Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Եկն էհաս մահսարատար Գրիգոր վարդապետն ՚ի սուրբ Աթոռս ՚ի Մայիսի ԺԲ: (Զորոյ ՚ի Պօլսոյ յայսկոյս ելմանէն ասացաւ ՚ի Փետրվարի ԺԹ): Քան զոր յառաջ հասին առ սրբազան Վեհըն թուղթք կրկին, ՚ի Պօլսոյ` ՚ի յԱբրահամ վարդապետէն, զորս ՚ի Փետրվարի եօթն եւ ՚ի Մարտի մէկն էր գրեալ: Նա եւ յայլոց ոմանց էին գրեանք, վասն զանազան եւ պէսպէս իրակութեանց: Եւ Գրիգոր վարդապետն հոգացեալ բերեալ էր զմահսարս ընդունելութեան սրբազան Վեհին վասն որոց երթեալն էր, Ի Պօլսոյ, ՚ի Թօխաթու, ՚ի Կարնոյ, եւ ՚ի բազում տեղեաց: Ա'րդ` թէ յաղագս մահսարացն գալստեան, եւ թէ վերոգրեցելոց թղթոցն ՚ի պատասխանի, որք գրեցան թուղթք, ե'ն` որք գրինս ՚ի ներքոյ:

Ի Պօլիս:

Թուղթ առ Աբրահամ վարդապետն: Նախապէս վասն Ուռումէլու նուիրակ Գէորգ վարդապետին, զորմէ գրեալ էր նա ՚ի լրոյ զձախորդակի պատահումն իրիք համբաւ. եւ սրբազան Վեհըն գրեաց նմա զհաւաստին, եւ զորպէսն իրակութեան իմանալ եւ գրել, զի յայնժամ եւ ինքն գրեսցէ կամ հոգասցէ ինչ վասն նորին: Ուստի` եւ համբաւն թէ զի՞նչ, յայնժամ ՚ի զ՚լիովինն իմանալն գրեսցուք: Եւ վասն Մարգար դաւաճանին (զորմէ նա զոչինչ էր գրեալ) թէ արդեօք հասին գրեանքն, որք յաղագս նորին ՚ի Դեկտեմբերի Ը գրեցան, եւ զինչ վասն նորա հոգացաւ անդ: Եւ թէ` սուտ թէմէսուկն նորին այժմ առ մեզ է, հանդերձ Մկրտումի տղայի գրեամբքն: Իսկ այս Մկրտումի տղայս թէ ո' ոք իցէ, եւ զինչ գրեանք ՚ի կողմանէ նորին էին աստ, հարկաւոր է մեզ աստէն ասել: Քանզի Մարտիրոս վարդապետ ոմն, երբեմն միաբան սրբոյ Աթոռոյս եւ երբեմն տարագիր այսր եւ անդր շրջագայօղ (որեւ նարդեանս է ՚ի սուրբ Երուսաղէմ), կարգեցեալ ՚ի Ղազարու Կաթուղիկոսէն նուիրակ երկրին Հնդկաց, եւ Բաբիլացւոց եւ ամենայն ծովեզերեայցն Ովկիանու եւ գնացեալ աւարտեալ էր զգործն նուիրակական, եւ դարձեալ ՚ի Հալապ ըստ ճանապարհին յաջողման: Եւ անդ տուեալ էր Թիֆլիզեցի Խօջայ Մկրտում կոչեցելոյ ումեմն զԺԷ քէսայ դրամ, զի նա փօլիցայ արասցէ ՚ի Պօլիս ՚ի վերայ ընկերին իւրոյ Խօջայ Մխիթարին, զի եւ նա անդ տացէ սրբոյ Աթոռոյս նուիրակ Աբրահամ վարդապետին. որ է սոյն ինքն, առ որ այժմ գրի թուղթս: Որ յայնժամ ՚ի Մինասայ կաթուղիկոսէն էր կարգեցեալ նուիրակ, յետ Ղազարու կաթուղիկոսին: Եւ Մխիթարն թէպէտ յանձնառեալ էր տալ, եւ զԱբրահամ վարդապետն միամտեցուցեալ, այլ յ՚աւուրց յ՚աւուրս արկեալ էր, եւ յերկար ժամանակս յամեցուցեալ: Եւ յետոյ ըստ սովորութեան ագահաժողով եւ անյագ վաճառականաց անկեալ էր ՚ի կոտր25), եւ զփօլիցայն տալ ո'չ էր կարացեալ: Ուստի` Իսահակ կոչմամբ կաթուղիկոսն, ՚ի վերակոչիլն իւր ՚ի Հայրապետութիւն յետ Աղէքսանդրու կաթուղիկոսին, իբրեւ տեսեալ էր թէ այլ ո'չ եւս կարէ տալ Մխիթարն զփօլիցայն, ապա առեալ էր ՚ի Մկրտումէն լիով զվերո ասացեալ ԺԷ քէսայն իրաւամբ` թէ մեք քեզ եմք տուեալ եւ զքեզ ճանաչեմք: Թէպէտ նա ո'չ կամէր տալ: Ապա յետ վախճանի Խօջայ Մկրտումին, որդի նորին Խօջայ Մելքոնն իբրեւ ետես թէ` ո'չ ոք է, որ հատուցանէ զդրամն իւր, սկսաւ զդաւ առնել ընդ Աթոռայնոցս, եւ մանաւանդ ընդ Իսահակ վարդապետին, որ անկեալ ՚ի կոչմամբ Հայրապետութենէն ՚ի դիպահոջ կայր ՚ի Կարին: Եւ խնդրէր զդրամն ասելով թէ` Մխիթարն ընկեր էր մեզ եւ մեք փօլիցայ արարաք ՚ի վերայ նորա, նա եթէ ոչ ունէր զկարողութիւն տալոյ, պարտէր առ մեզ յետս դարձուցանել, եւ մեք յայնժամ լինէաք պարտական ձեզ եւ հատուցանէաք: Այլ զի նա յանձն էառ, եւ տալ խոստացաւ, վասնորոյ` նա է ձեր պարտական, եւ ՚ի նմանէ առնուլ պարտ էիք զդրամդ, զոր ՚ի մէնջ բռնութեամբ առիք: Եւ եթէ ես ՚ի նմանէ պահանջիցեմ զդրամ, նա զգիրն մեր հանէ, եւ արդարանայ առ մեզ, եւ ոչ ինչ տայ ինձ, եւ ասէ թէ` ես Էջմիածնայ եմ պարտական: Արդ, հատուցէք դուք ինձ զդրամն իմ յետս, զոր բռնութեամբ առիք, եւ դուք ՚ի Մխիթարէն առէք, որ է պարտական ձեր: Եւ յայս բան, եկն սրբազան Վեհըս մեր ՚ի Պօլսոյ ՚ի Կարին քաղաք, յետ աւարտման նուիրակական գործոյն: Եւ անդէն հասու եղեալ իրակութեանս, գրեաց յետս ՚ի Պօլիս առ Մխիթարն, եւ առ Գասբար Աղայն ծանուցանելով զդա Մելքոնին ընդ սրբոյ Աթոռոյս, հարկելով եւ մեղադրելով զՄխիթարն, զի յանձն առնուցու զպարտական գոլն իւր Մելքոնին, եւ գրեալ միամտեցուսցէ զնա, եւ հատցէ զձայնն յԱթոռայնոցս ունկանց: Որ եւ գրեալ էին Մխիթարն եւ Գասբար Աղայն ըստ այսմ օրինակի զթուղթս առ Մելքոնն, թէ ես Մխիթարս եմ քեզ պարտական, յԱթոռոյն զոչինչ ունիս առնլի: Եւ թուղթքս այս ՚ի սուրբ Աթոռս ՚ի ձեռն սրբազան Վեհիս մերոյ ժամանեցին ՚ի վարդապետութեանն, ՚ի Հայրապետութեան Տեառն Յակոբայ: Ուստի` գրեաց առ Մելքոնն եւ ծանոյց նմա զայս, եւ էհատ զձայնն: Սոյնպէս` եւ ՚ի Թիֆլիզ գրեալ առ ՄիրՇքեար բաշի Մէլիք Աղայն, զնա եւս միամտեցոյց, որ էր աներ Մելքոնին, եւ վասն այսց իրակութեանց նա եւս խօսէր: Եւ այսպէս լռեցաւ դաւս այս ՚ի սրբոյ Աթոռոյս: Իսկ թուղթք Մխիթարին եւ Գասբար Աղային են այժմ ՚ի սուրբ Աթոռոջս ՚ի յամուր պահեստի: Ո'ւստի` գրեաց այժմ սրբազան Վեհըն առ Աբրահամ վարդապետն այսր աղագաւ զմիամտութիւն եւ զանհոգութիւն: Նա եւ միամտութիւն վասն կտակի իրիք, զոր անդ կտակեալ էր նմա հանգուցեալ ոմն, զի աստ յերկրոջս մերում տացի ընտանեաց իւրոց: Զոր սրբազան Վեհըն ետ, եւ էառ ՚ի նոցանէ զղապզ: Գրեաց եւ զայլոց մանունց որպիսութեանց:

Թուղթ եւս առ Ղափանցի Պետրոս վարդապետն, գրեաց սրբազան Վեհըն: Եւ ըստ այսմ գրեաց զթուղթ եւս առ փառակեցի Բարսեղ վարդապետն: Որոց հրաւիրումն զի եկեսցեն ՚ի սուրբ Աթոռս: Որք էին միաբանք սրբոյ Աթոռոյս, եւ անդ ՚ի Պօլիս օտարացեալք ՚ի մէնջ նստէին եւ ՚ի սուրբ Աթոռս ո'չ գային: Քանզի Պետրոս վարդապետն առաքեցեալ յԱղէքսանդրու Հայրապետէն ՚ի նուիրակութիւն յերկիրն Ուռումէլու եւ Ղրիմու, աւարտէ զգործն, եւ դարձեալ ՚ի Պօլիս նստի անդէն եւ ՚ի սուրբ Աթոռս ոչ գայ: Զի յայնժամ առաքիչն իւր Աղէքսանդրոս սրբազան Հայրապետն փոխեցեալ լինի ՚ի Քրիստոս երջանիկ մահուամբ, իսկ Իսահակ կոչմամբ կաթուղիկոսն գոլով յայնժամ ՚ի Պօլիս, առնու ՚ի նմանէ մասամբ իւիք զնուիրակական հաշիւն, եւ միջնորդութեամբ իշխանաց ոմանց թողացուցանել զնա մնալ անդէն ՚ի Պօլիս: Իսկ ՚ի յաջորդիլ սրբազան Վեհին Յակոբայ յԱթոռ Հայրապետական, գրեաց առ նա, նա եւ առ Բարսեղ վարդապետն (որ եւս ըստ նմին ելեալ ՚ի սրբոյ Աթոռոյս եւ գնացեալ ՚ի յայն կողմունսն, մնայր անդ յերկար ժամանակս, եւ ՚ի սուրբ Աթոռս ո'չ վերադառնայր ՚ի միաբանութիւն), զի եկեսցեն, եւ մի' ընդ օտարս համարիցին: Որք բաց ՚ի յո'չ հնազանդիլոյն եւ ոչ գալոյն, ոչ թըթոցն անգամ գրեցին զպատասխանի: Իսկ` ՚ի սրբազան Վեհիս մերոյ աւուրս, զի դժգոհեալ էին նոքա անդ ՚ի տեղիս տեղիս, թէ առ մեզ զթուղթ ո'չ գրէ, վասնորոյ գրեաց նոցա սրբազան Վեհըն սիրով մեղադրութիւն, եւ եցոյց թէ` ինքեանց պարտ էր նախ գրել առ ինքն զթուղթ շնորհաւորական եւ մխիթարական, քան թէ իւրեան: Այլ եւ հրաւիրեաց որպէս ասացաք` գալ ՚ի սուրբ Աթոռս: Թուղթ եւս առ գանձապետ Մահտեսի Մօվսէսն, եւ յիւրայինսն, պատասխանի թղթոյ նոցին, վասն Գրիգոր վարդապետի ամբողջ ՚ի սուրբ Աթոռս հասանիլոյն, եւ շնորհակալութիւն վասն ընդ նմին հոգացելոցն իրաց. եւ տարակոյս ինչ առ այնս, զի զստոյգն գրեսցեն. եւ վասն հասման միւս եւս Գրիգոր վարդապետին, զոր յղեալ էին ՚ի սուրբ Աթոռս ՚ի միաբանութիւն: Եւ այլ մանր բանք: Թուղթ եւս առ գանձապետ Անտօն Չէլէպին, Շնորհակալութիւն վասն ընծային` զոր յղեալ էր: Թուղթ եւս առ գանձապետ Մկրտիչ Աղայն, շնորհակալութիւն եւ օրհնութիւն վասն հարազատութեանցն` որ առ սուրբ Աթոռս: