Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Հարկաւոր թէպէտ ո~չ է գրել աստէն, զոր կամիմքս, այլ այսր աղագաւ մանաւանդ այս, զի ցուցից թէ` զիա՞րդ, որ մշտաչարակամն էր սրբոյ Աթոռոյս, պիղծ Շահվէրտի կոչեցեալ խանն Գեանճայու, մեծապէս ընկրկեցաւ զօրութեամբ սրբոյ եւ Աստուածաիջի Աթոռոյս եւ սանձեալ կորացաւ հպարտութիւն նորին եւ չարակնութիւն, զոր առ սուրբ Աթոռս մանաւանդ ցուցանէր, որպէս յա'յտ է ՚ի պատմութիւնսն, որք ՚ի վերանդր յաղագս կաթուղիկոսացն Աղուանից վիպեցան: Քանզի` որպէս ասացեալ է ՚ի Յուլիսի Լ, նա յորժամ գործեաց առ երկիրս մեր եւ իւր եւ առ ամենայն շրջակայս իւր զմեծ անիրաւութիւն ածելով զանիծեալ ազգն լէկզեաց ՚ի յօգնութիւն իւր եւ աւերմանց բազմաց լինելով պատճառ, ատելի եղեւ յոյժ իւրոց երկրականաց եւ թշնամիք եղեն նմա ամենայն շրջակայք իւր բաց ՚ի մերոյ յիմարացեալ խանէն: Այլ իբրեւ էանց այն, ապա կոչեալ զամենայն մեծամեծս երկրին ասէ ցնոսա, տուք ինձ զայսչափ ինչ դրամ, նախ զի` լէկզեացն խոստացայ տալ զդրամս եւ չետու եւ նոքա յինէն խռովեալք են, տաց եւ շահեցից զնո'սա եւ երկրորդ` զի զհարսանիս կամիմ առնել որդւոյ իմոյ եւ չունիմ բաւական ծախուց զդրամ: Իսկ նոքա եւ ո'չ զմի ինչ բան առ այս պատասխանեալ էին նմա. այլ ելեալ արտաքս` զխորհուրդ առեալ էին ՚ի մէջ իւրեանց, հասուցանել նմա զկորուստ: Եւ ՚ի միում երեկոյի ժողովեալ ամենեցուն ՚ի միասին, յարուցեալ էին ՚ի վերայ տան նորա կորուսանել զնա ամենայն իւրայնովքն: Զայս խորհուրդ ժամու միով յառաջ ծանուցեալ պղծոյն, հնարիւ իւիք փախուցեալ անկեալ էր ՚ի Շամքօռ ՚ի տուն Մէլիք Ադամին, որ բարեկամ էր ինքեան, մերկ եւ բոկ եւ զուրկ յամենայնէ որ ՚ի տան իւրում: Բայց միայն զորդին իւր առեալ փախուցեալ էր: Իսկ այլք որդիք նորին եւ մի կինն, գտանեցեալք յայնժամ ՚ի լեառն հովասնութեան պատճառաւ, ՚ի լսելն զմեծագոյն տագնապն, որ ժամանեալ էր հօրն իւրեանց, առեալ զամենայն ընտանիս իւրեանց որք անդէն առ իւրեանս էին, մեծաւ տագնապաւ անկանէին յԵրեւան, առ ցաւակից բարեկամն իւրեանց խանն տեղւոյս: Իսկ Գեանճեցիքն յետ փախուցանելոյն զնա, ածին վաղվաղակի զորդի Փանահ խանին եւ նստուցին ՚ի մէջ իւրեանց ՚ի բերդն: Իսկ Շահվէրտի խանն ձեռնտուութեամբ Մէլիք Ադամին, գրեալ վաղվաղակի զաղերսանս առ Շամշատինսն, որք յինքենէ ապստամբք էին (որպէս ասացեալ է ՚ի Յուլիսի Լ) գալ յօգնութիւն ինքեան եւ նոքա որպէս յանկեալ գթալով ՚ի նա, հասանէին առ նա վաղվաղակի: Գրեաց եւ առ Արքայն Հերակլ զաղերսանս (որ զկորուստ սպառնայր ինքեան) զի օգնեսցէ: Ա'յսպէս` եւ առ Ճարեցի զաղերսանս, խոստանալով իւրաքանչիւր անձին տալ զԵ թուման: Նոյնպէս եւ առ Հիւսէին խանն գրեաց ՚ի Շրուան, զնոյն աղերսանս: Եւ չեւ եւս եկեալ գոլով օգնչացն, առնոյր ինքն զՇամշատինն եւ զՄէլիք Ադամն ամենայն մարդկամբքն իւրովք եւ գնայր ՚ի վերայ Քաղաքին Գեանճայու, զի թերեւս ՚ի ձեռն ածել կարիցէ, որոյ ընդ առաջ ելեալ որդւոյ Փանահ խանին ընդ Գեանճեցւոցն, մարտնչիւր ընդ նմա, եւ անարգանօք փախուցանէր զբազումս եւս կոտորելով: Եւ զկասկած կրեալ յարքայէն Հերակլայ, գրէր առ նա թէ, ես ո'չ եթէ վասն տիրելոյ ինչ բերդիս եւ երկրիս այսմիկ եկի աստ, այլ զի այս պատահումն եղեւ ՚ի մէջ սոցին, երկեայ թէ գուցէ օտար ոք թշնամի տիրեսցէ բերդիս, եւ լինիցի երկրացս մերոց մաշիչ ցեց: Ա'րդ` որպէս դու հրամայեսցես, մեք ըստ այնմ արասցուք: Եւ չեւ եւս ընկալեալ նորին զպատասխանի թղթոյն, Արքայն Հերակլ ըստ ողորմած բարուց իւրոց ողորմեալ պիղծ Շահվէրտի խանին, զզօրս առաքէր յօգնութիւն նմին, զՄէլիք Իւսիւֆն եւս եդեալ ընդ նոսա: Զայս լուեալ որդւոյ Փանահ խանին, մինչչեւ եւս հասեալ լինէին վրացի զօրքն, առնոյր աւար զամենայն տունն Շահվէրտի խանին զինչսն եւ զապրանսն եւ զամենայն կահս տան նորին, մինչեւ զկինն եւս (որ անդ էր մնացեալ) իսպառ մերկացուցեալ թողուին խայտառակ: Զամենայն մեծամեծսն Քաղաքին եւս, որք վասն Շահվէրտի խանին նիւթեալ էին զչարիս եւ զինքն ածեալ ՚ի Գեանճայ, առնոյր ընդ ինքեան ամենայն տամբն իւրեանց եւ յետս ՚ի տեղի իւր դառնայր ՚ի Շուշայ բերդն: Եւ վրացի զօրքն ընդ փոյթ ժամանեալ մտանէին ՚ի բերդն. բայց չեւ եւս ելեալ գոլով Իբրահիմ խանն ՚ի բերդէն եւ զօրքն վրաց գոլով ՚ի բացեայ Շահվէրտի խանն երթայր ՚ի մէջ նոցա: Եւ յանկարծակի տեսանէր զայլ եւս բազմութիւն զօրաց ելեալ յայլուստ եւ իբրեւ տեղեկանայր զով լինելն նոցին, ծանուցանէին թէ` Ճարեցի լազկիքն են, որք ըստ խնդրոյ քոյ գան ՚ի յօգնութիւն քեզ. եւ զայս իբրեւ լսէր, փութայր վաղվաղակի երթալ ՚ի մէջ նոցին եւ թէպէտ` վրացիքն ոչ թողուին, այլ նա իւրակամ երթայր ՚ի մէջ նոցա: Եւ ՚ի տեսանելն զնա լէկզեացն, ուրախ լինէին եւ սփռեալ ՚ի ներքոյ նորա զվերարկու թաղիսն` զոր եափնճի կոչեն, նստուցանէին զնա: Եւ ասեն ցնա, խան պապայ, մեք զքեզ խնդրէաք, եւ Աստուածէ` որ զքեզ այժմ առաքեաց: Արդ յառաջնում նուագին խոստացար մեզ զայս ինչ վարձ եւ ո'չ ետուր եւ այժմ եւս զայս ինչ խոստացեալ ես, արդ` տուր մեզ այժմ զերկուսն եւս, թէ զհինն եւ թէ զնորս եւ մանաւանդ` զտեղի մի եւս ցո'յց մեզ, զի գնացեալ աւար հարցուք: Եւ նա իբրեւ ո'չ ըստ իւրեանց կամաց պատասխանէր, ապա ածէին զնա ՚ի պնդագոյն կապանս եւ տանջէին եւս. եւ նա իբրեւ իսպառ մնայր անճարացեալ ապա հնարիւ ինչ փախուցեալ անկանէր ՚ի վրան Հիւսէին խանին: Քանզի եւ նա յայնժամ հասեալ լինէր անդ բազում զօրօք: Իսկ Հիւսէին խանն կոչեալ զգլխաւորս լէկզեացն համոզել կամէր: Այլ նոքա յիւրեանց կամացն ոչ կասէին, այլ ասէին, եթէ զայլ տեղիս ո'չ ցուցանէ մեզ զի աւար հարցուք, ապա զՔիլիսաքեանտն տացէ մեզ զի աւարեսցուք, որ էր թաղն հայոց, որ կից կայ Գեանճայու Քաղաքին: Եւ մանաւանդ ասեն, զայնքան դրամն զոր խոստացեալ է մեզ յառաջ եւ յետոյ, զամենայնն խնդրեմք: Իբրեւ ետես Հիւսէին խանն եթէ ո'չ կարէ զնոսա համոզել, ապա փախուցանէ զՇահվէրտի խանն ՚ի մէջ զօրացն վրաց: Եւ լազկիքն զբանս յղէին բազում անգամ առ գլխաւորս զօրուն վրաց եւ առ Շահվէրտի խանն, տալ իւրեանց աւար. եւ զխոստացեալ դրամն եւ խնդրէին յանուանէ, կամ զՇամշատինն տալ իւրեանց աւար եւ կամ զՔիլիսաքեանտն: Իսկ վրացի'քն իբրեւ զխիստ պատասխանիս տային նոցին, նոքա ապա եկեալ բանակէին հանդէպ Քիլիսաքեանտին ՚ի վերին կողմն, որպէս զի` աւար հարցեն եւ վրաց զօրքն գրգռէին ՚ի պատերազմել ընդ նոսա: Արդ` իբրեւ այսպիսի օրինակաւ ՚ի ձախն ընթանալ կամէր իրակութիւնն, ապա Շահվէրտի խանին հնարեալ զսակաւ ինչ դրամս տայր նոցա, միջնորդօք եւ բազում աղերսանօք: Եւ նոքա ապա այսմ հազիւ հաւանեալ ՚ի տեղիս իւրեանց դառնային: Եւ վրացիքն զՇահվէրտի խանն մուծին ՚ի բերդն եւ մնացին առ նմա ՚ի բազում աւուրս եւ ՚ի խաղաղանալ երկրին` դարձան անդրէն առ Արքայն Հերակլ: Արդ` ըստ այսմ օրինակի ընկալաւ անօրէնն Շահվէրտի խան զհատուցումն չար ըստ իւրում չարութեանն եւ եղեւ յամենայնէ մերկ եւ զրկեալ եւ զայնքան տառապանսն կրեաց յերկար աւուրս: Բայց ժողովուրդք երկրին ոտնակոխ եղեն եւ աւերեցան, ՚ի չորից դիմաց յարձակեալ զօրացն եւ զանբաւ տառապանս կրեցին: Մանաւանդ` Քաղաքն Գեանճա եւ Քիլիսաքեանտն իսպառ կողոպտեալք` հասին յետին թշուառութիւն: Գրեցի զայս ՚ի պիտառութիւն ապագայ պատմութեանց գրելեաց ՚ի հարկաւորիլն յուրեք, զի մի' յայնժամ գրեցից ՚ի նորոյ, յանհամութիւն բանին ՚ի յՕգոստ. Ի: