Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Զայն թուղթսն` զորս Թիֆլիզու Զաքարիա վարդապետն խոստանայր յղել, որք էին ՚ի Յօհաննէս Կաթուղիկոսէն եւ ՚ի Դաւիթ վարդապետէն (որպէս ասացաւ ՚ի Մարտի ԺԷ) զայնս այժմ յղեալ էր ՚ի ձեռն տաճկի միոյ` որ էր ջիլովդար Արքային եւ որդւոյ ֆռանկ Մանուչարին: Որք կարի հինք էին եւ նոր որպիսութիւն ինչ ոչ գոյր ՚ի նոսա: Վասնորոյ` աստէն ոչ երկարեմ զնոցունց: Իսկ Դաւիթ վարդապետին թուղթքն այնք էին, որք ՚ի Յունվ. Բ յիշեցան, թէ ՚ի մեզ ոչ է հասեալ. որոց եւ ոչ միոյն այժմ գրեցաւ զպատասխանի, զի սպասէր պատասխանեաց ՚ի Յունվ. Բ գրեալ թղթոցն: Իսկ Զաքարիա վարդապետն գրեալ էր վասն ֆռանկ պատրեաց ոմանց, զորս Արքայն Հերակլ բերել կամէր յերկիրն պատճառաւ իւիք. աղերս, զի գրեսցէ նմա զխնդիր մի առնել զայն: Զի որիշ պատրիք ՚ի Գեօրի համարձակեալք կախարդութեամբք ջանային դարձուցանել յազգէս մերմէ եւ նոքա առ Արքայն գրեալ էին զգանգատ, իսկ նա զոչինչ ըստ նոցին հայցուածոյ արարեալ գնացեալ էր ՚ի Կախէթ ընդ առաջ լէկզեաց54) զօրացն, որք ելանել կամէին յերկիրն նորին յաւարումն. իսկ Գեօրեցիքն միւսանգամ եւս էին գրեալ առ Արքայն զմահսար վասն այնմ խնդրոյ եւ Արքային անդ ոչ գոլով` Զաքարիա վարդապետն պահէր առ ինքն սպասելով նորին գալստեան: Զոր ծանուցեալ էր սրբազան Վեհին: Վասնորոյ եւ սրբազան Վեհըն զթուղթ մի առ Արքայն Հերակլ այսր աղագաւ, բազմօք բանիւք զնա զգուշացուցանելով եւ ծանուցանելով զհոտեալ բարս նոցին, թէ ուր եւ գտանիցին, հոտեցուցանեն: Ածելով նմանօրինակ զանցսն, որ ՚ի ժամանակս Հօրն իւրոյ լեալ էր (որ ասացեալ է ՚ի պատմութեան ՌՄԺԳ ամին եւ յԱպրիլի ԻԸ): Եւ թէ լուսահոգի Հայրն քո յիւրում ժամանակի զայնպիսի քաջութիւն ժառանգեաց եւ մաքրեաց զերկիրդ յախթարմայական աղանդոյն. իսկ դու ընդէ՞ր ՚ի քում ժամանակի ածես զհոտեալ անդամսն ՚ի մէջ ամբողջ անդամոցն Քրիստոսի յապականել զնոսա վերստին: Եւ ապա խնդիր զի մի արասցէ զայն եւ թէ արարեալ իցէ, փութով վանեսցէ յերկրէն, զի ո'չ միայն ասէ ՚ի մեր ազգէն, այլ եւ ՚ի քոյ ազգէն թիւրին բազումք եւ լինի քեզ յետոյ մեծ զղջումն եւ յիշատակ չար:

Զթուղթ մի եւս գրեաց սրբազան Վեհըն առ Արքայն, ՚ի պատասխանի թղթոյն, զոր գրեալ էր վասն առնլեաց Փարսատանին եւ ընկերաց ՚ի Շօռօթեցի Մխիթարէն (զորոյ ասացեալ է ՚ի պատմութեան ՌՄԺԴ ամին): Թէ գրեա Մխիթարին զի հատուսցէ զդրամն սոցա եւ նուիրակին եւ իշխանացն Պօլսոյ եւս գրեա', զի հարկեսցեն զնա տալ: Եւ սրբազան Վեհըն յանձն էառ առնել զայն, ասելով թէ` զայդ միշտ գրեմ եւ կամիմ զի տացէ: Եւ վասն Երուսաղէմի նուիրակ Բարսեղ վարդապետին (որ յիշեցաւ ՚ի Յունվ. Բ). որ յառաջ ընդ Զաքարիա վարդապետին ՚ի սուրբ Աթոռս, դարձաւ ընդ նմա եւ գնաց ՚ի Թիֆլիզ ՚ի Սեպտ. Ը: Որ Ը ամ էր յորմէհետէ ելեալ էր ՚ի սրբոյ Երուսաղէմայ եւ ՚ի Հաշտարխան եւ յայլ բազում տեղիս շրջեալ ժողովեալ էր զնուիրակութիւն եւ զփող մի արդիւնս ՚ի սուրբ Երուսաղէմ ոչ էր յղեալ եւ ոչ առ ինքն ունէր զփող մի, զի զամենայնն մսխեալ էր: Եւ յանուն Թէոդորոսի Պատրիարգին փորեալ զկնիք գրէր զկոնդակս եւ առաքէր աստ եւ անդ ՚ի ձեռն երիցանց, որք ոչ իւր վիճակք էին եւ զնոցին արդիւնսն եւս կլանէր: Եւ մինչ էր աստ, վասն Թիֆլիզու նուիրակութեան զո'չ ինչ յիշեաց, այլ ասէր թէ` երթալոցեմ ՚ի Գեանճայ եւ երբեմն թէ ՚ի Հաշտարխան, զի անդ զդրամս ունիմ: Իսկ ՚ի գնալն ՚ի Թիֆլիզ, կամեցեալ էր ժողովել զնուիրակութիւն եւ զբազում կաշառս տուեալ էր վրացեաց, որպէս զի ինքն նախ քան զԶաքարիա վարդապետն նուիրակեսցէ զքաղաքն: Որոյ աղագաւ գրեալ էր Արքայն առ սրբ. Վեհըն, թէ ո՞րն յառաջ ժողովեսցէ. իսկ ՚ի չթողուլն ժողովրդեանն եւ Զաքարիա վարդապետին զնա, զի յառաջ քան զսրբոյ Աթոռոյս նուիրակութեան ժողովիլն առցէ զնուիրակութիւն, վասնորոյ` ելեալ գնացեալ էր նա ընդ Արքային ՚ի Կախէթ: Ուստի սրբազան Վեհըն գրեաց Արքային, զի նա զԿախէթ եւ զայլ վիճակսն նուիրակեսցէ, մինչեւ Զաքարիա վարդապետն զՔաղաքն նուիրակեսցէ: Եւ ապա նա եկեսցէ ՚ի Քաղաքն:

Առ Զաքարիա վարդապետն գրեաց ՚ի պատասխանի թղթոյն, ծանուցանելով զանօգտութիւն գրոյ Յովհաննէս Կաթուղիկոսին եւ զպատճառ չգրելոյն առ նա այժմ զպատասխանի (որ ՚ի վերոյ ասացաւ) եւ փոքր ինչ տրտունջ զՅօհաննէս Կաթուղիկոսէն եւ մեղադրութիւն վասն կարի յամր շարժեցմանն ՚ի յօգուտն իւր: Եւ վասն բանադրանաց չԻսրայէլին, զի թէ յղեալ իցէ, բարւոքէ եւ թէ ոչ, մնասցէ առ ինքն, զի ՚ի յեւս պատեհաւոր ժամանակի հանցէ. մինչեւ տեսցուք ասէ եթէ զինչ առնէ Արքայն, զի գիտէ իսկ, զի որդին իւր զքիչն զօրացուցանէ: Քանզի գրէր առ խանորայսն Շամախու եւ Շրուանու, թէ հայրն իմ զԻսրայէլն կամի զի լիցի Կաթուղիկոս, դուք եւս զնա ընկալարուք: Եւ վասն Աջոյ սրբոյն Գրիգորիսի, որ ՚ի Յունվ. ԻԲ յիշեցաւ, գրէր Յօհաննէս Կաթուղիկոսն թէ յղեցի եւ առ սա եւս ըստ նորին գրելոյ գրէր, բայց աստ ո'չ էր հասեալ, զոր գրեաց սմա: Եւ զի գրէր Յովհաննէս Կաթուղիկոսն թէ գալոց եմ ՚ի գարնանն, գրեաց սմա, զի գրեսցէ նմա մի' գալ այժմ, այլ ՚ի վիճակն երթալ եւ զսիրտ ժողովրդեանն զկնի իւր յարել: Եւ վասն նուիրակին Երուսաղէմայ զնոյն որ ինչ առ Արքայն. ծանուցանելով եւ զարդիւնավատնութիւնն եւ զգուշացուցանելով թէ` գուցէ եւ զձերդ այդպէս առնիցէ, եթէ ժողովելոցն հասու լեալ դուք յղեսջիք ասէ յԵրուսաղէմ, բարւոք առնէք: Ծանոյց եւ զամենայն գրեալսն առ Արքայն ՚ի կարճոյ: Եւ թէ գրեալ եմք Արքային թէ` զոմանս հարկաւոր որպիսութիւնս ՚ի թղթոյ Զաքարիա վարդապետին իմասցիս, վասնորոյ ՚ի հարցանելն քեզ զհարկաւոր եւ պատշաճաւոր բանս ծանուսցես ՚ի մէնջ: Ի Մարտի ԻԵ: Օրինակք թղթոց Արքային ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն են յերեսն ՄԿԳ, ՄՁԷ, որոյ յետին թղթոյ թիւն փոքր ինչ յետոյ եդաւ քան զառաջնոյն:

Ի յԵւդոկիոյ նուիրակ Եսայի վարդապետէն ժամանեաց թուղթ, որ խնդրեալ էր զանանուն յանձնարարութիւնս. վասնորոյ զԸ յանձնարարութիւնս գրեաց առանց անուան ըստ խնդրոյն:

Առ մհ. Գրիգորն օրհնութիւն վասն զնուիրակն շահելոյն եւ յանձնարարութիւն:

Առ Մկրտիչ Աղայն Շօռօթեցի եւ մհ. Զաքարիայն ըստ նմին դարձեալ: Նաեւ անորոշապէս շնորհակալութիւն վասն փօլիցայիցն, որք ՚ի ձեռն նորին եղեն (որք ՚ի Մարտի Ի եւ ՚ի Փետրվ. ԻԱ եւ յայլս տեղիս եղեն յիշեցեալք):

Առ Եսայի վարդապետն գրեաց, ծանուցանելով նմա զհասանիլն թղթոցն իւրոց, որք ընդ Զաքարիա վարդապետին եւ յետոյ եւ զգրելն ոմանց նոցին զպատասխանիսն եւ զխնդրեալ թուղթսն յղելն (զորոց ասացաւ ՚ի Փետրվ. ԻԱ): Եւ համառօտապէս ՚ի պատասխանի ներկայիս ընկալեալ թղթոյն, որ էր հարկաւորապէս վասն Պերթկացի Յօհանի որդի եւ Հայրապետի աներ Մանուկի ումեմն, որ զդաւայ ինչ առնելով ընդ նմա, կամեցեալ էր գանգատել տաճկաց եւ առնուլ տալ ՚ի նմանէ զտուգանս: Զոր իշխանք տեղւոյն համոզեալ, տուեալ էին նմա զԺԵ ղռուշ եւ ՚ի բաց արարեալ ՚ի նմանէ: Այլ նա տակաւին կրելով ՚ի նմանէ զկասկած, ծանուցեալ էր սրբազան Վեհին եւ խնդրեալ էր հնարիւ իւիք ՚ի սուրբ Աթոռս արկանել զնա եւ աստ մինչեւ ցգալն իւր պահել, զի գալոց է ասէր ՚ի Բայազիտ: Որոյ աղագաւ սրբազան Վեհըն գրել ետ Տեղապահին ՚ի Բայազիտ առ Տէր Վահանն զթուղթ եւ զմարդ եւս յղեաց, զի թէ անդ իցէ Մանուկն, կերպիւ իւիք ածցեն զնա ՚ի սուրբ Աթոռս: Իսկ յետոյ ինքն սրբազան Վեհըն եւս գրեաց զթուղթ ՚ի Բայազիտ առ Տէր Վահանն, հարկելով վերստին առնել այնպէս: Իսկ Եսայի վարդապետն` զի տուեալ էր ՚ի Թօխատ Ագուլեցի Աբրահամ Աղային զդրամ (1) եւ առեալ ՚ի նմանէ զսանատ, յղեալ էր ՚ի Բայազիտ առ Տէր Վահանն, առնուլ անդ զդրամն ՚ի նորին չրաղ եւ Ղազար Աղայի փեսայ մհ. Խաչատուրէն (որ յիշեցեալ է ՚ի Փետր. ԻԱ) եւ հասուցանել ՚ի սուրբ Աթոռս: Վասնորոյ` եւ սրբազան Վեհըն եւս գրեաց Տէր Վահանին զհարկ այնպէս առնել: Եւ այսց աղագաւ գրեաց առ Եսայի վարդապետն զմիամտութիւն, խոստանալով յետոյ զհասանիլն դրամոյն եւս գրել: Գրեցաւ եւս Տէր Վահանին վասն տալեաց Հնդկաց նուիրակ Յովսէփ վարդապետին (որ յիշեցաւ ՚ի Մարտի Ի) (1 ձա) զի թէ չիցէ առեալ, տացէ եւ հանդերձ որպիսութեամբք նոցին ծանուսցէ, զի որպէս գրեսցէ այնպէս արասցէ: Այս ուրոյն ընդ գրատար փայեկին առ Տէր Վահանն յղեցաւ: Գրեաց եւս Եսայի վարդապետին վասն վերոյիշեալ Մանուկին, զի թէ յայն կողմունսն իցէ մնացեալ ինքն մուղայէթ լեալ զուրն եւ զորպէսն նորին ծանուսցէ: Իսկ եւ ՚ի կողմանէ փօլիցայիցն իւրոց գրեաց զմիամտութիւն, թէ առաջինքն եւ յետինքն ամենայն լիապէս ՚ի մեզ են հասեալ: Եւ եւս միամտութիւն վասն դրամոյ իրիք (ծ) զոր ՚ի վերայ յետին փօլիցային` (բ) (որ յիշեցաւ ՚ի Հոկտ. Լ) աւելի էր տուեալ: Եւ սակաւ մեղադրութիւն վասն յաճախ զթուղթս խնդրելոյն: Եւ առ սրբոյ Երուսաղէմայ նուիրակ Սիմէօն վարդապետն գրեաց ՚ի թղթոջս զսիրով մեղադրութիւն վասն երբէք զթուղթս ոչ գրելոյն եւ զորպիսութիւն Բարսեղ նուիրակին իւրեանց ծանոյց (որպէս ՚ի վերոյ ՚ի Մարտի ԻԷ ասացաւ) եւ հարկեաց զԵսայի վարդապետն ՚ի լուր նորին ընթեռնուլ:

Դարձեալ առ Եսայի վարդապետն գրեաց, վասն Յովսէփոսի մեծ պատմագրին, որ նոր էր թարգմանեցեալ, զորոյ զհեղինակն` որ լեալ էր ինկլիզերէն, այր ոմն Ջուղայեցի... անուամբ ՚ի վախճանիլն իւրում ՚ի Բասրա, տուեալ էր Ստեփաննոսի ումեմն եւ զԵՌ ղռուշ եւս տուեալ էր նմա, որպէս զի զգիրքն թարգմանել տացէ եւ զհազար հատս տպել տացէ եւ ՚ի յիշատակ հոգւոյն իւրոյ, զԵՃ հատն տացէ սրբոյ Էջմիածնի, եւ զԵՃըն սրբոյ Երուսաղէմի: Եւ Ստեփաննոսն այն` եւ Յակոբ ոմն ընկեր նմին, բերեալ զգիրքն ՚ի Պօլիս զթարգման ոչ էին գտեալ, անկեալ էին առ սրբազան Վեհըս մեր մինչ էր անդ նուիրակ, որ զհոգ յանձին կալեալ, գտեալ էր զԱխթարմայ սեւագլուխ ոմն թարգման Աթանաս անուամբ, թարգմանեցուցեալ էր նմա, որոյ ծախն լեալ էր ԵՃ ղռուշ: Եւ իբրեւ հարկեալ էր զՍտեփաննոսն զգիրքն տպեցուցանել նա պատճառելով զխոշորութիւն գրոյ տպարանին Պօլսոյ, խոստացեալ էր յղել ՚ի Վենետիկ կամ յԱմստէրտամ: Եւ սրբազան Վեհին աւարտեալ զգործն նուիրակական, եկեալ էր ՚ի սուրբ Աթոռս: Իսկ Ստեփաննոսն խափանեալ զառաջադրութիւնն էր այժմ ՚ի Թօխաթ: Վասնորոյ` գրեաց այժմ սրբազան Վեհըն Եսայի վարդապետին, զի կոչեալ զնա առ ինքն ՚ի մէջ իշխանաց, հարկեսցէ յայսմ ամի զգիրքն տպեցուցանել: Զոր թէ նա յանձն առնուցու առցէ զգիր ՚ի բերանոյն, իսկ եթէ ոչ, ապա առցէ ՚ի նմանէ զգիրքն եւ զդրամն եւ գրեալ ծանուսցէ ինքեան:

Առ Զմիւռնոյ նուիրակ Ղուկաս վարդապետն գրեաց վասն զթուղթս չ՚գրելոյն ՚ի յերկար ժամանակս եւ զիւր գրեալն ըստ իւրաքանչիւր ժամանակի ծանուցանելով եւ մեղադիր լինելով վասն զպատասխանիս հարկաւոր բանիցն զորս գրեալ էր առ նա, չգրելոյն: Եւ միամտութիւն վասն փօլիցայիցն որք ՚ի ձեռն մհ. Մօվսէսին, Մելքոնին եւ Ղուկասին հասեալք էին: Եւ ամանաթիցն, որք ՚ի ձեռն Մարտիրոսին եւ Յարութիւնին հասին, զորս Զաքարիա վարդապետն ՚ի Կարնոյ եբեր եւ նա զղապզս նոցին, նորին իսկ ձեռօք ընկալեալ էր (զորոց ամենից ասացեալ է ՚ի Մարտի Ի եւ ՚ի բազում տեղիս): Եւ հարկ վերստին (որպէս ՚ի Յունվարի Ը) տալ փութով զաւարտ գործոյն եւ ծանուցանել ինքեան, զմիտսն եւս ծանուցանելով նմա, թէ յայլ տեղիս եմ զքեզ առաքելոց: Եւ յղեալ տուրպինացն55) չհաւանելով գրեաց զլաւն ճարել է յղել. նաեւ զԱ ձեռք սհաթի գործիք եւս առնուլ եւ յղել: Զայս առ Եսայի վարդապետն յղեաց եւ գրեաց զի փութով առ նա հասուսցէ եւ զպատասխանին խնդրեսցէ եւ ՚ի գալն փութով աստ յղեսցէ: Գրեաց եւ ՚ի Կարին զթուղթ, առ Մելքոն Աղայն, ծանուցանելով զգրելն առ ինքն զառաջին Բ համառօտ թուղթսն (որք ՚ի Մարտի Ի եւ ՚ի Փետր. Ը) եւ խոստանալով որպէս եւ յառաջ, յետոյ լիապէս զամենայն գրելեաց զպատասխանիսն գրել: Առ որ եւ յղեաց զվերոյիշեալ պահարանն, զպատասխանի թղթոյ Եսայի վարդապետին (զոր ինքն էր յղեալ աստ փայեկաւ) զի յղեսցէ առ նա: Եւ վասն վերոյիշեալ Մանուկին պատուէր, զի թէ անդ իցէ, զորպիսութիւնս նորին գրեսցէ եւ ծածկապէս շարժելով, եթէ հնար լիցի, զնա յայսկոյս յղեսցէ:

Առ սրբոյ Աթոռոյս վէքիլ Տէր Պետրոսն, վասն երկուց ոմանց քարահատից, որք հերու աստ էին եւ գնացեալ էին անդ. պատուէր, զի յղեսցէ աստ: Եւ թէ նոքա անդ ո'չ իցեն եւ կամ չ՚գայցեն, զայլս ճարեալ յղեսցէ ընդփոյթ:

Առ Իւչքիլիսայի Առաջնորդ Զաքարիա վարդապետն, վասն Պետրոս պետին կրկին հարկ (որպէս եւ ՚ի Փետր. ԻԱ) եւ Յօհաննէս կաթողիկոսն (որ ՚ի Մարտի ԻԵ յիշեցաւ) առ նա զթուղթ էր գրեալ, յղեաց եւ զորպիսութեանց ներկայիս գրեաց (որպէս եւ ՚ի Մարտի Ը): Այս Բ թուղթքս ուրոյն տուան գրատար Ասլան փայեկին տալ յիւրաքանչիւրսն: Իսկ եւ գրեաց սրբազան Վեհըն զպատասխանի թղթոյ աննշանից արանցն Կարնեցւոց, որք վասն երիցու ուրուք գրեալ էին զաղերս (որպէս ասացաւ ՚ի Մարտի Ի): Որոց քանեաց անուանքն էին Ասլան, Կարապետ, Ռաֆայէլ, Թէրզիբաշի Եղիայ, որք ՚ի թղթոջն ո'չ գրեցան: Յանդիմանութիւն յոլով նոցին եւ ցուցանելով զիւրեանց այսր աղագաւ պարտաւոր գոլն եւ որոյ աղագաւ զխնդիրն գրէին, պատժելի. թէ ընդէ՞ր դուք աշխարհականքդ ՚ի գործս եկեղեցւոյ խառնիք եւ զչէրէցն ընդունէք, որ ընդդէմ կանոնի քաղաքին ձերոյ եւ Առաջնորդին, ձեռնադրեալէ յումեմնէ ՚ի մէնջ ապստամբ եպիսկոպոսէ, որ հանդերձեալ է ՚ի կարգէն լուծանիլ (առ որ գրեալ էր Առաջնորդն չձեռնադրել, այլ նա յարծաթն ախորժեալ ձեռնադրեալէր): Չէ դա ասէ քահանայ, այլ գող եւ ՚ի գողոյ ձեռնադրեցեալ: Եւ զայս ո'չ եթէ նորին աղագաւ, այլ եւ ամենայնի, որ անդուստ գնացեալ յայլ եպիսկոպոսէ կամ ՚ի նոյն ապստամբէն առեալ իցէ զկարգ, որպէս ասէ գրաբերս այս, որ ո՞ւրէ ձեռնադրեցեալ եւ յու՞ր շրջի: Եւ զայս թէ` եթէ զծերութիւն հօրն պատճառէք` ոչինչ այդ, երբ հայրն մեռցի, ապա Առաջնորդն հաւանութեամբ հասարակաց զնա նոր քահանայացուսցէ: Յղեալ էին զԱջահամբոյրս վասն ապօրէն խնդրոյն, չէառ եւ ծանոյց նոցա: Ելին Ասլան փայակն եւ... ինքնաէրէցն ՚ի Մարտի ԻԷ:

Ժողովարարութեան թուղթ տուաւ Աւետիս անուամբ ծեր եւ պարտատէր քահանայի ումեմն, որ էր քրտստանցի եւ ՚ի Ղազու գեղջէն. ՚ի վերայ Կարնոյ երկրին եւ Կարսայ երկրին. վեց ամիս պայմանաւ. ՚ի Մարտի ԻԷ: