայն միայն գրեաց զթուղթ վասն վերոասացեալ դրամոյն, զի թէ նուիրակն չիցէ անդ` ինքն հոգասցէ եւ տացէ: Եւ վասն մնացորդի փօլիցայի Զմիւռնոյ նուիրակ Ղուկաս վարդապետին, զի հոգասցէ ՚ի տալ: Եւ վասն խառայի եւ աթլասի, զի թէ անդ ունիցի եւ թէ ՚ի Բայազիտ, գրեսցէ զգինսն եւ զորպիսութիւնսն, զի առցէ: Եւ վասն դրամոյ Ստեփաննոս վարդապետին:

Թուղթ եւս առ Տէր Պետրոսն գրեաց սրբազան Վեհըն, վասն վերոասացելոյն իրակութեանն Ախլցխայու, եւ ընծայից տաճկացն: Եւ վասն ժամացուցիցն զորս ՚ի գնալն աստի ՚ի Սեպտեմբերի Է ընդ իւր տարաւ, զի թէ շինեցուցեալ իցէ, յղեսցէ: Եւ յաղագս ընչից Ջուղայեցի հանգուցեալ Ստեփաննոս վարդապետին` որ էր առ ինքեան, զի յղեսցէ ընդ նուիրակին եւ այլ բանք:

Գրեալ էր յառաջ քան զայս Զմիւռնոյ նուիրակ Ղուկաս վարդապետն առ սրբազան Վեհըն զթուղթ, ծանուցանելով զորպիսութիւն իւր եւ զանցս (որոյ որպիսութիւն ՚ի պատասխանւոյն տեսցի, զոր գրելոց եմ). ուստի գրեաց զթուղթ առ նա սրբազան Վեհն ՚ի պատասխանի թղթոյն, ծանուցանելով նմա զհասանելն փօլիցային ՚ի սուրբ Աթոռս, զոր արարեալ էր ՚ի ձեռն Մելքոն Աղային (որպէս ասացեալ է ՚ի Նոյեմբ. Գ) եւ միամտութիւն նմին, զի եւ ինքն անդ տացէ Մելքոնենց տիրացու Խաչատուրին: Եւ վասն գրոյն Ամստերդամու, տպագրականի, որոյ աղագաւ գրեցաւ եւս ՚ի Մարտի Դ հարցումն` թէ զինչ եւ որպէս եղեւ: Եւ վասն միւս տպագրչին որ էր անդ ՚ի Զմիւռին, որոյ աղագաւ գրեցաւ յառաջ, զի խօսեսցի ընդ նմա եւ ՚ի պայմանի ինչ կացուցեալ ՚ի սուրբ Աթոռս յղեսցէ եւ նա զմեծամեծս պատասխանեալ էր: Ուստի գրեցաւ այժմ, զի թէ ըստ առաջնոյ պայմանին եկեսցէ, բարւոք է եւ թէ ոչ, ՚ի բաց թողցէ: Եւ մխիթարութիւն վասն մահուան սպասաւորին իւրոյ Ստեփաննոս վարդապետին եւ միամտութիւն վասն ընչից նորին, թէ գրեցաք ահա ՚ի Կարին զի յղեսցեն: Եւ զի` զնորագոյն եւ զդիւրագին իրս` յելանել նաւուց ֆռանկացն, առցէ եւ յղեսցէ եւ մանաւանդ` զկշիռս որպիսութեան օդոյ` զքանի հատս առեալ յղեսցէ: Որ ՚ի բիլօրէ լինի կազմեցեալ: Եւ այլ եւս այսպիսիք պատուէրք եւ բանք:

Թուղթ եւս առ Ստեփաննոս Քահանայ ոմն գրեցաւ Երեւանեցի, որ էր ՚ի սահմանս Զմիւռնոյ եւ խնդրեալ էր ՚ի սրբազան Վեհէն զօրհնութիւն, որոյ զբովանդակ տունն մահն սպառեալ էր եւ ինքն միայն էր մնացեալ: Եւ սրբազան Վեհըն գրեաց նմա զհարկ գալ ՚ի սուրբ Աթոռս: Զոր եդ ՚ի թղթոջ Ղուկաս վարդապետին, զի նմա յղեսցէ: Իսկ զթուղթ Ղուկաս վարդապետին առ Մելքոնն յղեաց, զի անտի յղեսցէ փութով: Որովք ելին ՚ի սրբոյ Աթոռոյս Սարգիս եւ Գրիգոր վարդապետքն Դեկտ. Զ:

Օրինակ Գրիգոր եւ Մելքոնի թղթոյն ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն է յերեսն ՄԺԴ:

Յերկրիս մերում բնակող Սուլէյման քիւրտն (զորմէ ասացեալ է ՚ի Յունիսի ամսոյ ԺԱ) մինչ յայնժամ փախուցեալ նա յերեսաց Հերակլ Արքային, չոգաւ ՚ի Վան, բնակեալ անդ ժամանակս ինչ, իբրեւ կամեցեալ էր յերկիրս մեր վերադառնալ, աւարեալ էր զգեօղն յորում պանդխտեալն էր, եւ ուղեւորեալ յայսկոյս: Եւ զհետ մտեալ էին նմա տեղականքն թափել զաւարն, նոքա հարեալ էին եւս ՚ի նոցունց զԵ արս եւ ուղեւորեալ յայսկոյս: Յաղագս որոյ` գրեալ էր Իսաղ Աղայն Վանայ առ խանն մեր զթուղթ, եւ խնդրեալ էր զաւարն իւրեանց հանել ՚ի քրտոյն եւ յղել: Գրեալ էր եւ առ սրբազան Վեհըն այսր աղագաւ զթուղթ, ուստի` զթուղթ մի գրեաց առ նա սրբազան Վեհըն ՚ի պատասխանի վասն այսր եւ այլ եւս խնդրոց եւ բանից, բայց ունայն յետս դարձաւ եկօղն: Որ ել աստի վերոգրեցելովս թղթով ՚ի Դեկտեմբերի Գ:

Մինաս վարդապետ ոմն ելեալ ՚ի միաբանութենէ Իւչքիլիսայ վանիցն, գնացեալ էր ՚ի Կաղզուան ՚ի Վարդահօր վանսն եւ նոյն ժամայն ժողովուրդք տեղւոյն արարեալ Առաջնորդ ինքեանց յղեալ էին զնա մահսարաւ առ սրբազան Վեհըն: Եւ սրբազան Վեհըն ետ նմա զԱռաջնորդական կոնդակ մի ըստ խնդրոյն. որով ել նա ՚ի սրբոյ Աթոռոյս ՚ի Դեկտեմբերի Դ:

Արտաքոյ քան զքաղաքն Թիֆլիզ էր եկեղեցի մի, զոր Քամօյենց կոչէին. որոյ վիճակեցեալքն Քահանայք եւ ժողովուրդք, ո'չ կարելով անդէն հանապազ զաղօթս մատուցանել վասն անօրէն լէկզեացն երկիւղի: Ապա Աւագ Քահանայն այնմ եկեղեցւոյ զոր Տէր Գաբրիէլ կոչէին, խորհեալ ՚ի ներքս ՚ի Քաղաքի անդ շինել զեկեղեցի Քաղաքացւոցն օժանդակութեամբ: Եւ իբրեւ ո'չ լինէր նմա անդուստ օգնութիւն վասն աղքատութեանցն, եւ գործն մնայր կիսակատար: Ապա արարեալ Քաղաքացւոցն զմահսար, յղեալ էին զՏէր Գաբրիէլն առ սրբազան Վեհըն շնորհել նմա զժողովարարական թուղթ` յօգնութիւն եկեղեցւոյն: Վասն որոյ` ժողովարարութեան թուղթ ետ նմա սրբազան Վեհըն ՚ի վերայ Արեւելեան կողմանցս: Օրինակն է ՚ի մեծ տետրոջն յերեսն ՃԽԷ: Իսկ Աստուածատուր Քահանայն որ ՚ի Հոկտեմբերի Ե. բանադրեցաւ, զղջմամբ առ ոտս սրբազան Վեհին եկեալ արձակեցաւ: Ուստի թուղթ ետ նմա սրբազան Վեհըն, յօրհնութիւն ինքեան եւ վկայութիւն վասն արձակմանն: Ելին երկու Քահանայքս ՚ի Դեկտեմբերի Է: