Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Քանզի` ո'չ ոք առաջադրութիւն` որ առանց կամաց առաջադրողին բարեաց` յառաջանայ երբէք բարեպէս: Ըստ այսմ` խորհուրդ կամ գործ որ ՚ի մարդկանէ իցէ քակտեսցի: Եւ զի` ոչ վարկպարազի եւ կամ առանց Աստուծոյ կամաց էր խորհուրդն եւ առաջադրութիւնն սրբազան Վեհին, որ խորհեցաւ հաստատել ՚ի Պօլիս զվէքիլ յանուն սրբոյ Աթոռոյս, եւ զԿարս առնել Տէրունի, վասն յոյժ պիտանաւորութեանն սրբոյ Աթոռոյս յաղագս առաւել մերձակայութեանն եւ հանել յարքունուստ զֆերման ընդհանրապէս յաղագս ամենայն Ախթարմայից: Եւ զայլս սոյնպիսիս հարկաւորագոյնս (զորոց ասացեալ է ՚ի Յուլիսի Ի, ՚ի Սեպտեմբերի ԻԲ եւ ՚ի բազում տեղիս): Յաղագս ա'յնորիկ` եւ Աստուծով հանդերձ եղեւ աւարտումն եւ զրաւ գործոցն առաջադրեցելոց. բարեպէս` կայուն եւ օգտաւոր: Եւ այսուհետեւ` խաղաղութիւն եւ ի սէր ՚ի մէջ սերմանեցաւ, եւ բարձեալ անհետացաւ արմատ եւ կրճիմն տարապարտ վիճոց, եւ եղեւ վախճան սրտամաշիչ, խռովառիթ եւ երկուական խօսից` որք մինչեւ ցայժմ: Որք ՚ի վախճանի զմեծագոյնս առբերին զղջմունս երկաքանչիւրոցն կողմանց: Յաղագս որոյ` եւ բարեպէս` եւ բերկրաւոր յետոյ ետես զվախճան առաջադրելոցն: Քանզի` ժամանեցին առ սրբազան Վեհըս մեր թուղթք ՚ի ձեռն Մխիթար փայեկին, յղեցեալք ՚ի Կարնոյ ՚ի Մելքոն Աղայէն: Որք էին ՚ի Պօլսոյ եւ ՚ի Կարնոյ վասն իրակութեանց յոլովից: Գլխաւորապէս վասն խնդրոց սրբազան Վեհին զորոց ասացաւ, որք ամենեքեան կատարեցեալք էին: Քանզի` թողեալ Պօլսեցւոցն զիւրաքանչիւր յատուկ կամս, միաբան կամաց եւ հրամանի սրբազան Վեհին հետեւեալք եւ հնազանդեալք, զամենայնն ըստ կամացն կատարեալ էին: Քանզի` որք մինչեւ ցայժմ ո'չ կամէին անդէն վէքիլ հաստատիլ յանուն սրբոյ Աթոռոյս, իբրեւ սրբազան Վեհըն խաղաղութեան հետեւելով գրեաց առ նոսա հաստատել զԲարսեղ վարդապետն Մութավէլի, նոքա` ապա զղջացեալք, զառաջին հրաման սրբազան Վեհին կատարեալ էին գլխովին, եւ կարգեալ էին զԲարսեղ վարդապետն վէքիլ: Այլեւ զԿարսայ Առաջնորդութիւնն տէրունի էին արարեալ սրբոյ Աթոռոյս, որպէս Զմիւռիննէ եւ հանեալ էին յԱրքունուստ զֆերման, որպէս զի` ՚ի սրբոյ Աթոռոյս դնիցի նոցին Առաջնորդ: Նաեւ զայն ֆերմանն հանեալ եւ յղեալ էին, զոր յառաջագոյնն էր խնդրեալ սրբազան Վեհըն, ՚ի վերայ ամենայն փաշայից եւ Պարոնաց, որք ընդ տէրութեամբ օսմանցոց, վասն Ախթարմայիցն: Զորս տուեալ էին Բարսեղ վարդապետին, եւ նա գրեալ զթուղթ ընդ մահտեսի Մօվսէսին յղեալ էին, իսկ ՚ի Պատրիարգէն եւ յիշխանացն այժմ ո'չ գոյին ընդ սոցին թուղթք: Իսկ եւ զգրեանսն Իսահակայ վարդապետին, վերստին սրբոյ Աթոռոյս էին հասուցեալ, որոց աղագաւ գրեալ էր սրբազան Վեհըն ՚ի Յուլիսի Ի, ուղիղ դատաստանաւ դատել, թէ Երուսաղէմայ իցէ հասանելոց հասուսցեն: Եւ նոքա այժմ եւ զայնս հասուցեալ էին սրբոյ Աթոռոյս, եւ գրեցուցեալ էին Բարսեղ վարդապետին, գրել ՚ի Կարին եւ առնուլ, եւ հետեւիլ եւս, թէ եւ յայլուրեք գտանիցի յընչից Իսահակայ վարդապետին, առնուլ եւ ՚ի սուրբ Աթոռս բերել: Իսկ Գաղատիոյ նուիրակ Մատթէոս վարդապետն` խորթ որդին սրբոյ Աթոռոյս, զարժանահասն ընկալեալ ՚ի սմանէ առանց կարծեաց զչարաչար պատիժս, մեռեալ էր, տաժանելի հիւանդութեամբ, եւ մեծագոյն ցաւօք: Որոյ զհաշիւն անդէն առեալ էին Պատրիարգն եւ իշխանքն (որպէս ասացեալ է ՚ի Սեպտեմբերի ԻԲ): Եւ էր յարդեանց նորին դրամ ինչ առ Պատրիարգն: Եւ զայլ ամենայն խնդիրս եւ զհրամանս սրբազան Վեհին կատարեալ էին իշխանքն եւ Պատրիարգն Պօլսոյ: Եւ սրբազան Վեհըն սկսաւ գրել եկելոց թղթոցն զպատասխանիս:

Ուստի` զթուղթ գրեաց ՚ի Պօլիս առ Բարսեղ վարդապետն եւ Մահտեսի Մօվսէսն, վասն հասման ֆերմանացն: Եւ ՚ի նորոյ պատուէրք: Եւ փուսուլայ մի եւս առ սոսա վասն նուիրակին:

Թուղթ եւս առ Կարնոյ Առաջնորդ Պաղտասար վարդապետն եւ առ իշխանսն գրեաց, ծանուցանելով նոցա զհասուցանելն վերստին սրբոյ Աթոռոյս իշխանացն Պօլսոյ զգրեանսն Իսահակ վարդապետին: Որք էին անդէն առ Մահտեսի Փիլիպպոսն յաւանդ, կնքով եւ դաւթարաւ: Որոյ եւ զԴաւթարն յղեաց առ նոսա (զոր ՚ի Պօլսոյ յղեալ էին)` պատուիրելով, զի անպակաս ՚ի նմանէ յանձնեսցեն զամենայնն Տէր Պետրոսին եւ ՚ի սուրբ Աթոռս յղեսցեն: Յղեաց առ նոսա եւ զօրինակ թղթոյն իւրեանց` զոր գրեալ էին առ Յակոբ կաթուղիկոսն, թէ Իսահակ վարդապետն կոչեաց զմեզ եւ բերանով կտակեաց թէ` ամենայն ինչքն իմ սրբոյ Աթոռոյն են: Նաեւ զօրինակ թղթոյ Իսահակ վարդապետին, զոր գրեալ էր առ միաբանսն սրբոյ Աթոռոյս, ըստ նոյն մտաց: Առ ՚ի յանդիմանութիւն նոցին, թէ դուք որք գիտէք զայս եւ վկայք էք, ընդէր թուլատրեցիք եւ չեղէք վերահասու եւ ջատագովք սրբոյ Աթոռոյս, որ ամենայն ինչք Իսահակ վարդապետին այսր եւ անդր մսխեցան եւ ՚ի սուրբ Աթոռս ո'չինչ էհաս: Որեւ հարկ կրկին, զի հետեւեալ տեղեկասցին, թէ առ ո՞վ յընչից անտի գտանի եւ առեալ յղեսցեն եւ որք ո'չ տացեն ծանուսցեն ինքեան:

Թուղթ եւս առ Մահտեսի Փիլիպպոսն գրեաց յատկապէս ըստ վերոգրեցելոյն, առ որ էին գրեանքն, զի անպակաս զամենայն գրեանսն ՚ի ձեռն իշխանացն տացէ Տէր Պետրոսին եւ ՚ի ղապզ առցէ զթուղթս:

Թուղթ եւս առ Սարգիս եւ Գրիգոր վարդապետսն (որք ահա ՚ի վերդ ՚ի Յունվարի ԺԵ յիշեցան). պատուէր` զի անդէն մնասցեն, մինչեւ որպէս գրեցաւ ՚ի Պօլիս այնպէս լիցի: Եւ ծախսն ի նուիրակէն առցեն, եւ մինչ նա անդ ոչ իցէ, գիտութեամբ Մելքոնին ՚ի գանձանակացն առցեն: Եւ եդ ՚ի թղթոջս զթուղթ Մահտեսի Փիլիպպոսին եւ զվերոյիշեալ դաւթարն եւ զերկու օրինակսն թղթոց, զի նոքօք ՚ի ձեռն իշխանացն անպակաս առցեն զամենայն գրեանսն ՚ի Մահտեսի Փիլիպպոսէն եւ զթուղթն իւր տացեն ինքեան ՚ի ղապզ եւ զգրեանսն Տէր Պետրոսին յանձնեալ ՚ի սուրբ Աթոռս յղեսցեն:

Թուղթ եւս առ սրբոյ Աթոռոյս վէքիլ Տէր Պետրոսն գրեցաւ: Պատուէր ըստ վերոգրեցելոյն, զի զգրեանսն ամենայն առեալ փութով ՚ի սուրբ Աթոռս եկեսցէ: Եւ զի զինչս Ջուղայեցի հանգուցեալ Ստեփաննոս վարդապետին ընդ իւր բերցէ (որ էր առ ինքն յաւանդ, զորմէ ասացաւ եւս ՚ի Դեկտեմբերի Զ): Եւ մաքսին` թէ հարկ լիցի, ցուցցէ: Եւ զի` անյայտ ընչիցն Սահակայ հետեւեսցի, որպէս առ իշխանսն եւս գրեցաւ: Մանաւանդ` վասն անյայտ գրեանց ինչ, եւ այլ բանք: Իսկ զի գրեալ էր նա վասն Մուրտիկեանց Մահտեսի Փիլիպպոսին, թէ կամի աստ դրամ տալ եւ ՚ի Պօլիս առնուլ. վասնորոյ` ղապզ գրեաց սրբազան Վեհըն, որպէս զի` անդ տացէ մեզ զդրամն, եւ ՚ի Պօլիս ՚ի Պատրիարգ Գրիգոր վարդապետէն առցէ: Վասն զի` էր առ նմա յարդեանց Գաղատիոյ նուիրակ Մատթէոս վարդապետին ԲՌ ղռուշ դրամ, որպէս ՚ի վերոյ ասացաւ:

Բարեւագիր եւս առ Պատրիարգ Գրիգոր վարդապետն գրեաց, զի ՚ի հասանիլն առ ինքն ղապզին եւ այս թղթոյս, տացէ զդրամն եւ զսոսա առցէ:

Փուսուլայ մի եւս առ Տէր Պետրոսն գրեաց, զի առեալ զդրամն ՚ի Փիլիպպոսէն, տացէ զսոսա ինքեան այսինքն զղապզն եւ զբարեւագիրն. եւ այլ պատուէրք:

Թուղթ եւս առ Կարնոյ նուիրակ Պետրոս վարդապետն վասն խառային եւ աթլասին, որոյ աղագաւ գրեաց սրբազան Վեհըն յառաջ քան զայս ՚ի Դեկտեմբերի Զ եւ ՚ի Յունվարի Ա առ Մելքոնն, զի յղեսցէ, զի թէ անտի իցէ տալոց առեալ ընդ իւր բերցէ, եւ թէ ՚ի Բայազտոյ, ՚ի գալն ընդ այն առեալ բերցէ փութով:

Թուղթ եւս առ Պարոն Մելքոն Աղայն գրեցեալ, վերոյիշեալ թուղթ Բարսեղ վարդապետին եւ Մահտեսի Մօվսէսին եւս եդաւ ՚ի նմա պատուիրանաւ, զի փութով յղեսցէ: Եւ զվերոգրեալ պատուէրսն որք յաղագս գրեանցն եւ ընչիցն Սահակայ եւ առ սա կրկնելով, զի փութով հոգացեալ ընդ Տէր Պետրոսին յղեսցեն:

Օրինակք ոմանց այսոցիկ թղթոց տեսցին ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն յերեսն ՃԿԸ, ՃԿԹ, ՄԻԳ, ՄԻԵ, որք ՚ի ձեռն նոյնոյ գրաբեր Մխիթար փայեկին, յղեցան ՚ի Կարին առ Մելքոն Աղայն ՚ի Յունվ. ԻԱ:

Սրբոյն Գէորգեայ զօրավարի վանից առաջնորդ Աղէքսանդր վարդապետն, վախճանեցաւ յայսմ միջոցի ՚ի Շահրիար գեղջն ՚ի վիճակի նոյնոյ վանից, ոչինչ արժանի յիշատակի թողեալ զկնի: Այլ զի` էին Մուղնեցիքն ՚ի մէջ վանիցն բնակեալ եւ ո'չ ՚ի գեղջն, ՚ի թուլատուութենէ Աղէքսանդր վարդապետին, որ խառն ընդ նոսին բնակէր անդ (որոյ սխալանացն ներեսցէ Տէր): Ուստի` իբրեւ եկին Շահրիարցիքն եւ Մօղնեցիքն առ սրբազան Վեհըն, եւ խնդրեցին ինքեանց Առաջնորդ, սրբազան Վեհըն ո'չ ետ այժմ: Այլ պատուիրեաց նոցա, զի ՚ի գարնանն ինքեանք ՚ի Վանիցն ելցեն, եւ ՚ի գեղջն բնակեսցին, եւ ինքն յայնժամ յղեսցէ նոցին զԱռաջնորդ, որ երթեալ անդ միայն նստիցի ՚ի վանսն եւ մի' լիցի բնակակից կանանց: Վասնորոյ` այժմ կարգեաց վանիցն վէքիլ զՔահանայ ոմն ՚ի նոյն գեղջէ Տէր Վարդան անուն, եւ զեղբօրորդի Աղէքսանդր վարդապետին, զի մինչեւ ՚ի գարունն ՚ի միասին զվանսն կառավարեսցեն: Ետ նոցա եւ զթուղթ մի այսր աղագաւ ՚ի Յունվարի ԻԶ:

Առաջնորդ Իւչքիլիսայի վանիցն Զաքարիա վարդապետն, որ եկեալ էր ՚ի հանդիպումն սրբազան Վեհին (որպէս ասացեալ է ՚ի Յունվարի Ա), էր որպէս թէ կերպիւ ինչ խռով ՚ի բռնակալաց երկրին, վասն զվանսն ո'չ լաւապէս խնամածելոյն նոցին: Վասնորոյ` գրեալ էր Բայազտոյ փաշայն առ սրբազանն զթուղթ այնր աղագաւ, զի յղեսցէ զնա ՚ի վանսն իւր, նոյնպէս եւ առ Զաքարիա վարդապետն էր գրեալ զթուղթ, ՚ի ձեռն ումեմն չուխատարին: Եւ սրբազան Վեհըն գրեաց ՚ի պատասխանի նմին զթուղթ մի, խոստանալով յետ բարեկենդանին յղել: Այլեւ խնդրելով` զի գրեսցէ առ Զաքարիա վարդապետն զթուղթ եւ ցուցցէ նմա զխնամս եւ զյոյս, ապա եւ նա երթիցէ, եւ բազում առ այս բան: Զոր առեալ նոյն գրաբեր չուխատարին, ել ՚ի սրբոյ Աթոռոյս ՚ի Յունվարի ԻԸ:

Վարդահօր վանից Առաջնորդ Մինաս վարդապետն, որ ՚ի Դեկտեմբերի Դ առեալ զկոնդակ դարձաւ, բան էր նորա ընդ Զաքարիա վարդապետին վերոյիշելոյ, վասնորոյ` նա մինչ աստ էր, գրեաց զթուղթ առ նա սրբազան Վեհըն, հարկելով` զի փութով գայցէ ՚ի սուրբ Աթոռս: Ի Փետրվարի Բ:

Զժամացոյցն` զոր խնդրեալ էր ՚ի սրբազան Վեհէն Խօյայ խանն, այժմ յղեաց զայն (զորմէ ասացեալ է ՚ի Յունվարի ԺԵ), գրեաց առ նա եւ զթուղթ` յորդորելով ՚ի սէր եւ ՚ի բարեկամութիւն ընդ սրբոյ Աթոռոյս: Եւ զնոյն խնդիրն` զոր յաղագս երկկնոց ոմանց օրինազանցից գրեաց առ նա ՚ի Յունվարի ԺԵ, զնոյն եւ այժմ վերակրկնեաց բազում հարկիւ եւ աղերսիւ եւ օրինաւոր բանիւք, զի ՚ի չլինիլ օրինակ չար բազմաց եւ պատճառ հասարակի գայթակղութեան, յըղեսցէ զնոսա փութով ՚ի սուրբ Աթոռս, զի ըստ մերոց օրինաց տեսցէ զդատաստան նոցին, նոցին եւ զկանոնս ՚ի վերայ դիցէ: Գրեաց եւ զթուղթ առ ժողովուրդսն երկրին Խօյայ այսր աղագաւ: Եւ յղեաց ՚ի ձեռն Ածօպու վանից Առաջնորդ Մարկոս վարդապետին (որ այժմ աստ դիպեցաւ), զի անդուստ առեալ զօրինանց արսն եւ զպատասխանիս թղթոցն, ՚ի սուրբ Աթոռս դարձցի: Այս ՚ի Դեկտ. Ե:

Ջուղայեցի Յովհաննէս անուամբ այր ոմն, որոյ հօր անունն Բունեաթ, ունելով երեսուն թուման առնլի ՚ի Շամբեցի Պարո'ն Յարութիւնէն (որ յիշեցեալ է եւս ՚ի Յուլիսի Դ) բերեալ զնա յանդիման արար գործակալացն մերոց` զի հատուսցէ զերեսուն թուման սրբոյ Աթոռոյս, զոր ինքեան տալ պարտ էր: Եւ ինքն խնդրէր ՚ի սրբազան Վեհէն, զի երթեալ ՚ի Թօխաթ առցէ: Վասն որոյ` զթուղթ գրեաց սրբազան Վեհըն ՚ի Թօխաթ առ Մկրտիչ Աղայն, զի ՚ի հասանիլն առ ինքն թղթոյս, տացէ վերոյիշեալ Յովհաննիսին զերեսուն թուման, յարդեանց նուիրակ Եսայի վարդապետին, որ էր առ նմա (որպէս ասացեալ է ՚ի Նոյեմ. Գ): Եւ ետ զթուղթս զայս Յովհաննիսին: Որ ել ՚ի սրբոյ Աթոռոյս, ՚ի Փետրվարի Ե:

Յղեաց սրբազան Վեհն ՚ի Բայազիտ վասն Մարգար Աղային զգինի, որպէս յղիւր ամ ըստ ամէ: Վասնորոյ զթուղթ եւս գրեաց առ նա այսր աղագաւ: Նաեւ վասն նուիրակ Մինաս վարդապետին զյանձնարարութիւն եւ այլ մանր բանք:

Թուղթ եւս առ նուիրակ Մինաս վարդապետն գրեաց յորդորելով արիանալ ՚ի գործն եւ այլ պատուէրք: Իսկ ՚ի Կարսայ յղեալ էր սրբոյ Աթոռոյս գանձապետն զցորեան ուխտիւք, զի Յակոբ վարդապետն, որ ՚ի Դեկտեմբերի ԺԶ յղեցաւ ՚ի Կարս, առեալ էր զցորեանն եւ դարձեալ եկեալ աստ: Իսկ ընդ այս ուղտուցս յղեալ էին ՚ի Կարսայ Էսնէֆ կապուտ պօյաճոցն զդռնացու տախտակս վասն սրբոյ Աթոռոյս: Վասնորոյ` օրհնութեան թուղթ գրեցաւ առ նոսա այսր աղագաւ: Որք յղեցան ՚ի Փետրվարի ամսոյս Թ:

Արեւելցի` եւ նարդեանս ՚ի Չանղրայ բնակեալ այր ոմն Կոստանդ անուամբ, եկեալ աստ ՚ի յերկիրս մեր, մնաց ՚ի բազում աւուրս վասն առեւտուր առնելոյ: Ապա եկեալ ՚ի սուրբ Աթոռս, ետ զդրամ, եւ խնդրեաց զփօլիցայագիր երթալ առնուլ ՚ի Թօխաթ: Եւ սրբազան Վեհըն զթուղթ գրեաց ՚ի Թօխաթ առ Շօռօթեցի Մկրտիչ Աղայն, զի ՚ի հասանիլն առ ինքն թղթոյս, տացէ զնոյնչափ դրամս վերոյիշեալ Կոստանդին յարդեանց նուիրակ Եսայի վարդապետին (որպէս ասացաւ եւ ՚ի վերդ ահա ՚ի Փետրվարի Ե): Զոր առեալ Կոստանդ առն ել ՚ի սրբոյ Աթոռոյս ՚ի Փետր. Ժ.

Թուղթ գրեաց սրբազան Վեհըն ՚ի Վան առ Պաղտասար վարդապետն (որ յիշեցեալ է ՚ի Սեպտեմբերի Ը. եւ ՚ի բազում տեղիս ՚ի յիշատակարանի աստ) զի ելեալ փութով ՚ի սուրբ Աթոռս եկեսցէ զի պիտոյ էր. ՚ի Փետրվարի ԺԳ: