Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Կարսայ փաշայն կարի նեղացուցանէր զերկիրն եւ կեղեքէր եւ յոյժ զզուեալ էին ՚ի նմանէ ամենայն երկրականքն: Զի զզօրս բազումս ունէր, որք անկեալ հանապազ ՚ի գիւղորայսն, մաշէին զկեանս նոցա: Ոմանք ՚ի նոցանէ գնացեալ ՚ի գիւղ մի, յոյժ նեղացուցեալ էին զնոսա եւ զկին մի տաճիկ կալեալ, տուեալ էին զջորիսն ՚ի ձեռն շրջեցուցանել եւ լեալ էր բոբիկ ոտիւք, ՚ի սաստկութենէ ձեանն նեղացեալ յոյժ փախուցեալ անկեալ էր ՚ի քաղաքն եւ ճիչ բարձեալ առ խառնիճաղանճ ամբոխ քաղաքին թէ մի՞թէ դինն Մահմետի ՚ի գետին եմուտ, զի ես մահմետական եւ զանահլի գոլով` յայսպիսի դառն տանջանս մատնեցայ յիմոց հաւատակցաց որպէս յօտար եւ քեաֆիր ազգէ: Զայս ՚ի լսելն տաճկական ամբոխին զաղաղակ բարձեալ էին թէ հարամ լիցի մեզ սարղս մեր: Եւ միաբանք դիմեալք ՚ի վերայ Քեահիայի փաշային` զքարինս վարեալ էին յապարանսն եւ նա փախուցեալ անկեալ էր ՚ի տուն փաշային: Իսկ նոքա ՚ի տունն փաշային եւս դիմեալք. անդ եւս լեալ էին քարաձիգ: Եւ ելեալ առ նոսա փաշայն միայնակ, ողոքանօք համոզեալ էր զնոսա, թէ զինչ խնդրէք յինէն, զի եւս օտարական ոմն եմ աստ եւ որպէս զհիւր, զոր ինչ չարիք հասանին երկրիդ ձերոյ, ՚ի յԻւսուֆ եւ Եաղուպ Աղայիցն հասանին: Քանզի, Իբրահիմ էֆէնտին (որ յիշեցեալ գոյ ՚ի Յունվ. ԺԶ) միշտ նա լինէր յետ փաշային հրամանատար ՚ի վերայ երկրին միւսալիմական իշխանութեամբ, որ զշինութիւն երկրին կամելով զբարիս առնէր ամենեցուն եւ ամենայն երկիրն հնազանդք էին բերանոյ նորա եւ շնորհակալք զնմանէ: Իսկ մինչ յայսմ ամի գնաց նա ՚ի յԱխլցխայ ՚ի գործ պատերազմին ՚ի տեղի նորին վերոյիշեալ Բ չարքն էին, որք քակել ջանային զերկիրն: Յորոց վերայ ՚ի դիմելն ամբոխին, մինչ դարձեալ էին ՚ի դրանէ փաշային, նոցա փութով զայն գիտացեալ, փախուցեալք էին, իսկ ամբոխն վազեալք ՚ի բրքունս բերդին, ուղղեալ էին զթօփսն ՚ի տունս նոցին եւ ՚ի տուն փաշային եւ բազում աւերս գործեալ: Եւ ստիպով խնդրէին ՚ի փաշայէն զչարսն, թէ տուր զնոսա ՚ի ձեռս մեր, ապա թէ ո'չ` դու ՚ի ձեռաց մերոց ո'չ զերծանիս: Եւ յոյժ երկարեալ աղմըկին, չարքն ելեալ փախուցեալք էին ՚ի Քաղաքէն, Եաղուպն ՚ի Մաղզբերդ, իսկ Իւսուֆն յայլ տեղի: Եւ փաշայն մեռաւ ՚ի մէջ պաշարմանն: Այլ աղմուկն տակաւին ո'չ դադարէր եւ քաղաքացիքն զմահ սպառնային երկուց չարացն: Ապա անճարակ լեալ էր պիղծ Եաղուպն եւ խորհեալ էր երթալ ՚ի Կարին եւ անտի ՚ի մեծն Պօլիս: Իսկ մհ. Յօնանն` որ ՚ի Յունվ. ԺԶ առաքեցաւ ՚ի յԱխլցխայ վասն ախթարմայիցն, տարաւ ընդ իւր ՚ի սրբոյ Աթոռոյս զԵ բեռն բամբակ, այնու դիտմամբ, զի որպէս զվաճառական մտցէ ՚ի յԱխլցխայ, զի մի' փութով զկարծիս առցեն ախթարմայքն: Եւ հասեալ ՚ի Ղօշայ վանք, վասն ձեանն սաստկութեան մնացեալ էր անդ: Եւ ՚ի գալն աստ Բաղտասար վարդապետին վասն չարեաց Եաղուպին (որպէս ասացաւ ՚ի Փետրվ. ԻԵ) եկն Յօնանն եւս աստ ընդ նմա եւ էին աստ մինչեւ ցայժմ: Իսկ պիղծ Եաղուպն ՚ի մտադրելն զայն` զի ՚ի Պօլիս երթիցէ, քարշեալ էր ՚ի վանից անտի զբամբակ եւ յղեալ ՚ի քաղաքն ՚ի վաճառ, զի զգինն արասցէ իւրեան թոշակ ճանապարհական: Եւ յայսոսիկ աւուրս Իբրահիմ էֆէնտին դարձեալ ՚ի յԱխլցխայու ՚ի գործոյ պատերազմին եկն ՚ի Կարս: Եւ սրբազան Վեհին ուրախացեալ ընդ կորագլուխ լինիլն պիղծ Եաղուպին եւ վստահացեալ ՚ի գալուստ Իբրահիմ էֆէնտուն, դարձոյց վերստին յետս ՚ի Կարս զՊաղտասար վարդապետն վասն շինութեան վանիցն: Վասն որոյ գրեաց եւ զթուղթ մի առ ժողովուրդսն Քաղաքին Կարսայ յաղագս վանիցն եւ Պաղտասար վարդապետին: Շնորհակալութիւն վասն առաջին արարեալ բարերարութեանցն եւ վերստին յանձնարարութիւն. կարգելով զտէր Գէորգ քահանայն Տէրունի56) ժողովրդոցն քահանայ եւ զմհ. Յովհաննէսն եւ զՂազարն վէքիլ Բաղտասար վարդապետին ՚ի մէջ Քաղաքին: Եւ պատուիրելով հասարակաբար` լինել ըստ ամենայնի ունկնդիր հրամանաց Բաղտասար վարդապետին, զորս ասասցէ յօգուտ վանիցն: Գնաց եւ մհ. Յօնանն ընդ սմին, զի թերեւս կերպիւ իւիք կարիցէ ՚ի ձեռն բերել զբամբակն: Որոյ աղագաւ ո'չ գրեաց սրբազան Վեհըն առ պիղծ Եաղուպն զթուղթ, զի նա յառաջ քան զյառնելն շփոթին, գրեալ էր անզգամութեամբ զպատասխանի թղթոյ սրբազան Վեհին, զոր գրեաց առ նա ՚ի Փետրվ. ԻԵ, յամառելով դարձեալ ՚ի նոյն չար կամսն եւ զնոյն բանսն կրկնելով եւ յաւելլով եւս թէ` թէեւ բոլոր ապրուստն իմ ՚ի յայն վանիցն իցէ, ինձ չէ պիտոյ նորին շինութիւնն: Եւ մեք ՚ի տէր եմք ապաստան, տեսցուք զվախճանն թէ զինչ լիցի: Իսկ զայն ամենայն թուղթսն` զորս ՚ի Յունվ. ԺԶ մհ. Յօնանն տարաւ ընդ իւր վասն Ախլցխայու, էառ այժմ սրբազան Վեհըն եւ ոչ յղեաց զնա եւ խափանեցաւ առաջադրութիւնն այն վասն խառնակ լինելոյն կողմանցն այնոցիկ: Զի սարասկեարն Օսմանցւոց տակաւին զօրու ծանու նստէր անդ վասն երկրին բաշաչխաց: Ել Բաղտասար պետն ՚ի Մարտի Լ:

Եղբայր Ուռումէլու հանգուցեալ նուիրակ Գէորգ վարդապետին պ. Ղազարն, որ յառաջ քան զայս կամեցաւ խափանել զփօլիցայն (դ) զոր առնել ետ սրբազան Վեհին ՚ի վերայ եղբօրն իւրոյ Գէորգ վարդապետին եւ զփօլիցայագրեանս սրբազան Վեհին` զոր առեալ յղեալ էր ՚ի Պօլիս առ Ագուլեցի Սարխօշի եղբայր Աստուածատուրն, յետս բերել տալ եւ սրբազան Վեհին հասուցանել եւ զիւր թամասուկն առնուլ (որպէս ասացաւ ՚ի Դեկտ. Զ): Մինչեւ ցայժմ ո'չ զփօլիցայագրեանսն յետս բերել ետ եւ ո'չ զիւր տուեալ թէմէսուկն տարաւ աստի: Եւ ո'չ ՚ի Պօլիս գրեալ էր Աստուածատուրին տալ զփօլիցայագրեանսն մհ. Բարխուտարին եւ Թօմային, որպէս պայմանեալ էր սրբազան Վեհին: Եւ ՚ի ներկայումս թուղթք եկին ՚ի Պօլսոյ (զորոց որպիսութեանցն յետոյ ՚ի գրիլն պատասխանեացն ասելոց եմ) յորս էր թուղթ ՚ի մհ. Բարխուտարէն եւ Թօմայէն, որք գրէին թէ զի՞նչ արասցուք յԱստուածատուրէն զփօլիցայագրեանսն խնդրեմք եւ նա ո'չ տայ, այլ ասէ թէ` պ. Ղազարն պարտի գրել ինձ թէ տուր, զի եւ ես տաց: Վասնորոյ գրեաց սրբազան Վեհըն ՚ի Բայազիտ առ տէր Վահանն, հարկիւ պատուիրմամբ, զի ասասցէ Ղազարին կամ զդրամն տալ եւ զիւր թամասուկն առնուլ, զի եւ ինքն գրեսցէ ՚ի Պօլիս մհ. Բարխուտարին եւ Թօմային` զի տացեն Աստուածատուրին, եւ կամ զգիր մի գրեսցէ ՚ի վերայ Աստուածատրին, թէ զայդ փօլիցայագրեանսդ յետս դարձո: Եւ պատուէր` զի փութով զպատասխանի թղթոյս գրեսցէ, զի զփայակն այսր աղագաւ աստ արգել եւ թէ զգիրն իցէ տալոց, առեալ յղեսցէ աստ փութով` զի առաքեսցէ առ մհ. Բարխուտարն եւ Թօմայն, զի այնու յետս առցեն զփօլիցայագրեանսն: Նաեւ պատուէր վասն քսրեղէն ամանաթի իրիք, որ էր ՚ի Կարին առ պ. Մելքոնն եւ նա ՚ի Բայազիտ էր յղելոց, զի անտի ՚ի սուրբ Աթոռս հասցի: Որպէս զի ՚ի գալն փութով յղեսցէ աստ հաւատարմաւ, զոր թէ յումմէ, յետոյ ասելոց եմ: Դարձեալ եւ վասն փօլիցայի Հնդկաց նուիրակին որ էր ՚ի Կարին առ մհ. Փիլիպպոսն (գ) զոր կամէր սրբազան Վեհըն, զի մհ. Փիլիպպոսն անդ տացէ Արապկերցի Պապիկ Աղային, զի նա ՚ի Բայազիտ մեզ հասուսցէ: Վասնորոյ գրեաց, զի ասասցէ Մարգար Աղային, զի թէ հաճեսցի, ՚ի Բայազիտ տացէ մեզ զդրամն, եւ ինքն ՚ի Կարին ՚ի Բաբիկ Աղայէն առցէ: Եւ զի` միամիտ արասցէ վասն Աւետիս երիցուն, որում սրբազան Վեհըն զժողովարարութեան թուղթ ըստ նորին խնդրոյ: Յղեցաւ այս ՚ի ձեռն Խօյեցի Յոհաննէս անուամբ տղայի ումեմն, որ յղեցաւ ՚ի Խօյ ՚ի բերել զքանքանչիս ՚ի Մարտի ԼԱ: