Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Ժամանեաց դարձեալ առ սրբազան Վեհըս մեր թուղթ` ՚ի յԱպրիլի ամսոյ ԻԱ. ՚ի յԱնտօն Կաթուղիկոսէն վրաց ՚ի ձեռն տաճիկ փայեկի միոյ, որպիսութեամբ թէ` որպէս յառաջ քան զայս ունեցեալ եմք զյատուկ սէր ընդ Աթոռոյդ սրբոյ եւ առաջնոց Հայրապետացն: Զա'յն այժմ նո'ր նորոգել կամիմ: Եւ թէ` զվէճն որ ՚ի մէջ ձեր եւ քաղաքիս, ջա'ն է իմ բառնալ. եւ ըստ առաջնոյն առնել: Իսկ այժմ ո'չ է մեզ ասելի, թէ այս վէճ զի՞նչ իցէ, զի տեղի նորին աստ ո'չ է: Այլ ասելի է սակաւու զպատճառ սիրանորոգութեան նորին, թէ զինչ օտարութիւն ներամտեալ իցէր, եւ զնախկին սէրն խանգարեալ: Քանզի` յաւուրս Հայրապետութեան Տեառն Աղէքսանդրի Բիւզանդացւոյ, երեւեցոյց նա յինքեան զնշան եւ զբոր Ախթարմայութեան23), խրատտուութեամբ պատրչաց ոմանց: Որք ՚ի Քաղաքի անդ ՚ի վաղուց իսկ հետէ էին բնաւորեալք, եւ ունէին առանձինն զպայծառ եկեղեցի ինքեանց, եւ զբազումս ՚ի հայոց եւ ՚ի վրաց դարձուցանէին յաղանդն իւրեանց մոլար, օրստօրէ: Եւ Կաթուղիկոսն եւս եղեալ էր ընդ նոցին քարոզ, եւ մոլորեցուցանէր ծածկաբար զբազումս, մինչեւ ՚ի տուն թագաւորին եւս ձեռնամխեալ, միանգամայն եւ զնոսա խոտորեցուցանել կամէր, զի համարձակ այնուհետեւ քարոզեսցէ զմոլորութիւնն: Եւ մինչ նա ՚ի յայս դիտման կայր, եւ յառաջացուցանել ջանայր, զեկուցաւ բարեպաշտ Արքային Թէմուրազայ Հօրն Հերակլեայ աշխարհաւերս խորհուրդ: Եւ նոյն ժամայն ՚ի բարկութիւն մեծ շարժեալ նորա` արար ժողով եպիսկոպոսաց բազմաց եւ նշանաւոր արանց, եւ յանդիմանեաց յայտնապէս զհերձուած նորին եւ առաքեաց զնա յաքսորս ՚ի յերկիրն Ռուսայ: Եւ զամենայն համախոհս նորին չարաչար խայտառակեաց, եւ ետ գերծել զմօրուս նոցա, եւ սաստիկ տուգանեաց զբազումս ՚ի դարձելոցն, եւ դարձոյց զնոսա յիւրաքանչիւր սեփական կրօնս, թէ զմերազնեայս, եւ թէ զ՚իւրազնեայս: Իսկ եւ զպատրիչսն վանեալ ՚ի Քաղաքէ անտի, ետ փոխել զձեւ սեղանոյ եկեղեցւոյ նոցին, եւ ըստ հոռոմոց կազմել. զոր այժմ ունին վիրք, եւ անուանակոչի նա սուրբ Սիօն: Իսկ Կաթուղիկոսն մնալով մնաց յաքսորանսն մինչեւ ց՚ութ եւ ց՚ինն ամս. եւ զՅովսէփ ոմն եդին յԱթոռ նորին: Մինչեւ դէպ եղեւ նոյնոյ բարեպաշտի Արքայի Թէմուրազայ, երթալ ՚ի հանդիպումն մեծ Կայսերն Ռուսաց, վասն իրիք հարկաւորութեան, եւ անդէն առնուլ զվախճան կենաց: Եւ ա'պա` եթէ ճշմարտութեամբ, եւ եթէ կեղծաւորութեամբ` զինքն զղջացեալ ձեւացուցանելով` գրէր ՚ի Վրացտուն առ Հերակլ Արքայն, եւ առ գլխաւոր իշխանս ոմանս զաղերս, զի վերադարձուսցեն զինքն յԱթոռն իւր: Եւ զայս առնելով յարեաց զսիրտ ամենեցունցն զկնի իւր: Մինչեւ առաքեցին զկնի նորա, եւ մեծարանօք ածին, եւ զՅովսէփն իջուցեալ յԱթոռոյն, զնա հաստատեցին ՚ի Հայրապետութիւն: Ընդ սմին եկեալ էր նուիրակն մեր Սարգիս վարդապետն ՚ի Հաշտարխանու ՚ի Թիֆլիզ, եւ այնր աղագաւ արգելէր զնա առ ինքն եւ ՚ի սուրբ Աթոռս գայ ո'չ թողոյր: (որպէս ասացաւ եւս ՚ի Մարտի ԻԵ. եւ յԱպրիլի ԺԳ). Եւ որովհետեւ դարձեալ էր սա ՚ի բազմաժամանակեայ պադխտութենէն, եւ վերակացեալ յԱթոռն, վասնայնորիկ խնդրէր ՚ի սրբազան Վեհէն զվերանորոգութիւն սիրոյ: Ո'ւստի` եւ սրբազան Վեհըն գրեաց զթուղթ առ նա, կամակցիլով բարի կամացն եւ շնորհակալիլով: Նա եւս թէ` յայսմիկ մանաւանդ ծանուցանել սէրդ անկեղծ, եթէ զՍարգիս վարդապետ նուիրակդ մեր առ մեզ յղիցես, զոր յայդր արգելուք. զի իրողութիւնդ այդ յիշատակ չար է ապագային. եւ ձեզ պակասութիւն անուան: Թուղթ եւս առ Հերակլ Արքայն, պատասխանի թղթոյ նորին վասն զանազան իրակութեանց, գլխաւորապէս վասն Գեանճեցի Խօջայ Յօհաննիսին, որ ՚ի Բայազտոյ տամբ իւրով եկեալ` անդ երթալոց էր: Եւ յաղագս իրակութեան Սարգիս վարդապետին, եւ Հաշտարխանու նոր նուիրակ Յօվաննէս վարդապետին (զորոց ահա ՚ի յԱպրիլի ԺԳ ասացաւ), Այլեւ` վասն Բայազտոյ Պարոնաց տղայոցն, որք գերեցեալք էին ՚ի Բաշաչխաց, ըստ թախանձանաց նոցին (որպէս ՚ի Մարտի ԻԲ. եւ յԱպրիլի ԻԱ. ասացաւ) գրեաց սրբազան Վեհըն խնդիր, զի զ՚արս յղեալ շրջեցուսցէ զերկիրն Բաշաչխաց, եւ գտանիցէ թերեւս զնոսա եւ հարց նոցին յղեսցէ: Թուղթ եւս առ Պարոն Աղալօն գրեցաւ վասն մերոյ գիւղիս տարուղային24), թէ մէկ տաճկերէն գիրք է սորա առ Պարոն Շաքարօն եդեալ ՚ի պահեստի, առեալ յղեսցե'ս:

Օրինակ սոցին տեսցի ՚ի մեծ տետրոջն, ՚ի թղթահամարն ՄԷ. ՄԸ.: Զորս առեալ նոյն փայեկին տաճկի, ել ՚ի սրբոյ Աթոռոյս ՚ի յԱպրիլի ԻԸ: