Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Արդ` ըստ որում ՚ի Յունիսի ամսոյ ԻԶ ասացաւ, Գեօրեցի Գեօրկին սուլթանն եւ որդի Զօհրապ խանին Գիւխանն, դարձեալք ՚ի Թիֆլիզու երթային առ Քեարիմ խանն: Եւ Արքայն Հերակլ զԳեօրկի եասաւուլն իւր (որ յիշեցեալ գոյ ՚ի Դեկտ. ԻԱ) եդեալք ընդ նոսա ընծայիւք առ Քեարիմ խանն յղէր: Ուստի` որպէս խոստացեալ էր սրբազան Վեհըն Քեալանթարին ՚ի ձեռն սոյն Գեօրկի սուլթանիս դարձուցանել զթուղթ Իմամարխին յետս (որպէս անդ ՚ի Յունիսի ԻԶ, յԲ թղթոջ Քեալանթարին եղեւ ասացեալ) որպէսզի` ըստ կամաց սրբազան Վեհին զայն շինեցուցեալ յղեսցէ: Վասնորոյ այժմ կամեցաւ սրբազան Վեհըն զայն յղել: Եւ զի այս թուղթս կրկին էր, որոց մինն յառաջագոյն էր եկեալ, որ ամենեւին ոչինչ էր, իսկ մինն այն էր, զի Գեօրկի սուլթանն էր բերեալ որ քան զառաջինն էր լաւ, սակայն` այն եւս ունէր զաւելորդ եւ զպակաս բանս ոմանս: Վասնորոյ` որ ինչ աւելորդն էր ջնջել ետ, իսկ զպակասն ՚ի լուսանցսն թղթոյն գրեցոյց եւ զթուղթ մի գրեալ առ Քեալանթար Սարգիս Աղայն եդ ՚ի նմա զայն թուղթն եւ յղեաց եւ գրեաց զպատուէր, զի բարւոք վերահասու լեալ այնմ եւ զհարկաւորութիւն խնդրոյն իւրոյ գիտացեալ գրեցուսցէ զայն շէխիսլամին եւ կնքել տացէ բազմաց նշանաւոր արանց, խանորէից եւ շէխիսլամաց եւ մանաւանդ այնոցիկ, որք յայսց երկրացս անդ գտանիցին, թէ խանք եւ թէ այլ մեծամեծ Աղայք: Եւ վերստին եւս ծանոյց նմա զհարկաւորութիւն խնդրոյն իւրոյ, թէ այս իսկ է, որպէս զի ՚ի բերանոյ Սէֆիղուլի խանի վարիսներացն գրեսցի ՚ի թղթոջն թէ` նախնիքն մեր` Սէֆիղուլի խանն եւ կինն իւր զայն արխն զոր ՚ի յԵրեւանու երկրումն ՚ի Սեւ ջրէն հանեալ են, խէյրաթ են արարեալ, զի թէ հայ եւ թէ տաճիկ այն արխի ջրովն վար եւ ցան առնեն, մի տայցեն զմուլք. եւ նալաթնամայ50) եւս են արարեալ թէ` ով ոք իշխեսցէ զայն արխն իւրացուցանել եւ կամ ՚ի նորին ջրովն եղեալ վարեւցանիցն մուլք հանել նալաթ լիցի նորա եւ ղիամաթի օրն մեզ պարտական լիցի: Ուստի ո'չ ոք ունի իշխանութիւն զմեր նախնւոյ խէյրաթն իւրացուցանել կամ մուլք առնուլ եւ կամ ծախել: Զայս այսպէս համառօտ ծանոյց Քեալանթարին խնդրանօք, զի փութով հոգացեալ յղեսցէ: Իսկ որպէս ասացել է ՚ի Յունիսի ԻԶ, որովհետեւ կին Զօհրապ խանին Աննա խանումն բարեկամ էր Ջուղայեցի Աւետիք վարդապետին, վասնորոյ` Քեալանթար Սարգիս Աղայն վասն նորին խաթեր, առյերես գրէր սրբազան Վեհին զԱւետիս վարդապետն եպիսկոպոս ձեռնադրել, իսկ ՚ի ծածուկ գրէր եւ աղաչէր մի' ձեռնադրել, ցուցանելով զանարժանութիւնն եւ մի յետս ՚ի Ջուղայ յղել, այլ աստ պահել: Իսկ սրբազան Վեհըն կամէր այժմ ծանուցանել Քեալանթարին զանցս Աւետիք վարդապետին, այլ որովհետեւ որդի Զօհրապ խանին (որ ՚ի վերոյ յիշեցաւ) երթայր ընդ թղթոյն եւ կին Զօհրապ խանին եւ Քեալանթարն էին ՚ի միասին առ Քեարիմխանն, վասնորոյ` ծածկապէս եւ պարզ բանիւ ծանոյց նմա զնորին անցսն (որ ասացաւ ՚ի Հոկտ. ԻԷ եւ յայլ տեղւոջ) ըստ այսմ թէ` թէպէտ չ՚կամէաք կատարել զխնդիրս քո եւ հոգեւոր դստերն մերոյ Աննախանումին եւ ձեռնադրել զնա եպիսկոպոս, սակայն ՚ի Բասրայու եւ ՚ի Սպահանու թուղթք եկին առ մեզ վասն նորա, որք գրէին առ մեզ զպէսպէս ձայնս զնմանէ: Ուստի` եւ մեք առ այնս տարակուսեալ ժամանակ ինչ թուլատրեցաք եւ գրեցաք ՚ի Բասրայ եւ ՚ի Սպահան զթուղթս, զի զկատարեալ որպիսութիւն ինչ զնմանէ գիտասցուք: Իսկ նա ունէր յիւրոյ կողմանէ զհոգալի ինչ ՚ի Հաշտարխան, վասնորոյ` ՚ի մէնջ զթուղթ առեալ գնաց անդ հոգալ զբանս իւր եւ դառնալ աստ: Եւ յորժամ դարձցի յայնժամ տեսցուք: Եւ զի` եղեալ էր նմա որդի, գրեաց զշնորհաւորութիւն. եւ ՚ի Յունիսի ԻԶ գրելն առ ինքն զթուղթ: Այլեւ գրեաց առ սա փուսուլայ եւս վասն չԻսրայէլ Կաթուղիկէաքակին Աղուանից, դարձեալ զնոյն խնդրելով, զոր եւ ՚ի Յունիսի ԻԶ խնդրեաց, որպէս զի` թէ ՚ի դրան Քեարիմ խանին ջատագովօղ ոք լիցի չԻսրայէլին, ինքն դատախազ լիցի նոցա եւ զբանս նոցին եղծանիցէ, իսկ Յօհաննիսին ջատագով լիցի եւ զբերանս զրաբանից եւ ներհակաց նորին կարկեցուսցէ: Սմին աղագաւ Գեօրկին սուլթանին բերանով զպատուէր ետ եւ գրեաց սմա, զի ՚ի նմանէ լիապէս իմասցի բերանով: Իսկ եւ զայն ռաղամից սավատսն եւս (որք ՚ի յԱպրիլի ԺԴ յիշեցեալք գոն) յղեաց սրբազան Վեհըն առ Քեալանթարն, բայց ոչ զչորեսեանսն եւս, այլ զերիսն, իսկ զՇահթահմազինն ոչ յղեաց եւ գրեաց զայս խնդիր, զի ըստ օրինակի նոցին հանցէ ՚ի Քեարիմ խանէն զռաղամ մի: Որք թէ զի՞նչ, տես զորպիսութիւնսն ՚ի յԱպրիլի ԺԴ: Եւ ոչ միայն ՚ի սմանէ արար զայս խնդիրքս, այլեւ ՚ի Գեօրկին սուլթանէն եւ ՚ի Գիւխանէն եւս աստ բերանով խնդրեաց, զի ընդ Քեալանթարին ՚ի միասին ա'րզ արասցեն Քեարիմ խանին եւ առցեն զռաղամն զայն. նաեւ խնդրեսցեն տալ բաց յայնմանէ զռաղամ մի եւս ՚ի վերայ բոլոր թեմին Գանձասարու սաստիկ հրամանաւ, թէ որպէս մինչեւ ցայժմ հնազանդք էք լեալ սրբոյ Էջմիածնի եւ նորին կաթուղիկոսացն, եւ զով ոք եդեալ են ձեզ կաթուղիկոս Էջմիածնի կաթուղիկոսունքն, նմա էք հնազանդեալ: Նմանապէս եւ այսուհետեւ լինիցիք հնազանդ սրբոյ Էջմիածնի եւ նորին կաթուղիկոսին եւ զնորին եդեալ կաթուղիկոսն ընդունեսջիք եւ մի' զայլ կաթուղիկոս, որ նմա չիցէ հնազանդ: Զի որպէս առաջին Շահքն զռաղամ են տուեալ, զի այդ երկիրդ Էջմիածնի կաթուղիկոսին լիցի հնազանդ, նոյնպէս եւ մեք զնոցին ռաղամն տեսեալ` ըստ նմին օրինակի շնորհեցաք զռաղամ, զի այնպէս լիցի: Խնդրեաց զի զայս եւս ՚ի ռաղամոջն գրեցուսցեն թէ` եւ ձեզ` խանք` եւ մեծամեծք եւ Շեխիսլամք եւ Ղազիք, պատուիրեմ հարկիւ, զի Էջմիածնի կաթուղիկոսն զով դիցէ կաթուղիկոս ՚ի վերայ Քրիստոնէիցն, որք են ՚ի ձեր երկրոջդ, դուք նմա մի' ներհակիցիք եւ մի' խառնիցիք ՚ի բանս օրինաց նորա: Ծանոյց եւս նմա, թէ քանի խանք նստին յայնմ վիճակի:

Թուղթ եւս առ Աննա խանումն գրեաց վասն Աւետիք վարդապետին եւ ռաղամիցն նոյն, որ ինչ առ Քեալանթարն:

Վասն Աւետիս վարդապետին եւս առ Առաջնորդ Գէորգ վարդապետն գրեաց, թէ աստ եկն ձերովք թղթովք եւ մեք ժամանակ ինչ զնա պահելոց էաք աստ, իսկ նա ՚ի մէնջ զթուղթ առեալ գնաց ՚ի Հաշտարխան:

Առ սրբոյ Աթոռոյս նուիրակ Ռեթէոս վարդապետն գրեաց վասն գործոյն, փութացուցանել եւ գալ: Եւ զի առցէ զհոգեբաժինս Մօվսէս եւ Ահարօն վարդապետացն (զորոց եւ ՚ի Յունիսի ԻԶ ասացաւ): Եւ ասէին զսուրբ նշան մի տարեալ Ահարօն վարդապետին ՚ի վանից սրբուհւոյն Գայանեայ (զի Առաջնորդ էր անդ) որ այժմ առ Գէորգ վարդապետն է (եւ այս ՚ի կարծիս էր եւ ոչ հաւաստի): Գրեաց, զի եւ զայն առեալ բերցէ: Երեք ռաղամի սաւատքն եւ թուղթ Աննախանումին, ընդ Հերակլ Արքայի եասաւուլ Գեօրկուն յղեցան, զի որովհետեւ նա յետս էր գալոց, յետս բերցէ զայնս ընդ իւր, հանդերձ նոր ռաղամօքն: Իսկ այլ թուղթքն, ընդ Գեօրկի Սուլթանին յղեցան: Օրինակ թղթոյ Քեալանթարին ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն է յերեսն ՄԾԵ, ՄԾԶ որք ելին ՚ի սրբոյ Աթոռոյս ՚ի Նոյ. Ժ:

Յորժամ հասեալ էր Բաղտասար վարդապետն ՚ի Կարս (զոր սրբազան Վեհըն վերստին առաքեաց, որպէս ՚ի Հոկտ. ԺԶ եղեւ ասացեալ) եւ ձեռնամխիւր ՚ի յիւր յատկացեալ գործսն, զորս սրբազան Վեհըն կանոնեաց նմա առնել: Ապա խոժոռեալ Պետրոս վարդապետին առ այս եւ մինչ Բաղտասար վարդապետն ՚ի Կարս լինի, իւրովի` եւ միայնակ զամենայն կայս վանիցն եւ զիւր խարճեալն արկեալ էր ՚ի գիր եւ կնքեալ զայն, յղեալ էր առ սրբազան Վեհըն: Եւ առ լուսարարն սրբոյ Աթոռոյս եւս գրեալ զթուղթ խնդրեալ էր ծուռ մտօք զքսուրն իւր, զոր ՚ի գնալն եդեալ էր առ նմա յաւանդ: Վասնորոյ` զթուղթ մի գրեաց առ նա սրբազան Վեհըն, յանդիմանելով զնա բազումս սմին աղագաւ: Եւ մանաւանդ` վասն զդաւթարն միայն առնելոյն եւ կնքելոյն: Վասն որոյ եւ պատուէր, զի թէ անդ չիցէ մնալոց, ապա նոր զհիսապն իւր ընդ Բաղտասար վարդապետին տեսցէ եւ զխարճն իւր ՚ի նմանէ առցէ: Եւ մի յայլ ուրեք երթիցէ, այլ եկեսցէ ՚ի սուրբ Աթոռս:

Առ Բաղտասար վարդապետն գրեաց, զի գրեսցէ զորպիսութեանց իւրոց եւ զինչ առնելն: Ծանուցանելով նմա զՊետրոսի արարեալն եւ պատուէր` զի զհիսապն նորա տեսցէ լաւապէս իշխանաց գիտութեամբ, թէ մնասցի ինչ, զոր նա խարճեալ իցէ յիւրմէն, տացէ զխարճն: Պատուէր եւ վասն գարւոյ առնուլ վասն հարկաւորութեան սրբոյ Աթոռոյս: Եւ վասն ժողովարար Մարտիրոս պետին (որ եւ ՚ի Հոկտ. ԺԶ եւս յիշեցաւ), զի գրեսցէ զորպիսութեանցն եւ հարկեսցէ ՚ի գալ: Այս առ Պետրոս վարդապետն եւս գրեցաւ: Թուղթ մի եւս առ Եաղուբ Աղայն գրեաց ՚ի պատասխանի թղթոյն, որ զՇուշայ ղալեօն մի խնդրեալ էր, խոստանալով յետոյ ճարել եւ յղել: Այսք ՚ի միում պահարանոջ առ Պետրոս պետն յղեցան ՚ի ձեռն իւր յղեալ փայեկին ՚ի Նոյեմ. ԺԴ: