Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Ուխտաւոր ոմն Յակոբ անուամբ եկեալ ՚ի Զմիւռնոյ, բերեալ էր զթուղթս ՚ի յԱռաջնորդ Ղուկաս վարդապետէն եւ յայլոց ոմանց առ սրբազան Վեհըն: Որոց ՚ի պատասխանի գրեցան թուղթ մի առ Ղուկաս վարդապետն միամտութիւն վասն փօլիցային` զոր արարեալ էր ՚ի Պօլիս ՚ի ձեռն մհ. Մօվսէսին եւ Մելքոնենց տիրացու Խաչատուրին (զորմէ եւ ՚ի Մայիսի Դ ասացաւ) թէ մեզ հասեալ գիտեա', եւ ՚ի յառնուլն ՚ի նոցանէ, յղելոց եմք քեզ զղապզ այնց աղագաւ: Եւ զի` քալարեցի երեցփոխան Յարութիւնի խորթ որդի մհ. Նիկողայոսն ունէր անդ ՚ի Զմիւռին զդրամ եւ ՚ի գնալն Ղուկաս վարդապետին ՚ի Զմիւռին, եկն մհ. Նիկողայոսն առ սրբազան Վեհըն եւ խնդրեաց` զի Ղուկաս վարդապետն անդ զդրամն իւր առցէ, վասնորոյ` առեալ այժմ Ղուկաս վարդապետին անդ զդրամն, գրեալ էր առ սրբազան Վեհըն տալ նմա աստ զնոյնչափ դրամ եւ ՚ի նմանէ ղապզ առնուլ եւ առ ինքն յղել: Եւ սրբազան Վեհին այժմ ձեռնհաս չեղեալ զայս առնել, գրեաց եւ խոստացաւ նմա յետոյ առնել այնպէս: Այլ եւ պատուէր նմին, զի յորոց եւ առցէ զնշանաւոր արդիւնս ինչ, գրեսցէ յանուանէ, զի եւ ինքն գրեսցէ առ նոսա զօրհնութեան թուղթս: Այս գրեցաւ ըստ խնդրոյ մհ. Գալուստին, զոր ՚ի ներքոյ ասելոց եմք:

Եւ յայսմ միջոցի ժամանեաց առ սրբազան Վեհըս մեր թուղթ ՚ի Պօլսոյ ՚ի մհ. Մօվսիսէն եւ յայլոց ոմանց, որք գրեալ էին զդժնէալուր իմն համբաւ, որ զդողումն ահագին առբերէր լսողին: Քանզի ՚ի ԺԱ աւուր Մայիսի ամսոյն, ՚ի հինգշաբթի աւուրն որ յետ Աշխարհամատրան կիւրակէին եւ յառաւօտեան ժամուն շարժ մեծ եւ ահագին եղեալ անդէն ՚ի Պօլիս` գործեալ էր զանթիւ աւերս, եւ զանհամար բազմութիւնս մարդկանց մեռուցեալ` եւ ընդ հողիւք արարեալ` եւ ՚ի խորս երկրի իջուցեալ: Եւ այս ա'յնչափ ահագին եւ սարսռելի, մինչ ո'չ լինիլ գրեթէ այսպիսի անհնարին աղէտ ՚ի վերայ երկրի, մինչ ոչ ըստ համեմատութեան աշխարհակործան բարկութեանցն վարկանիցեմք, որպէս ջրհեղեղին եւ սոդոմայնոյն: Եւ գրօղք թղթոցս ոչ թէ ՚ի Պօլսոյ անտի, այլ փախուցեալք` յարտաքուստ ՚ի Ղարթալ կոչեցեալ տեղւոյն էին գրեալ: Եւ Պօլիս մնացեալ էր անմարդաբնակ, զի մնացորդքն ՚ի սատակմանէն` թագաւորն եւ ամենայն մեծամեծք եւ փոքունք, փախուցեալք արտաքոյ քաղաքին յանապատս բնակէին: Վասնորոյ` ոչ էին լեալ ձեռնհաս գիտել եւ գրել յանուանէ զաւերեալսն եւ զկործանեալսն, եւ թէ ո՞վ ոք արդեօք ՚ի նշանաւորաց մեռեալք իցեն, յանուանէ միայն զվեզիրխանն գրէին, թէ ա՞յնպէս կործանեցաւ, մինչ հազիւ նշմարի տեղին եւ ոչ կարծի թէ լեալ է երբէք յայսմիկ տեղւոջ խան եւ այլ ոչինչ էին կարացեալ գրել յանուանէ խոստանալով թէ` յետոյ թէ եւ մեք կենդանի մնացեալ ապրիցուք ՚ի բարկութենէն գրեսցուք: Սակայն մեք աստ լսէաք ՚ի բազմաց թէ` բազում տեղիք եւ մեծ մասն Պօլիս քաղաքի սուզաւ իսպառ յանդունդս եւ ծովացաւ տեղի նոցին եւ ամենայն մզկիթք տաճկացն եւ գեղեցկաշէն ապարանք իսպառ կործանեցան եւ բազում զայսպիսի սարսռելիս լսէաք, զորս եւ ո'չ լեզու զօրէ ճառել, այլ զհաւաստին եւ զանհաւաստին գիտել ո'չ կարէաք, ուստի յետոյ ՚ի գիտելն զհաւաստին` գրեսցուք յաճախակի: Այլ այժմ` յաղագս սոյնոյ մեծի ցասման առհասելոյ ՚ի Տեառնէ, գրեաց սրբազանն առ Ղուկաս վարդապետն, զի ծանուցանելով ժողովրդեանն զայս (թէպէտ եւ նոքա լուեալ էին ցայժմ) յորդորեսցէ զնոսա դառնալ այլ իւրաքանչիւր ՚ի ճանապարհաց իւրոց չարաց, եւ ապաշխարել եւ զմեղայ գոչել եւ երկնչել ՚ի Տեառնէ, զի մի' եւ ինքեանց ժամանեսցին չարիք սոյնպիսիք: Եւ մանաւանդ աղօթել վասն Քաղաքին Պօլսոյ եւ ազգին Հայոց որ անդ, թերեւս այցելութիւն ՚ի Տեառնէ լիցի նոցա: Որ եւ ՚ի սուրբ Աթոռոջս կարգեաց սրբազան Վեհըն, զի յետ երեկոյեան ժամուն ասասցեն զապաշխարութեան ողորմեայս ըստ աւուր ձայնին եւ հետեւապէս զՏէր ողորմեայ ասասցեն եւ աղօթեսցեն վասն Քաղաքին Պօլսոյ եւ տառապեալ ազգիս Հայոց եւ խնդրել ՚ի Տեառնէ զայցելութիւն եւ զողորմութիւն եւ զօգնութիւն ՚ի նեղութեան, զի յիշեսցէ առ մեզ ՚ի բարկութեան իւրում զողորմութիւն:

Թուղթ եւս առ Ապրօյեան Պետրոս Աղայն եւ յորդիսն իւր Աստուածատուրն եւ Գալուստն եւ Առաքելն, ՚ի պատասխանի հարազատական թղթոյ նոցին եւ յորդորումն ՚ի յայն մնալ միշտ, որպէս մինչեւ ցայժմ:

Թուղթ եւս առ մհ. Գալուստ Աղայն, ՚ի պատասխանի հարազատական թղթոյն եւ պատուէրն` որ ՚ի վերոյ առ նուիրակն գրեցաւ վասն նշանաւոր արդիւնատուացն, ՚ի խնդրոյ սորին էր, վասնորոյ գրեցաւ սմա միամտութիւն:

Օրհնութեան թուղթ եւս առ դերձակ Միքայէլն, որ զողորմութիւնս ինչ յղեալ էր ՚ի ձեռն այս Յակոբիս, որովք ել Յակոբն ՚ի Յունիսի ԻԱ:

Թուղթ եւս ՚ի ձեռն այս Յակոբիս դարձեալ գրեաց սրբազան Վեհըն, ՚ի Բայազիտ առ Մարգարէ Աղայն եւ առ Ագուլեցի Պարոն Թումանն, վասն Թօմայի սրբոյ Առաքելոյ վանից միաբան Մատթէոս վարդապետին, որ ՚ի Յունիսի ԺԷ առեալ զկոնդակ վասն վանիցն գնաց (որպէս ՚ի վեր անդ ասացաւ), որպէս զի` թէ ՚ի Բայազիտ եւ թէ ուր եւ իցէ նա, վաղվաղակի առաքեսցեն ՚ի սուրբ Աթոռս, իսկ եթէ նա գալ ո'չ կամիցի, ապա զկոնդակն առեալ ՚ի ձեռացն յղեսցեն ՚ի սուրբ Աթոռս: Վասնզի` ցուցեալ էր նա զանհարազատութիւն առ սուրբ Աթոռս եւ առ սրբազան Վեհըն, յելանելն իւրում աստի:

Ժողովարարութեան թուղթ եւս տուաւ Տէր Յովհաննէս անուամբ Քահանայի ումեմն, որ էր Ղափանցի եւ ՚ի գեղջէն Լճկու, որ ՚ի ժամ առման եւ աւարման Ֆաթալի խանին զՏաթեւ (որպէս ասացեալ է ՚ի պատմութեան ՌՄԺԳ ամին ՚ի Փետրվ. ԺԴ) գերեցեալ էր յանօրինաց ընտանեօքն իւրովք եւ յետոյ ազատեցեալ էր ինքն եւ մնացեալ էին Գ դստերք նորին առ անօրէնս գրաւ ԺԱ թումանի: Վասնորոյ աղերսական եւ վկայական թղթով Տաթեւու վանից Առաջնորդ Մինաս վարդապետին, եկեալ առ սրբազան Վեհըն էառ ըստ խնդրանաց իւրոյ զկոնդակն ՚ի վերայ Երեւանու, Բայազիտու, Խօյայ, Սալմաստու, Վանայ, Թարվիզու եւ Ղափանու Բ ամ պայմանաւ ՚ի Յունիսի ԻԲ:

Աստապատու ժողովուրդքն եւ միաբանք վանիցն` որ յանուն սրբոյն Ստեփաննոսի նախավկային, արարեալ զմահսարական թուղթ, յղեալ էին առ սրբազան Վեհըն ՚ի ձեռն Միքայէլ վարդապետի ումեմն միաբանի նոյնոյ վանից, եւ խնդրեալ էին ձեռնադրել զնա եպիսկոպոս եւ կարգել Առաջնորդ վանիցն իւրեանց. վասնզի` վէքիլ նոյնոյ վանիցն Սարգիս վարդապետն (որ յանցելումն ամի վերստին հաստատեցաւ վէքիլ ՚ի սրբազան Վեհէն, որպէս ասացեալ է անդ ՚ի Յունվարի ԻԴ) վասն կարի ծերութեանն իւրովի հրաժարեալ էր ՚ի վէքիլութենէն եւ էին վանքն եւ ժողովուրդքն առանց այցելուի: Իսկ սրբազան Վեհըն զայն խնդիրն նոցին որ յաղագս եպիսկոպոսութեան, բացասեաց վասնզի` Միքայէլ վարդապետն թէպէտ էր միաբան վանիցն, այլ զորպիսութիւն վանիցն ո'չ գիտէր բնաւ, զի ՚ի բազում ամաց հետէ ելեալ ՚ի վանիցն ՚ի հեռաւոր տեղիս զժողով առնէր: Ուստի` պարտէր նախապէս տիրել վանիցն եւ զշինութիւն եւ զանշինութիւնն գիտել եւ հոգալ եւ ապա յայս խնդիր համարձակիլ: Եւ մանաւանդ` թեմ այնմ վանից Աստապատ միայն էր եւ այն եւս նուազեալ, մինչեւ Ժ կամ ԺԵ տուն հազիւ գտանիլ կարէր այժմ: Վասնորոյ չէր պատշաճ թէ ՚ի վերայ նոցին յատկապէս եպիսկոպոս մի ձեռնադրիցի: Ուստի բացասեալ զայս, զԱռաջնորդութիւն միայն ետ: Վասնորոյ` եւ զԱռաջնորդական կոնդակ մի եւս շնորհեաց նմա. նաեւ զթուղթ եւս յատկապէս գրեաց առ Աստապատեցիսն, ցուցանելով զանպատեհութիւն խնդրոյն իւրեանց, որ յաղագս եպիսկոպոսութեան եւ զպատճառ բացասելոյն իւրոյ զայն: Որովք ել Միքայէլ վարդապետն ՚ի սրբոյ Աթոռոյս ՚ի Յունիսի ԻԳ:

Ի Տեղապահ Մկրտիչ վարդապետէն դարձեալ առ սրբազան Վեհըս մեր ժամանեաց թուղթ, գոլով ինքն տակաւին ՚ի Թիֆլիզ, զոր գրեալ էր դարձեալ ըստ թղթոցն, որոց ՚ի Յունիսի ԺԶ գրեցան պատասխանիք: Այլեւ զհամբաւս ինչ ՚ի յանօրէն ազգէն լէկզեաց գրեալ էր, որք ելեալ էին անցանել յայսկոյս եւ ընդ առաջ ելեալ նոցին Աստուածազօր Արքային Հերակլայ` վանեալ եւ կոտորեալ էր զնոսա: Բայց տակաւին գոյր ձայն յայլուստ եւս ելանելոյ կորստականացն: Վասն որոյ` զթուղթ գրեաց սրբազան Վեհըն առ նա ՚ի պատասխանի թղթոյն հարկելով` զի վերահասու լիցի ստուգութեան համբաւոյ լէկզեաց եւ ՚ի գալն իւր յայսկոյս` խնդրեսցէ յԱրքայէն ՚ի շարժիլն անօրինացն յայսկոյս` վաղվաղակի ազդեսցէ ինքեան վասն զգուշութեան: Բայց եւ անուն Պարոն Աղալօյին գրեցաւ յայսմ թղթոջ, զի թէ Տեղապահն անդ ո'չ իցէ ինքն ծանուսցէ Արքային զվերոյիշեալ խնդիրն սրբազան Վեհին: Թուղթ մի եւս առ Զաքարիա վարդապետն գրեաց (անդ եկեալ կարծելով), զի թէ կամիցի` եկեսցէ ՚ի սուրբ Աթոռս ընդ Տեղապահին) (որպէս ՚ի Յունիսի ԺԶ առ Տեղապահն գրեցաւ): Իսկ յայսմ միջոցի եկն ՚ի Քեարիմ խանէն որդի Զօհրաբ խանին Գիւխան կոչեցեալն, եւ ընդ սմին եկն ՚ի Քեարիմ դարձեալ Գեօրեցի Գեօրկին սուլթանն, որ բերեալ էր զթուղթս ՚ի Քեալանթար Սարգսէն, գոլով նմին ՚ի Շիրազ ընդ Քեարիմ խանին (եւ այլոց եւս` զորոց յետոյ ասելոց եմ) եւ գրեալ էր Քեալանթարն ընդ բազմաց որպիսութեանց` յատկապէս զբանս աղերսականս առ սրբազան Վեհըն վասն Թիֆլիզու Առաջնորդ Զաքարիա վարդապետին, որպէս զի` ունիցի զնա ՚ի սէր եւ գրեսցէ առ նա հանապազ զթուղթ սիրոյ: Քանզի կարծեալ էր թէ, վասն բանադրելոյն զնա Յակոբայ Կաթուղիկոսին ատիցէ զնա սրբազան Վեհըս մեր: Այլ սրբազան Վեհըն արձակեալ էր զնա ըստ խնդրոյ Արքային Հերակլայ (որպէս ասացեալ է ՚ի Հոկտ. Ե). բայց նա զայս ո'չ գիտելով` վասն գոլոյն նմին նախածանօթ եւ սիրելի, գրեալ էր այժմ առ սրբազանն վասն նորա զայս աղերս: Ուստի եւ սրբազան Վեհըն գրեալ ծանոյց զայս Զաքարիա վարդապետին, զի եւ ինքն գրեալ առ Քեալանթարն միամտեցուսցէ զնա: Յղեցան այսոքիկ ՚ի ձեռն վերոյիշեալ Գեօրկին Սուլթանին ՚ի Թիֆլիզ, զի եւ ինքն երթայր անդ: Ի Յունիսի ԻԴ:

Որպէս ՚ի Հոկտ. Գ ՚ի բանի առաքման նուիրակին Սպահանու եւ ՚ի թղթոջ Քեալանթար Սարգիս Աղային ասացաւ, թէ խնդրեալ էր նա վասն երկուց ոմանց միաբանից վանիցն իւրեանց ՚ի սրբազան Վեհէն, որպէս զի ՚ի գալն նոցա այսր, տացէ նոցա զժողովարարական կոնդակ: Նոյնքն ահա այժմ եկին հասին ՚ի սուրբ Աթոռս: Որոյ միոյն անունն էր Աւետիք եւ միւսն էր նմին սպասաւոր Կարապետ անուամբ: Որ բերեալ էր ընդ իւր զմահսարական թուղթ ՚ի ժողովրդոցն Ջուղայու, որպէս զի ձեռնադրիցէ զնա սրբազան Վեհըն եպիսկոպոս եւ տայցէ նմա զժողովարարական կոնդակ: Իսկ Քեալանթար Սարգիս Աղայն առաքեցեալ գոլով ՚ի վէքիլէն ՚ի Բասրայ, գրեալ էր անտի առ սրբազան Վեհըն զթուղթ եւ զչարութիւնս եւ զվատթար գնացս գրեալ եւ վկայեալ զԱւետիս վարդապետէն եւ խնդրեալ` զի մի ձեռնադրեսցէ: Իսկ եւ անտի ՚ի Շիրազ դարձեալ առ վէքիլն եւ զթուղթ մի եւս անդուստ գրեալ (կարծեմ առ յերես նորին բարեկամաց) եւ այժմ գրէր եւ վկայէր արժանի գոլ նմին այնմ աստիճանի: Իսկ եւ սրբոյ Աթոռոյս նուիրակ Ռեթէոս վարդապետն գրեալ էր զթուղթ, ծանուցանելով զորպիսութիւն իւր եւ համաձայն ժողովրդոցն վկայէր արժանաւորութեան Աւետիք վարդապետին: Բայց յ՚այլուստ եւս իմացեալ լինէր զնմանէ ո'չ գոլ արժանի: Վասնորոյ եւ սրբազանն զթուղթ գրեաց առ Սարգիս Քեալանթարն ՚ի պատասխանի վերոյիշեալ երկուց թղթոցն վասն Իմամարխ կոչեցեալ տեղւոյն նա զո'չինչ էր գրեալ (որոյ աղագաւ գրեցաւ առ նա խնդիր ՚ի Նոյեմ. Գ եւ յառաջ քան զայն), այլ Ռեթէոս վարդապետն գրէր թէ հոգացեալ զթուղթ իմն, կամի կնքեցուցանել խանորէից եւ նշանաւոր արանց եւ յղել: Ուստի գրեաց սրբազան Վեհըն զշնորհակալութիւն եւ հարկիւ խնդրեաց յղել զայն փութով: Իսկ Մօվսէս վարդապետն, առ որ գրեցաւ թուղթ ՚ի Նոյեմ. Գ եւ Ահարօն վարդապետն (որ երբեմն էր սրբոյ Աթոռոյս միաբան) վախճանեալք էին: Վասնորոյ` գրեաց սրբազան Վեհըն առ Քեալանթարն յաղագս նոցին ընչից, զի ՚ի սուրբ Աթոռս հասուսցէ: Եւ այլ եւս բանք: Իսկ ՚ի կողմանէ վերոյիշելոյ Աւետիք վարդապետին, մինչ կամէր սրբազան Վեհըն գրել առ նա փուսուլայիւ, թէ զի՞նչ իցէր ՚ի Բասրայու անարժան գրելն եւ զինչ ՚ի Շիրազու արժանաւոր վկայելն եւ յղել ընդ վերոգրեալ թղթոյն. ապա (որպէս ՚ի վերոյ ՚ի ԻԴ ամսոյս) որդի Զօհրապ խանին Գիւ խանն եւ Գեօրկին Սուլթանն գային ՚ի Քեարիմ խանէն: Եւ ունէր Գեօրկին սուլթանն զթուղթ ՚ի Քեալանթարէն, որ գրէր դարձեալ վասն Աւետիք վարդապետին զվկայութիւն անարժանութեան, որպէս զի` մի ձեռնադրեսցէ եպիսկոպոս: Որ կատարեալ էր նաեւ զխնդիր սրբազան Վեհին, որ յաղագս Իմամարխի'ն (որ ՚ի վերոյգրեալ թղթոջն եւս յիշեցաւ): Եւ զօրինակ թղթոյն զոր հոգացեալ յղեալ էր այժմ առ սրբազան Վեհըն, զի թէ հաճեսցի ընդ այն, ապա գրեսցէ, զի կնքեցուցեալ անդ մեծամեծաց դրան Քեարիմ խանին յղեսցէ ՚ի սուրբ Աթոռս, իսկ եթէ ո'չ հաճեսցի եւ պակասութիւն ինչ իցէ թղթոյն, ապա եւ զայն փութով ծանուսցէ, զի զլաւապէսն եւ զըստ կամացն հոգացեալ յղեսցէ: Վասնորոյ` ՚ի պատասխանի սմին, գրեաց սրբազան Վեհըն դարձեալ առ Քեալանթար Սարգիս Աղայն շնորհաւորութիւն եւ օրհնութիւն վասն նորածին մանկանն, որ եղեալ էր նմա: Եւ միամտութիւն խնդրոցն աղագաւ, որ վասն Զաքարիա վարդապետին եւ այլոյ ուրուք (որպէս ՚ի Յունիսի ԻԴ ասացաւ): Եւ զի` զխնդիրն որ յաղագս երկփեռեկտեալ կաթուղիկոսացն Աղուանից գրեաց առ նա սրբազան Վեհըն ՚ի Նոյեմ. Գ. գիտացեալ նմին խնդրեալ էր այժմ զորպիսութիւնս նոցին, վասնորոյ գրեաց սրբազան Վեհըն ըստ խնդրոյն զորպիսութիւն նոցին եւ յոր կողմն եզերիլն վիճոյն եւ գրեաց եւս զխնդիր, զի թէ զրոյց ինչ լիցի զնոցանէ ՚ի դրան Քեարիմ խանին, ջատագով լիցի Յօհաննիսին եւ զխոտեալն իւր զչԻսրայէլն, խոտեսցէ եւ ինքն եւ թէ ոք զբան ինչ մատուսցէ վասն նորա առ վաքիլն, ինքն եղծանել ջանասցէ: Իսկ եւ շնորհակալութիւն վասն թղթոյն զոր հոգացեալ էր վասն Իմամարխին: Բայց զի գոյին ՚ի նմա պակասք ինչ եւ չէր ըստ դիտման սրբազան Վեհին եւ ըստ օգտի սրբոյ Աթոռոյս, վասնորոյ` գրեաց եւ խոստացաւ նմա յետոյ ընդ Գեօրկին սուլթանին զպակասութիւն թղթոյն ծանուցանել, զի ըստ այնմ հոգասցէ: Զի Գեօրկին սուլթանն գնաց ՚ի Թիֆլիզ առ Արքայն եւ անդուստ դառնալոց էր առ Քեարիմ խանն: Իսկ Քանաքեռցի Անանիա վարդապետն` որ յիշեցեալ է ՚ի պատմութեան անցելոյ ամին, ՌՄԺԳ թուին ՚ի Փետր. Գ. ՚ի կողմունս Քեաբուլայ եւ Բուխարայու գնացեալ շրջագայէր: Եւ սրբազան Վեհըն յառաջ քան զայս գրեալ զթուղթ մխիթարութեան եւ յուսադրութեան առ ժողովուրդսն Քեաբուլայ հայազունս, որք կային անդ առանց Քահանայի եւ հոգեւոր այցելուի եւ յղեաց առ Անանիա վարդապետն եւ նմա եւս գրեաց, զի գնասցէ առ նոսա եւ հովուեսցէ եւ ձեռնադրեսցէ նոցա զՔահանայս եւ հաստատեսցէ յօրէնս եւ ՚ի կրօնս Աստուածպաշտութեան: Եւ նա երթեալ առ նոսա, շինեալ էր զերկուս եկեղեցիս եւ ձեռնադրեալ զՔահանայս եւ ինքն անցեալ էր երթալ ՚ի Բուխարայ եւ վախճանեալ էր ՚ի ճանապարհին: Եւ գոլով նմին Բ սպասաւորք, առեալ զինչս նորին փախուցեալք էին եւ լեալ անյայտ: Վասնորոյ` այժմ գրեաց սրբազան Վեհըն առ Քեալանթարն, զի հետեւեալ թերեւս գտցէ զնոսա եւ առցէ զինչս Անանիա վարդապետին: Եւ այլ եւս բանք: Իսկ զԱւետիս վարդապետն արգել աստ սրբազան Վեհըն եւ ո'չ ձեռնադրեաց այժմ յաղագս տարաձայն թղթոցն որք վասն նորին եկին, վասնորոյ` եւ զփուսուլայ մի եւս գրեաց սրբազան Վեհըն առ Քեալանթարն վասն նորա խնդրելով վերստին զորպիսութիւն նորին: Իսկ Ռեթէոս վարդապետն հաստատեալ անդ ՚ի Ջուղայ ՚ի գործն նուիրակական, զսպասաւորն իւր զԳրիգոր սարկաւագն ձեռնադրեալ էր Աբեղայ եւ առաքեալ ՚ի Շիրազ: Եւ ժամանեցին ՚ի նմանէ այժմ Գ թուղթք, երկուքն ՚ի ձեռն Աւետիք վարդապետին եւ մինն ընդ Գեօրկի սուլթանին: Բայց զորպիսութեանց Աւետիս վարդապետին սա զոչինչ գրէր: Վասնորոյ` ՚ի պատասխանի նոցին զթուղթ գրեաց սրբազան Վեհըն առ նա պատուէր ՚ի սիրով վարիլ ընդ ժողովրդեանն եւ վասն Մօվսէս եւ Ահարօն վարդապետաց ընչիցն, զի հետեւեալ առցէ (որոց աղագաւ եւ առ Քեալանթարն գրեցաւ որպէս գրեցաք): Եւ վասն Իմամարխին, զի ինքն եւս հետեւեսցի եւ յորդորեսցէ զՔեալանթարն շուտով յղել զթուղթն զոր յաղագս նորին հոգայր: Փուսուլայ մի եւս առ սա գրեաց, զի առանձնաբար հետեւեալ գիտասցէ զորպիսութիւն Աւետիս վարդապետին եւ փութով գրեսցէ ինքեան, որպէս եւ առ Քեալանթարն եւս գրեցաւ: Եւ վասնզի` կին Զօհրապ խանին Աննախանումն, մայր վերոյիշելոյ Գիւ խանին, էր բարեկամ եւ մայրագիր վերոյիշեալ Աւետիք վարդապետին (որ եւ էր կառավարիչ եւ վերակացու տան Քեարիմ խանին եւ յոյժ սիրեցեալ ՚ի նմանէ եւ կարի իմն ճոխութեամբ պատուեցեալ առ նմա), վասնորոյ` նա եւս էր գրեալ յաղագս Աւետիս վարդապետին առ սրբազան Վեհըն զաղերս ձեռնադրել զնա եպիսկոպոս: Ուստի` եւ սրբազան Վեհըն, խոստանալով նմին զհայցուածսն կատարել, գրեաց առ նա զթուղթ: Որ եւ գրեալ էր առ սրբազան Վեհըն, զի թէ զխնդիրս ինչ հարկաւորս ունիցի, գրեսցէ ինքեան:

Դիպեցաւ Քահանայ ոմն վրացի, որ ունէր զընկերակից մի եւս, եկեալ ՚ի Թիֆլիզու, զի երթայր ՚ի բանակն Քեարիմ խանին ՚ի Շիրազ առ Աննախանումն, վասնորոյ` տուաւ նմա թուղթ Աննախանումին եւ թուղթ Քեալանթարին, որ յառաջ գրեցաւ ուրոյն, տանել ընդ իւր ՚ի Շիրազ: Իսկ յետոյ գրեցեալ թուղթ Քեալանթարին, եդաւ ՚ի թղթոջ Ռեթէոս վարդապետին եւ ՚ի ձեռն նոյն երիցուն յղեցաւ ՚ի Ջուղա առ Ռեթէոս վարդապետն:

Յաղագս աւեր այգւոյն որ ՚ի Թարվէզ:

Թարվիզեցի տաճիկ ոմն Միրզայ շէֆի անուամբ` ունելով զայգի իմն աւերակ անդ ՚ի Թարվէզ, կամեցեալ էր շինացուցանել: Բայց կից այնմ այգւոյ, էր աւերակ այգի մի եւս սրբոյ Աթոռոյս, ՚ի վերայ որոյ եւ աղբիւր մի, որով այգին ոռոգանիւր (որոց ղաբալայքն գոն այժմ ՚ի սուրբ Աթոռոջս): Եւ յայսմ ժամանակի` որպէս ասացաք` էր այգին աւերեալ եւ աղբիւրն ցամաքեալ, որպէս գրէին անտի: Ուստի` վերոյիշեալ Միրզայ շէֆին խնդրէր ՚ի սրբազան Վեհէն, կամ դրամով վաճառել ինքեան եւ կամ ՚ի վարձու տալ, զի միացուցեալ ընդ այգւոյն իւրոյ շինացուսցէ: Զայս ասացեալ էր անդ Խօջայ Սաֆարի ումեմն Թիֆլիզեցւոյ եւ նա գրեալ էր առ սրբազան Վեհըն եւ ցուցեալ էր եւս թէ` եթէ ո'չ զմի յերկուց խնդրոցն յանձն առնուցուս, ապա զկէս խարճն որմոյն` որ ընդ մէջ է սրբոյ Աթոռոյդ այգւոյն եւ նորին այգւոյն ՚ի սրբոյ Աթոռոյդ պարտի լինիլ: Գրեալ էր եւ ինքն Միրզայ շէֆին առ սրբազան Վեհըն զթուղթ եւ խնդրեալ էր զփոքր ինչ ըռզուանի48) իւղ: Եւ սրբազան Վեհըն գրեաց ՚ի պատասխանի սոցին թուղթ առ Միրզայ շէֆին, հաւանելով խնդրոյն` որ ՚ի վարձու ասէր շինել զայգին եւ վարձն խոստանայր տալ ՚ի տարւոջն զհարիւր լիտր ցորեան, ցուցանելով եւս թէ` ո'չ թէ վասն հարիւր լիտր ցորենոյ տամ քեզ ՚ի վարձու, այլ զի անհնարին է, թէ վախմի ապրանքն ծախիցի եւ ամայի թողուլն եւս անօգուտ է, վասն այնորիկ այսպէս հաճեցաք լինիլ զի մի իսպառ անհետասցի եւ յիշատակն կորիցէ եւ մանաւանդ` անուան քում եւս ոչ վայելէ, մինչ ասիցեն թէ` զվախմի ապրանքն առանց ուտէ: Յղեաց եւ զըռզուանի իւղն խնդրեցեալ, յորդորելով ՚ի սէր եւ ՚ի բարեկամութիւն ընդ սրբոյ Աթոռոյս:

Թուղթ եւս առ Խօջայ Սաֆարն գրեաց, առնելով զնա վէքիլ ՚ի կողմանէ իւրմէ, զի որպէս եւ գիտիցէ օգուտ գոլ սրբոյ Աթոռոյս, ըստ այնմ արասցէ եւ հաճելով ընդ ՚ի վարձու տալն, զոր եւ ինքն գրեալ էր գոլ օգուտ: Ուստի եւ պատուէր` զի տացէ եւ զհաստատուն թուղթ մի այսր աղագաւ ՚ի Միրզայ շէֆուն ՚ի սուրբ Աթոռս յղեսցէ: Որոյ օրինակն է ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն յերեսն ՄԼԷ: Յորում եդաւ թուղթ Միրզայ շէֆուն եւ ըռզուանի իւղն եւս առ սա յղեցաւ զի մատուսցէ նմա: Իսկ եւ գրեցաւ այժմ թուղթ առ Գիլանու նուիրակ եւ Առաջնորդ Ստեփաննոս վարդապետն ՚ի պատասխանի երկուց թղթոց նորին (որ առաքեցաւ անդ ՚ի Նոյեմ. Գ). հասեալ գոլով առ ինքն թղթոյ սրբազան Վեհին, որ գրեցաւ ՚ի Փետր. ամսոյ ԻԳ: Որ գրեալ էր զորպիսութիւնս զնուիրակացն Սպահանու եւ Հաշտարխանու, զյաջողութիւնս եւ զարիութիւնս զՍպահանու նուիրակին եւ զանյաջողութիւնս եւ զանարիութիւնս զՀաշտարխանու նուիրակին: Իսկ եւ անհարազատ տեսանելով նմին զգործակալսն սրբոյ Աթոռոյս որ անդ, զգանձապետսն եւ զվէքիլսն (որք կարգեցեալք էին ՚ի Պետրոս վարդապետէն, հաճութեամբ սրբազան Վեհին, որպէս ասացեալ է ՚ի պատմութեան ՌՄԺԳ ամին ՚ի Սեպտ. ԺԱ): Վասնորոյ` խնդրեալ էր ՚ի սրբազան Վեհէն զհրաման փոխել զնոսա: Եւ վասնզի` բազում կռիւք եւ աղմուկք յառաջ քան զհաստատելն զնոսա` անդ եղեն եւ յետոյ խաղաղացաւ հասարակութիւնն, վասնորոյ գրեաց սրբազան Վեհըն Ստեփաննոս վարդապետին, զի քննեսցէ նախապէս զօգուտն սրբոյ Աթոռոյս եւ զկամս հասարակութեանն գիտասցէ եւ գրեալ ծանուսցէ ինքեան, զի յայնժամ եւ ինքն հրամայեսցէ զփոխելին փոխել: Այս եւս եդաւ ՚ի վերոյիշեալ թղթոջ Սաֆարին եւ գրեցաւ առ նմա պատուէր յղել առ Ստեփաննոս վարդապետն: Եւ թուղթ Սաֆարին եւս ընդ ըռզուանի իւղոյն տուաւ վերոյիշեալ վրացի երիցուն տանել առ նա: Յունիսի ԻԶ:

Ի Կարսայ Առաջնորդ Պետրոս վարդապետէն դարձեալ առ սրբազան Վեհըն ժամանեաց թուղթ, որ գրեալ էր զորպիսութեանց վանիցն եւ զջանից ժողովրդեանն որք շինացուցանել ջանային զվանսն բարւոքապէս: Վասնորոյ` զթուղթ գրեաց սրբազան Վեհըն առ նա ՚ի պատասխանի թղթոյն, խոստանալով նմա գրել յետոյ առ ժողովուրդսն եւ առ ինքն զթուղթ եւ զմարդ եւս յղել (որպէս եւ ՚ի Յունիսի ԺԷ գրեցաւ): Եւ զի գրեալ էր զտեղւոյն ՚ի նեղութեան գոլ, ոչ ծանուցանելով զպատճառն, վասնորոյ` գրեցաւ պատուէր ծանուցանել զպատճառն: Յղեցաւ ՚ի ձեռն գնացողի ուրուք ՚ի Յուլիսի Ա: