Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Յառաջ քան զայս ՚ի յԱպրիլ ամսոյ ԺԴ, առ սրբազան Վեհըս մեր ժամանեաց թուղթ ՚ի Պօլսոյ Պատրիարգ Գրիգոր վարդապետէն: Խնդիր եւ աղերս` կարգել զտօն Գիւտի նշխարաց սրբոյն Գրիգորի մերոյ Լուսաւորչին կիւրակէ, ըստ թախանձելոյ բազմաց բարեպաշտից անձանց: Որ արդարեւ էր յոյժ օրինաւոր խնդիր եւ արժանի առաւել քան զխնդրեցեալն կատարել: Իսկ` եւ զի սրբազան Վեհիս մերոյ այս էր ճշմարիտ իղձ եւ տենչումն ՚ի վաղուցհետէ, զի ո'չ միայն զտօնս սրբոյ Լուսաւորչին մերոյ, այլ նաեւ զտօնս յատուկ երախտաւորացն մերոց սրբոց Առաքելոցն Թադէոսի եւ Բարդուղիմէոսի կարգել կիւրակէ, եւ զի ՚ի հասարակ աւուր եւ ՚ի պահս տօնէին, ՚ի շաբաթու կարգել տօնիլ նոցին: Վասնորոյ այժմ մեծապէս ՚ի յայս ցնծացեալ, զթուղթ գրեաց Ընդհանրապէս առ ամենայն ազգս Հայոց, զերիս տօնըս սրբոյ Լուսաւորչին, զմտինն ՚ի Խոր Վիրապն եւ զելմանն ՚ի նմանէ եւ զգիւտի Լուսազարդ Նշխարացն, նաեւ զտօնս սրբոց Առաքելոցն Թադէոսի եւ Բարդուղիմէոսի, առնել կիւրակէ: Որք լինին ՚ի տարւոջն Ե աւուրք: Իսկ եւ կանոնեաց` զի զտօնս սրբոց առաքելոցն որ ՚ի սուրբ Յակոբայ պահոց Գ շաբաթի օրն տօնիւր, փոխել անտի եւ տօնել ՚ի յերկրորդում շաբաթու շաբաթի աւուրն Ձմրան յիսնակին, յորում Անդրէաս Առաքեալն տօնիւր: Իսկ զԱնդրէաս Առաքեալն ՚ի յիններորդում շաբաթու շաբաթի աւուրն, որ յետ սրբոյ Խաչին, ընդ Փիլիպպոսի Առաքելոյն ՚ի միասին տօնել: Իսկ ՚ի յերեքշաբթի աւուր սուրբ Յակոբայ պահոցն, տօնել զտօն Կուռնէլիոսի Հարիւրապետին եւ Շմաւօնի ազգականին Քրիստոսի եւ Պօղիկարպոսի Զմիւռնոյ Հայրապետին եւ Արեւելեան վկայիցն, զի տօնս այս ՚ի կարգս ապայիցն էր, եւ հանապազ չունելով զյատուկ օր, յայլ տօնս յարաբարդիւր: Իսկ զի ՚ի սուրբ քառասնորդսն էր տօն մտին ՚ի Խորվիրապն սրբոյ Լուսաւորչին` վասնորոյ` կանոնեաց` զի զայն սեղանն. յորում յայնմ աւուր զպատարագ իցեն մատուցանելոց, միայն բացցեն, եւ յերեկոյի ուրբաթին մեծաւ հանդիսիւ զնախատօնակ արարեալ, յառաւօտուն ՚ի տես ժողովրդեանն մատուսցեն զՊատարագն սուրբ. եւ բազում առ այսոսիկ պատուէրք: Օրինակ սորին է ՚ի բոլորագրահամար տետրօջն յերեսն ՃՁԱ, ՃՁԲ, ՃՁԳ, ՃՁԴ եւ մասն ինչ յայլ թղթոջ կից նմին:

Իսկ եւ ժամանեաց միւսանգամ եւս առ սրբազան Վեհըս մեր թուղթ ՚ի Պօլսոյ եւ ՚ի Կարնոյ յաւուր հրաշափառ Յարութեան Տեառն ՚ի սուրբ Զատկին ՚ի ձեռն Պէտօ փայեկին: Եւ որպիսութիւնք նոցին յիւրաքանչիւրոց պատասխանեաց տեսցին:

Թուղթ առ Պօլսոյ Պատրիարգ Գրիգոր վարդապետն ՚ի պատասխանի թղթոյ նորին, որ էր պատասխանի այնմ թղթոյ սրբազան Վեհին, որ գրեցաւ առ նա եւ առ Գասբար Աղայն ՚ի Յունվարի ԺԵ, վասն Ախլցխայու, որպէս զի` յարքունուստ զմարդ հանեալ յղեսցեն, զի ընդ վարդապետացն մերոց երթիցէ ՚ի յԱխլցխայ եւ զհրաման ֆերմանին յառաջացուսցէ: Իսկ որովհետեւ (որպէս ասացաւ ՚ի Մարտի ԻԸ) պայմանեալ էին իշխանքն Պօլսոյ անլուծ դաշամբ առանց միմեանց ո'չ հոգալ զմեծ ինչ հոգալի եւ սրբազան Վեհըն զայս խնդիր երկուցն միայն էր գրեալ, վասնորոյ` չէին զայն հոգացեալ, վասնզի եւ չէր իսկ եղեալ ձեռնտու ըստ ժամանակին, բայց գրեալ էին այնր աղագաւ զօգտաւոր խորհուրդ, ընդ որ եւ սրբազան Վեհըն հաճեցաւ եւ գրեաց այժմ զմիամտութիւն մի' եւս այնր աղագաւ աշխատել, խոստանալով թէ` յետ խաղաղանալոյ պատերազմին (զոր ՚ի վերայ բացագլխացն յարուցանէին, որպէս եւ յանցելումն ամի, զորմէ ասացաւ ՚ի Դեկտ. Զ) աստուստ հոգալոց եմք այսր աղագաւ զհոգս: Այլ եւ յանձնարարութիւն վասն նուիրակին եւ Մութավէլի Բարսեղ վարդապետին: Էր այս եւ պատասխանի թղթոյն, զորմէ ՚ի վերոյ ասացաւ: Որ եւ պատուէր` զի ընթեռնուլ տացէ զկոնդակն յամենայն եկեղեցիս եւ ընդ նուիրակին եւ Բարսեղ վարդապետին յատուկ քարոզիւ եւ ծանուցմամբ հաստատեսցեն եւ փութանակի ՚ի յայլս տեղիս եւս առաքեսցեն եւ ծանուսցեն ՚ի պահել զկիւրակէսն կանոնեալ: Եւ բազում պատուէրք առ այս:

Թուղթ եւս առ նուիրակ Յարութիւն վարդապետն, պատուէր վասն առաջին գրելոցն առ նա ՚ի Մարտի ԻԸ, զամենայնն ըստ պատուիրելոյն կատարել: Եւ վասն կանոնականին` նոյն որ ինչ առ Պատրիարգն գրեցաւ: Եւ վասն մատանւոյն իւրոյ եւ հանգուցեալ Պատրիարգի զգեստուն (զորոց ասացաւ եւս ՚ի Մարտի ԻԸ ՚ի թղթոջ Բարսեղ վարդապետին) զի կամ ընդ հաւատարիմ եկողի ՚ի սուրբ Աթոռս յղեսցեն եւ կամ թէ չիցէ եկօղ, կնքեսցեն ՚ի միասին ինքն եւ Բարսեղ վարդապետն եւ մհ. Մօվսէսն եւ դիցեն ՚ի խանութն նոյն մհ. Մօվսիսին յաւանդ: Եւ այլ եւս առ այսոսիկ պատուէրք:

Թուղթ եւս առ սրբոյ Աթոռոյս Մութավէլի Բարսեղ վարդապետն, ծանուցանելով միւսանգամ զառաջին գրեալսն առ Քաղաքն ՚ի Մարտի ԻԸ եւ վասն նորոց թղթոցս պատուէր, որք ամենեքեան ՚ի ձեռս իւր յղեցան, զի յիւրաքանչիւր տեարսն հասուսցէ: Իսկ վասն կանոնականին եւ մատանւոյն եւ զգեստին, նոյն` որ ինչ առ նուիրակն գրեցաւ: Եւ զի` անհոգ արասցէ զՊատրիարգն եւ զիշխանսն վասն Ախլցխայու հոգալւոյն, որպէս եւ առ Պատրիարգն եւս գրեցաւ: Եւ զի` գրեսցէ զուր նստիլն եւ զինչ առնելն: Եւ վասն սպասաւորի` զոր խնդրեալն էր, թէ յետոյ զպատշաճաւորն գտեալ յղեցից: Ծանոյց եւ զիսկն կենամաշ որպիսութեան ներկայիս (զորմէ մասամբ ինչ ՚ի Մարտի ՚ի ասացաւ, եւ երկրապէսն թերեւս յետոյ գրեսցի), զի մի անդ զայլ եւ այլս լսելով վրդովիցին: Եւ բազում նմին պատուէրք:

Թուղթ եւս առ մհ. Մօվսէսն ՚ի պատասխանի թղթոյն: Այլեւ վասն զգեստուն եւ մատանւոյն եւ այլոց բանից նոյն որ ինչ առ վարդապետսն գրեցաւ: Եւ զի` բազումք յորպիսութեանց նարդենիս եկեալ թղթոց` էին եւ յառաջին թուղթսն, որոց պատասխանիքն ՚ի Մարտի ԻԸ գրեցան լիապէս, վասն որոյ` այժմ կարճ ՚ի կարճոյ գրեցան պատասխանիք: Իսկ Ուռումէլու նուիրակ Գէորգ վարդապետին լցուցեալ զպակասն փօլիցային իւրոյ (զորմէ ասացաւ ՚ի Մարտի ԻԸ)` հասուցեալ էր ՚ի Պօլիս մհ. Մօվսէսին ձեռամբ մհ. Բարխուտարին եւ Թօմային: Նաեւ Զմիւռնոյ նուիրակ Ղուկաս վարդապետն հասուցեալ էր նոյնոյ Մօվսէսին զդրամս, որպէս զի փօլիցայիւ ՚ի սուրբ Աթոռս հասուսցէ: Եւ մհ. Մօվսէսն եւ մհ. Բարխուտարն գրեալ էին զթուղթս Գէորգ վարդապետի փօլիցային աղագաւ առ սրբազան Վեհըն: Գրեալ էր եւս մհ. Մօվսէսն վասն Ղուկաս վարդապետի փօլիցային, եւ յղեալ էր զմէկ Ռ ղռուշի թամասուկ առ սրբազան Վեհըն, զի ՚ի Կարին ՚ի յԱգուլեցի Պարոն Սարխօշէն առցէ (առ որ գրեցեալ է թուղթ ՚ի Մարտի ԻԸ): Որեւ գրեալ էր սորին աղագաւ առ Սրբազան Վեհըն, որպէս զի` որքան դրամ կամիցի ՚ի նմանէ առցէ ՚ի Կարին եւ ՚ի վասն իւր ՚ի Պօլիս փօլիս արասցէ: Եւ սրբազան Վեհին այժմ ներկայապէս էր բազում դրամ պիտոյ, իսկ Սարխօշն գրէր յետ երից ամսոց տալ եւ սակաւ: Եւ այսու երեւիւր թէ` ոչ կարէ Սարխօշն զայնքան դրամն, որ առ մահտեսի Մօվսէսն, միանգամայն եւ փութով ՚ի սուրբ Աթոռս հասուցանել, թէպէտ Մօվսէսն գրէր թէ ՚ի նմանէ առ: Ուստի գրեաց սրբազան Վեհըն զթուղթ առ մհ. Մօվսէսն այսր աղագաւ, զի գրեսցէ առ Սարխօշն, զի թէ դրամ ունիցի տալոց, փութով եւ միանգամայն տացէ, իսկ եթէ ո'չ, ՚ի բաց լիցի եւ ծանուսցէ փութով, թերեւս ՚ի ձեռն այլոյ ուրուք լիցի փօլիցայն:

Իսկ եւ գրեաց սրբազան Վեհըն առ Զմիւռնոյ Առաջնորդ Ղուկաս վարդապետն զթուղթ, շնորհակալութիւն վասն փութով յղելոյն զդրամ առ մհ. Մօվսէսն, որպէս զի` փօլիցայիւ ՚ի սուրբ Աթոռս հասցի եւ միամտութիւն` ոչ առնել ՚ի վերայ իւր փօլիցայ, որոյ աղագաւ գրեալ էր մհ. Մօվսէսն, զի մի ասէ անպատրաստ գտանիցի, եւ խոստումն թէ` ՚ի հասանիլն առ մեզ փօլիցային յղելոց եմք առ քեզ զղապզ: Եւ զի` ծանուսցէ թէ՚ երբ եւ ՚ի ձեռն որո՞յ զդրամն առ մհ. Մօվսէսն յղեաց: Եւ զի գրեսցէ զորպիսութեանցն Ամստէրդամու, եւ զտպագրիչ Մարկոսէն (որոց աղագաւ գրեցաւ եւս ՚ի Դեկտ. Զ) եւ զի էր անդ մնացորդ դրամ ինչ ՚ի յԱբրահամ վարդապետէն եւ նա այնր աղագաւ գրեալ էր զբան եւ սրբազան Վեհըն գրեաց թէ` մեզ պարտի հասանել:

Թուղթ եւս առ վերոյիշեալ մհ. Բարխուտարն եւ Պարոն Թօմայն գրեցաւ ՚ի պատասխանի թղթոյն իւրեանց, միամտութիւն վասն Գէորգ վարդապետի փօլիցային` զոր մհ. Մօվսէսին էին հասուցեալ, եւ զի` առ Գէորգ վարդապետն եւ գրեսցեն միամտիլ: Թուղթս այս եւ թուղթ Ղուկաս վարդապետին եդան ՚ի վերոյգրեալ թղթոջ մհ. Մօվսէսին:

Թուղթ եւս ՚ի Կարին առ վերոյիշեալ Ագուլեցի Պարոն Սարխօշն գրեցաւ, ըստ որում առ մհ. Մօվսէսն գրեցաւ, զի կամ փութով զփօլիսն տացէ եւ կամ ՚ի բաց կացցէ, կամ զկէսն տացէ, եւ զմնացեալն վատայիւ յետոյ տացէ: Եդաւ յայսմ թղթոջ վերոյիշեալ պահարանն եւ ուրոյն յղեցաւ ՚ի Կարին առ Սարխօշն, պատուիրանաւ, զի փութով յղեսցէ ՚ի Պօլիս առ մհ. Մօվսէսն: Ի ձեռն Պէտօ գրաբեր փայեկին յղեցաւ այս եւս:

Թուղթ եւս առ Պարոն Յովսէփ ոմն գրեցաւ ՚ի Պօլիս, ՚ի պատասխանի թղթոյն: Մխիթարութիւն վասն մահուան որդւոյն: Եւ զի խոստացեալ էր նա յանուն Պարսպաշինութեան սրբոյ Աթոռոյս զդրամ ինչ եւ խնդրեալ էր ՚ի սրբազան Վեհէն գրեցուցանել յարձանի զյիշատակ իւր, վասնորոյ` եւ սրբազան Վեհըն գրեալ խոստացաւ նմա զխնդիրն կատարել եւ առընթեր նորաշէն դրանն գրեցուցանել յարձանի: Եւ գրեաց` զի զխոստացեալն տացէ անդ մհ. Մօվսէսին: Իսկ որովհետեւ` ժողովուրդք Իսմայիլու Քաղաքին վասն մեծի խարճարարութեան եկեղեցաշինութեան իւրեանց ո'չ էին տուեալ զնուիրակութիւն սրբոյ Երուսաղէմայ. ըստ նմին օրինակի կամէին եւ սրբոյ Աթոռոյս ո'չ տալ զնուիրակութիւն: Վասնորոյ` գլխաւոր նոցին մհ. Յակոբն գրեալ էր այսր աղագաւ առ սրբազան Վեհըն զթուղթ, եւ խնդրեալ էր չառնուլ զնուիրակութիւնն: Պատճառելով եւս թէ` ՚ի բամբասանս անկանիմք, եթէ Երուսաղէմայ ո'չ տացուք եւ սրբոյ Աթոռոյդ տացուք: Գրեալ էր եւ զՇնորհակալութիւն վասն կոնդակացն, որ շնորհեցաւ նոցա վասն պարտուց եկեղեցաշինութեան յանցելումն ամի ՚ի յԱպրիլի Է: Վասն որոյ` զթուղթ գրեաց առ մհ. Յակոբն սրբազան Վեհըն ՚ի պատասխանի թղթոյն, բացասելով զխնդիրն եւ պատուիրելով` զի անպատճառ զնուիրակութիւնն տացեն, արհամարհելով զսնոտի պատճառն, եւ յիշեցուցանելով զերախտիսն իւր, տալով զկոնդակսն:

Թուղթ եւս ՚ի Կարին առ Պարոն Մելքոն Աղայն ՚ի պատասխանի թղթոյն, միամտութիւն նմին վասն չ՚գրելոյն առ ինքն զթուղթք ՚ի Մարտի ԻԸ: Զի որովհետեւ հանապազ թուղթքն Պօլսոյ ՚ի ձեռն նորին յղէին, եւ յայնժամ ՚ի ձեռն Սարխօշին յղեցան, եւ առ ինքն թուղթ ոչ գրեցաւ, նա զայլ իմն էր մտածեալ: Եւ վասն Կարբեցի մհ. Մարգարին (զորմէ ասացաւ ՚ի յԱպրիլի ԻԸ), զի թէ կամիցի անդուստ զտունն իւր հանել եւ բռնակալք տեղւոյն արգելցեն, օգնեսցէ նմա ըստ կարեաց եւ ջանասցէ հանել: Գրեաց նմա եւ զիսկն նարգեանս որպիսութեան (որպէս եւ ՚ի վերոյ առ Բարսեղ վարդապետն), զի մի անդ զայլ եւ այլս լսելով վրդովիցին: Իսկ եւ Կարնոյ նուիրակ Պետրոս վարդապետն աւարտեալ զգործն նուիրակական (յետ բազմիցս հարկիլոյն գրով ՚ի գալ)` եկն ՚ի սուրբ Աթոռս ՚ի բարեկենդանսն մեծի պահոց, բերեալ ընդ իւր զճոթեղէնսն (որոց աղագաւ գրեցաւ առ սա ՚ի Յունվարի ԻԱ) եւ յընծայ սրբազան Վեհին ՚ի Մելքոնէն զլիմօն: Ուստի գրեցաւ այժմ առ Մելքոնն միամտութիւն այսց յղելոց աղագաւ: Եւ զի կարգեաց սրբազան Վեհըն զՍարգիս վարդապետն նոր նուիրակ Կարնոյ (որ էր անդէն իսկ, յղեցեալ ՚ի Դեկտ. Զ զորմէ յետոյ լիապէս ասելոց եմք) վասնորոյ` գրեաց նորին աղագաւ զյանձնարարութիւն: Եւ բաց ՚ի վերոյիշեալ պահարանէն որ առ Սարխօշն յղեցաւ, զամենայն վերոյգրեալ թուղթսն ՚ի միում պահարանոջ եդեալ, գրեցաւ ՚ի Պօլիս ՚ի ձեռն Բարսեղ վարդապետին եւ յղեցաւ ՚ի ձեռն գրաբեր Պէտօ փայեկին առ Մելքոն Աղայն ՚ի Կարին, զի փութով յղեսցէ ՚ի Պօլիս ՚ի ձեռն Բարսեղ վարդապետին: Ի Մայիսի Դ: Օրինակն ոմանց այսոցիկ թղթոց տեսցի ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն յերեսն ՄԼԱ, ՄԼԲ:

Տակաւին գոլով մեր ՚ի յԵրեւան, ուխտաւոր Քահանայ ոմն Թօրօս անուամբ ՚ի Խարբերդու եկն ՚ի սուրբ Աթոռս եւ աստի ՚ի յԵրեւան առ սրբազան Վեհըն եւ պատմեաց նմա զոմանց օրինազանցութեանց, որք ՚ի Քաղաքն եւ յերկիրն իւրեանց գտանէին, որք անխտրաբար զազգապղծութիւնս առնէին: Եւ սրբազան Վեհըն կարգեաց զնա վէքիլ յայսմ կողմանէ, զի զորս եւ տեսցէ անդ յայսպիսում անօրէնութեանն խրատեսցէ մի առնել: Իսկ եթէ ո'չ անսասցեն, փութով ծանուսցէ ինքեան, յանուանէ` եւ զորպիսութիւն անօրէնութեանն գործոյ: Ուստի` եւ ետ նմա վասն այսր զթուղթ ՚ի վերայ Խարբերդու եւ շրջակայից նորին, զի վէքիլ գիտացեալ զՔահանայն յիւրոյ կողմանէ, ունկնդիր լիցին առ ՚ի նմանէ խրատոյն եւ անհնազանդիցն սպառնալով զպատիժս: Եղեւ այս ՚ի Մայիսի Զ:

Ժողովարարութեան թուղթ տուաւ Ղափանցի եւ ՚ի Գետաթաղ գեղջէ Տէր Գէորգ Քահանայի ումեմն ՚ի վերայ Կարնոյ` Վանայ` եւ Բայազտոյ, որ ունէր զԺ թուման պարտս: Զի որպէս ասացեալ է ՚ի պատմութեան ՌՄԺԳ ամին ՚ի Փետր. ԻԴ իբրեւ յաղթահարէր Քարիմ խանն զպիղծ Ֆաթալի խանն եւ առնոյր զբերթն Որմոյ, Հասանխանն Նախիջեւանու որ լեալ էր հնազանդ նմին, փախուցեալ յերեսաց Քեարիմ խանին` ամրանայր ՚ի բերթն Երնջակու, ուր եւ վերոյիշեալ Քահանայն գտանիւր: Իսկ յորժամ հրամանաւ Քեարիմ խանին պաշարեցեալ բերդն այն առնանիւր եւ աւարիւր յառողացն, յաւար երթայր եւ տուն այս Քահանային եւ յափշտակէին կին եւ որդիք նորին յանօրինաց: Ուստի զԺ թուման պարտս արարեալ նա ազատէր եւ վկայական թղթով յոտս սրբազան Վեհին դիմէր, որ եւ առնոյր ըստ հայցուածոյն: Ի Մայիս Ը:

Ժողովարարութեան թուղթ եւս տուաւ կոյր աղքատի ումեմն Յօվսէփ անուամբ: Որ էր ՚ի գեղջէն Սուփուրշանու: Որոյ կինն, որդին, եւ դուստրն գերեցեալք էին յանօրինաց ՚ի յաղթահարիլն Քեարիմ խանին զՖաթալի խանն: Եւ էին գրաւեալք ԺԵ թումանի: Ի վերայ Բայազիտու, Թարվիզու, Խօյայ եւ Սալմաստու: Մայիսի ԺԱ:

Ժողովարարութեան թուղթ եւս տուաւ Դաւիթ անուամբ Հայոյ ումեմն, որ էր Վրաստանցի եւ ՚ի Մցխէթայու ՚ի վերայ Շամախու, Շիրվանու, Դարբանտու եւ շրջակայից նոցին: Զի ինքն գոլով գերեցեալ ՚ի լեկզեաց, իբրեւ չէր գտեալ զհնար ազատութեան, ապա զորդին իւր եդեալ էր փոխանակ իւրեան գրաւ առ գերօղն, եւ ինքն վկայական թղթով դիմեալ էր յոտս սրբազան Վեհին առնուլ զկոնդակ` եւ այնու ժողով առնել եւ ազատել զորդին: Մայիսի ԺԷ: