Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Յաւել եւս դարձեալ ՚ի Հաշտարխանու նուիրակ Յովհաննէս վարդապետէն առ սրբազան Վեհըս մեր ժամանել թուղթ, ՚ի յամսեանն Յունվարի ՚ի ձեռն ումեմն սափրչի, որ էր ՚ի Փարաքար գեղջէ, գերեցեալ ՚ի վաղուց եւ յետոյ զերծեալ ՚ի Հաշտարխան եւ եկեալ էր այժմ հանդիպումն մօրն իւրոյ: Եւ էր թղթոյն որպիսութիւն, դարձեալ գանգատ զպաղութենէ ժողովրդոցն ՚ի սրբոյ Աթոռոյս եւ զինքն յանարգանս քան թէ յարգանս ունելոյն եւ ընդունելոյն զխաբեբայ ժողովարար Իսրայէլին ապօրինի առաւել քան զինքն, մինչեւ զանուն նոցին եւս յիշելով յեկեղեցւոջն: Եւ այլ եւս առ այսոսիկ բանից:

Վասնորոյ` զթուղթ գրեաց սրբազան Վեհըն այսր աղագաւ առ ոմանս իշխանս որք էին ՚ի վիճակէ սրբոյ Աթոռոյս. Եւ անուանքն էին նոցա... Յանդիմանութիւն նոցին, վասն զխորթութիւնս առնելոյն եւ բնաւ զթուղթս ոչ գրելոյն, ոչ ՚ի յինքեանց ըստ հնազանդութեան օրինի եւ ո'չ գոնեայ ՚ի պատասխանի իւրոցն առ նոսա գրելոց թղթոց: Եւ ապա պատուէր մի եւս զնոյնս առնել: Եւ մինչեւ ո'չ այսմ եւ յայսմ նուագի լուիցեն, ապա նուիրակն մեր ելեալ ՚ի սուրբ Աթոռս եկեսցէ: Բայց եւ խնդրելով զպատասխանի թղթոյն, ծանուցանել թէ վասն է՞ր եւ զի՞նչ պատճառս ունելով զայն առնեն. յորում եւ արձակեաց որպէս թէ զբանադրեալս ոմանս յԻսրայէլէն ապօրինէ անդ ՚ի Հաշտարխան:

Թուղթ եւս առ Շամախեցի գանձապետ Սարգիս Աղայն գրեաց յայս միտ դարձեալ, բայց յոլով առ սա յանդիմանութիւն եւ մեղադրութիւն, վասն ինքեան իսկ գոլոյ պատճառ եւ արծարծիչ ամենայն չարեացն անդէն գործեցելոց, որք առ սուրբ Աթոռս, ո'չ միայն այժմ եւ փոքունց ինչ, այլ եւ յառաջ քան զայս, եւ մեծամեծաց չարեաց եղեւ նա պատճառ, մինչեւ զԱռաջնորդութիւն տեղւոյն որ սրբոյ Աթոռոյս էր, էարկ ընդ գրով եւ հրամանաւ թագաւորութեան Ռուսաց: Յորոց մեղադրութեանց բազումքն առ Առաջնորդն, առ որ գրեաց սրբազան Վեհըն քանիցս զթուղթ եւ զընծայ եւս ընդ նուիրակին յղեաց. իսկ եւ ոչ միոյն գրեաց նա զպատասխանի: Որոց եւ խրատ ՚ի յ՚զգուշանալ յայսպիսեաց, նաեւ սպառնալիք եւ բազում առ այսոսիկ բանք, զպատասխանին խնդրելով:

Թուղթ եւս առ սրբոյ Աթոռոյս նուիրակ Յովհաննէս վարդապետն, դարձեալ վասն վերոասացելոցն բանից եւ պատուէր ՚ի խաղաղութեամբ եւ սիրով ընդ նոսա վարիլ: Եւ մինչ զո'չինչ օգուտ անտի շահել կարասցէ ապա ելեալ յայսկոյս ճանապարհորդեսցի: Բայց եւ խոստումն նմին, թէ յետ աւուրց ինչ զմարդ յղելոց եմք յայդր թղթովք, ՚ի լաւապէս գիտել զորպիսութիւնս տեղւոյդ: Եւ այլ եւս առ այսոսիկ պատուէրք, օրինակ սոցին է' ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն յերեսն ՃԿԹ, ՃՀ. եւ... Զորս առեալ նոյն գրաբեր սափրիչ Յօհաննէսն, ելեալ գնաց դարձեալ ՚ի Հաշտարխան, պայմանաւ թէ դառնալոցեմ դարձեալ այսր: Բայց որովհետեւ ՚ի վերայ Թաւրիզու եւ Գիլանու էր գնալոց սա, վասնորոյ` զթուղթ գրեաց սրբազան Վեհըն առ Գիլանու նուիրակ եւ Առաջնորդ Ստեփաննոս վարդապետն, խնդրելով ՚ի նմանէ զորպիսութիւնս, զիւր եւ զգործոյն, եւ թէ զինչ զՀաշտարխանու նուիրակէն լուեալ իցէ գրեսցէ: Թուղթ եւս ՚ի Թարվէզ առ ստամբօլցի Տիրացու Գրիգորն: Յորում եդեալ զթուղթ Ռեթէոս վարդապետին` գրեաց զպատուէր յղել նմա եւ թէ զինչ համբաւ զնմանէ եւ զհնդկաց նուիրակէն գրեսցէ: Թուղթ եւս առ Սպահանու նուիրակ Ռեթէոս վարդապետն, ըստ նմին խնդրելով ՚ի նմանէ եւս զորպիսութիւնս զիւր` եւ զգործոյն, զտեղւոյն` զժողովրդոցն եւ զիշխողին, հարկելով զի փութով գրեսցէ:

Օրինակ Ռեթէոս վարդապետին թղթոյ է ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն ՚ի ՃԽԸ: Որովք ել սափրիչն ՚ի Փետր. ԻԳ:

Ի Քեարվանսարայս մեր նստօղ վաճառական Շիշման Դաւիթն եւ ընկերն իւր Մօվսէսն երթային ՚ի Բայազիտ: Որովք ետուն աստ սրբազան Վեհին զդրամ, զի ՚ի Բայազիտ ՚ի նուիրակ Մինաս վարդապետէն առցեն: Ուստի` եւ սրբազանն ետ նոցա զղապզ մի այսր աղագաւ, եւ զբարեւագիր եւս գրեաց առ Մինաս վարդապետն, հատուցանել նոցա զդրամն, եւ զղապզն ընդ բարեւագրին առնուլ: Ի Փետրվարի ԻԳ:

Յօհաննէս Կաթուղիկոսն` որ ընդ Զաքարիա վարդապետին ՚ի Դեկտեմբերի ԻԸ ել ՚ի սրբոյ Աթոռոյս գնալ յԱթոռն իւր ՚ի Գանձասար, վասն կարի սաստկութեան ձմերան մնացեալ էր ՚ի Նախիջեւան եւ մինչեւ ցայժմ էր անդէն: Վասնորոյ` գրեալ էր անտի առ սրբազան Վեհըն զթուղթ` եւ ծանուցեալ զորպիսութիւնս իւր, եւ խնդրեալ էր յղել առ ինքն զՁեռագիր Սիմէօն Կաթուղիկոսին իւրեանց, զոր տուեալ էր Երեմիա կաթուղիկոսին իւրեանց, որ էր ՚ի սուրբ Աթոռոջս: Խնդրեալ էր եւ զԴ Յանձնարարութիւնս թարց անուան իւր աղագաւ: Գրեալ էր եւ Զաքարիա վարդապետն եւս զթուղթ: Վասնորոյ` գրեաց սրբազան Վեհըն զթուղթ առ Յօհաննէս Կաթուղիկոսն ՚ի պատասխանի թղթոյն, յղելով առ նա զխնդրեցեալն իւր զՅանձնարարութիւնսն եւ զօրինակ վերոյիշելոյ Ձեռագրին (զի հեղինակն ո'չ յղեաց, այլ եթող ՚ի սուրբ Աթոռոջս) զոր կնքեաց ինքն` եւ եպիսկոպոսացն եւս կնքեցոյց եւ այնպէս յղեաց: Նաեւ գրեաց զթուղթ եւս առ Զաքարիա վարդապետն ՚ի պատասխանի թղթոյն: Եւ միամտութիւն նմին` վասն որդւոյ Փիլիպպոս անուամբ Քահանայի ումեմն թիֆլիզեցւոյ, որ եկեալ աստ ձեռնադրիլ ՚ի Քահանայ: Եւ զի խոչ էր Զաքարիա վարդապետին եւ մանաւանդ չար իմն սովորութիւն այս, վասնորոյ` ո'չ ետ ձեռնադրել զնա սրբազան Վեհըն, այլ ունայն դարձաւ նա ՚ի Քաղաքն: Զորս առեալ գրաբեր Քահանային, որ է սպասաւոր Զաքարիա վարդապետին, ել ՚ի սրբոյ Աթոռոյս ՚ի Մարտ ԺԵ: Բայց թուղթքն ՚ի Փետրվարին էին գրեցեալք եւ մեք այժմ յԵրեւան էաք:

Առ Վարդահօր Վանից Առաջնորդ Մինաս վարդապետն` գրեաց սրբազան Վեհըն ՚ի Փետրվարի Բ գալ ՚ի սուրբ Աթոռս վասն հարկաւորութեան իրիք: Իսկ նա մինչեւ ցայժմ ոչ եկն, եւ այժմ մահտեսի Յօնանն էր ՚ի Կարս եւ նա եւս լուաք թէ ՚ի Կարս է: Վասնորոյ` գրեաց սրբազան Վեհըն զթուղթ առ մահտեսի Յօնանն, զի զնա ընդ իւր բերցէ: Իսկ թէ նա գալ ո'չ օժարիցի, ապա առցէ ՚ի ձեռաց նորին զկոնդակն, որ տուաւ նմա ՚ի Դեկտ. Դ եւ զայլ կոնդակս վանիցն եւ բերցէ աստ: Մարտ Ի:

Յերկրէս մերմէ եւ ՚ի Կարբի գեղջէ Աղամալ եւ Մարգարէ անուամբ երկու եղբարք վաճառականք բազում ամօք յառաջ քան զայս` տեսեալ թէ երկիրս մեր օրստօրէ աւերման մերձի, ելեալ բնակեցան տամբք իւրեանց ՚ի Կարս եւ ՚ի Կարին. եւ յետ ո'չ բազում միջոցի ընդ մեծի մասին երկրիս աւերեցաւ եւ գեօղն նոցին: Եւ երթային նոքա հանապազ ՚ի վաճառականութիւն ՚ի Գեանճայ եւ յայլս տեղիս. որոց եւ դէպ լինէր երբեմն ընդ երկիրս մեր անցանել: Եւ պիղծ խանն երկրիս` որ նարդեանս է` ողոքէր զնոսա յերկիրս իւրեանց դառնալ, եւ նոքա յանձն առնուին, եւ նա խիլայեալ զնոսա երկիցս անգամ վասն խոստին` ՚ի բաց թողոյր: Եւ եղեւ զի եւ յայսմ միջոցի եկին նոքա անցանել ընդ երկիրս մեր եւ գնալ ՚ի Կարս, վերոյիշեալ Մարգարն եւ որդի Աղամալին Եղիազար անուամբ: Իսկ խանն զբեռինս ապրանաց նոցին գրաւեալ` ասէ, արդ մինչեւ ո'չ բերիցէք զտունս եւ զընտանիս ձեր, ո'չ տաց ձեզ զապրանս ձեր եւ նոքա անճարացեալ նստան աստ եւ սկսան այսր եւ անդր զձեռն արկանել. արկին եւ զսրբազան Վեհըս մեր միջնորդ եւ չեղեւ հնար: Դէպ եղեւ սրբազան Վեհին յայսմ միջոցի գնալ յԵրեւան եւ պիղծ խանն վասն եւ ո'չ մի ինչ պատճառի` եթէ ո'չ զի զմեծ իմն ոսկր կորզեսցէ ՚ի մէնջ` խռովեցաւ ընդ սրբազան Վեհին եւ զընծայս նաւռուզին դարձոյց յետս: Եւ սրբազան Վեհըն եւս ՚ի նմանէ խռովեալ նստաւ յԱնապատն ՚ի տան իւրում եւ բազում աւուրս անդէն մնալով մնայաք այսր աղագաւ եւ չէր երթ եւ եկ ՚ի միջի եւ ոչ միջնորդօղ ոք եւ ոչ սրբազան Վեհըն յօժարէր հաշտիլ ընդ պղծոյն, զի զբազումս ունէր ՚ի նմանէ զվէրս. ո'հ դառնութեան աւուրցս: Ապա ՚ի յայս գոլով մեր, ժամանէին ՚ի Կարսայ թուղթք առ խանն եւ առ սրբազան Վեհըն ՚ի յԻբրահիմ եւ ՚ի Հիւսէին էֆէնտեացն, գրելով առ խանն տալ զապրանս վերոյիշեալ արանցն յինքեանս, եւ յղել ՚ի Կարս իւրեանցն գոլ ցուցանելով. եւ առ սրբազան Վեհըս եւս գրէին միջնորդել` զի այնպէս առնիցէ: Իսկ խանն պատասխանեաց նոցա թէ` ես ո'չ եթէ զապրանսն առնում, այլ, զի զիս խաբեցին քանիցս, կամիմ զի ինքեանք եկեսցեն եւ յայնժամ տացից ինքեանց: Եւ սրբազան Վեհըն զԲ թուղթ գրեաց առ Իբրահիմ եւ Հիւսէին էֆէնտիսն վերոյիշեալ ըստ նմին պատասխանւոյ եւ այլ ո'չ գնաց առ խանն այսր աղագաւ, զի որպէս ասացաք` խռովութիւն էր ՚ի միջի: Զորս առեալ գրաբեր տաճկին ել ՚ի Մարտի Ի:

Որդիք Իւսուֆ փաշային որք ՚ի Կարս, յղեալ էին զոմն տաճիկ յինքեանց յերկիրս մեր վասն բրնձի, ընդ որում գրեալ էին զթուղթ առ սրբազան Վեհըն սիրոյ եւ բարեկամութեան աղագաւ: Վասնորոյ` զթուղթ գրեաց առ նոսա ՚ի պատասխանի նոցին, սէր եւ յորդորումն ՚ի բարեկամութիւն. եւ եկողին բրինձ եւ բամբակ եւս ետ տալ: Ի Մարտի ԻԱ:

Կրկին անգամ յղեաց Բայազտոյ փաշայն զչուխատարն զկնի Զաքարիա վարդապետին Առաջնորդին Իւչքիլիսայի (որպէս եւ ՚ի Յունվարի ԻԸ ասացեալ է): Գրելով առ սրբազան Վեհըն եւ առ Զաքարիա վարդապետն զթուղթս եւ ցուցանելով զսէր եւ զխնամս բազումս, յղեալ էր եւս վասն Զաքարիա վարդապետին զխիլայ: Եւ որովհետեւ (որպէս ՚ի Մարտի Ի ՚ի վերոյ ասացաք) խռովութիւն էր ՚ի մէջ սրբազան Վեհին եւ պիղծ խանին, վասնորոյ արգելոյր սրբազան Վեհն զԶաքարիա վարդապետն աստ, մինչ բարձցի խռովութիւնն եւ դարձցի ՚ի սուրբ Աթոռս եւ աստուստ ճանապարհեսցէ: Վասնորոյ` գրեաց ՚ի պատասխանի նմին զթուղթ, խոստանալով յետ աւուրց ինչ յղել, եւ զչուխատարն արգել աստ ընդ նմա յղել: Իսկ զթուղթն ՚ի ձեռն Զաքարիա վարդապետի սպասաւոր Տէր Ստեփանին յղեաց, որ դառնայր ՚ի վանսն: Ի Մարտի ԺԸ:

Իսկ յետոյ` իբրեւ կարի իմն յամեցաւ չուխատարն, խնդրեաց եւ ինքն եւս երթալ, վասնորոյ` զթուղթ եւս ընդ նմին գրեաց սրբազան Վեհըն առ փաշայն դարձեալ նորին որպիսութեամբ, որ ելն ՚ի Մարտի ԻԱ:

Մասն ինչ ՚ի փօլիցայէ Պօլսոյ նուիրակ Յարութիւն վարդապետին` որ մնացեալ էր ՚ի Բայազիտ առ Մարգարէ Աղային (որոյ աղագաւ տուեալ էր Մարգար աղայն սրբազան Վեհին զթամասուկ, զորմէ ասացեալ է ՚ի Նոյեմ. Գ). զայն այժմ յղեալ էր Մարգար Աղայն լիով առ սրբազան Վեհըն զֆայտայ43) եւս եդեալ ՚ի վերայ վասն յամելոյն ՚ի ձեռն Նաւասարդ անուամբ ծառային իւրոյ. եւ խնդրեալ էր յղել առ ինքն զթամասուկն իւր: Նաեւ Յօնան վարդապետն Առաջնորդն սրբոյ Կարապետի, գոլով սրբոյ Աթոռոյս տալոց դրամ, յղեալ էր ՚ի Բայազիտ առ սոյն Մարգարէ Աղայս եւ սա յառաջ քան զայս ՚ի ձեռն Առաջնորդին իւրեանց Եսայի վարդապետին յղեալ էր ՚ի սուրբ Աթոռս ՚ի Նոյեմ. ամսեանն, որ դարձաւ ՚ի ԺԷ նոյնոյ ամսոյ, բայց յայնժամ ոչ գրեցաւ Մարգար Աղային այնր դրամոյ աղագաւ: Վասնորոյ խնդրեալ նա այժմ եւ այնր աղագաւ գրել զմիամտութիւն. վասնորոյ` զթուղթ գրեաց սրբազան Վեհըն առ Մարգար Աղայն, միամտութիւն վասն հասանելոյ վերոյիշեալ դրամոցն եւ զթամասուկն եւս յղեաց առ նա ՚ի ձեռն նոյն Նաւասարդ տղային: Ի Մարտի ԻԲ:

Առ Պաղտասար վարդապետն որ ՚ի Վան` ժամանէր թուղթ սրբազան Վեհին, որ գրեցաւ առ նա ՚ի Փետրվ. ԺԳ. եւ նա իբրեւ գալ կամէր, արգելոյր զնա Իսաղ Աղայն Վանայ կարծելով խաբանօք փախչիլ կամի: Եւ ասէ մինչեւ ո'չ գրեսցէ առիս խալիֆայն զթուղթ, զքեզ ո'չ թողից: Եւ Պաղտասար վարդապետն գրեալ ծանոյց զայս սրբազան Վեհին: Եւ սրբազան Վեհըն գրեաց առ Իսաղ Աղայն զթուղթ, զի թողցէ զնա գալ եւ սէր շատ: Թուղթ մի եւս առ Պաղտասար վարդապետն գրեաց ՚ի գալ փութով: Եւ առ Մուշաղբիւրցի Տէր Յովհաննէսն գրեաց ՚ի պատասխանի թղթոյն, որ գրեալ էր թէ գալոց եմ, եւ այլ բանք (յիշեցեալ է ՚ի Սեպտեմբերի Ը) յղեցաւ ՚ի Մարտի ԻԳ.

Առաքեալ էր ՚ի Բայազիտու Իւնիւզ բէկն զմի ոմն ՚ի ծառայից իւրոց առնուլ յերկրէս մերմէ զբրինձ: Եւ գրեալ էր զթուղթ այնր աղագաւ առ սրբազան Վեհըն: Եւ սրբազանն գրեաց զպատասխանին ՚ի Մարտի ԻԳ: