Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Բազմօք ամօք յառաջ քան զայս ազգ ոմն ՚ի Քրտաց, սակաւաւոր աղքատ եւ անզօր, ճողոպրեալ մի բնիկ երկրէ իւրեանց, եկին եւ բնակեցան աստ ՚ի մերում երկրոջս: Եւ առ սակաւ սակաւ զօրացեալք եւ հարստացեալք, աբստամբեցան իսպառ ՚ի խրոխտ իշխանութենէ օսմանցւոցն, եւ անհնազանդ եղեն բռնակալաց բնիկ երկրին իւրեանց: Ընդ որ ցասուցեալ փաշային Բայազտոյ Մահմուտ կոչեցելոյն (որ նարդենիս է' տակաւին) էած ՚ի վերայ նորա ՚ի Թավրիզոյ զԱմիրասլան խանն, որ էր Սարդար Նատր Շահին, եւ յետ նորին մահուան բռնացեալ` ունէր զԱտրպատականս կոյս, ՚ի սուղ ինչ ժամանակս: Որ եկն եւ աւարեաց զնոսա, եւ ՚ի թշուառութիւնն վերջին հասոյց: Եւ յետ այսորիկ սկսան դարձեալ զօրանալ նոքա եւ հարստանալ եւ բազմանալ մինչեւ ցայս ժամանակ, յորում էր նոցին գլխաւոր ոմն Սուլէյման անուամբ, յոյժ ընչեղ եւ հարուստ, այլ եւ մեծարանօք եւ պատուով առաջի ղանորէից մերոյ երկրիս. զորոյ զդուստրն էառ խանն մեր յանցելումն ամի ՚ի կնութիւն իւր: Եւ նա յայնմանէ զերես գտեալ բռնացաւ յոյժ յերկրոջս մերում, եւ ըստ խանին հանէր զհրաման ընդ ամենայն գիւղորայս եւ խնդրէր զինչ եւ կամէր: Եւ խանն ետ նմա զմուլքս բազմաց գիւղօրէից, որոց մի էր Կողբ36) գիւղն հանդերձ աղահանիւն որ ՚ի նմա: Եւ մեծացաւ յոյժ եւ փարթամացաւ, մինչեւ ձեռնարկեաց եւս շինել զկամուրջ ի վերայ Սեաւ ջրոյն, ի յայնմ տեղւոջ, ուր Քարսահ գետն խառնի ՚ի նա: Եւ լուեալ զյաջողմանէ սորին բազումք ՚ի բաշիբօշ քրտացն, որք ՚ի Քիւրտաստան, եկին եւ ժողովեցան առ սակաւ սակաւ ՚ի վերայ նորա եւ բազմացան յոյժ, եւ ծածկէին յամարայնի զլերինս եւ ՚ի ձմերայնի զդաշտս: Եւ մախային ընդ նմա ամենայն մեծամեծք երկրիս մերոյ, զի զբարութիւնս երկրիս յանդիման աչաց նոցին վայելէր, որ իւրեանցն էր, եւ խօսիլ ոչ կարէին յերկիւղէ խանին: Եւ զի յառաջադէմ էր քան զամենայնն առաջի խանին: Եւ մանաւանդ` թշնամիք եղեն նմա ամենայն շրջակայք երկրիս մերոյ. ուստի վնաս եւս հասանէր երկրիս: Քանզի Բայազտոյ փաշայն թշնամի էր նմին, վասն աբստամբելոյն յինքենէ, եւ քարշելոյն առ ինքն զբազումս ՚ի Քրտաց երկրին իւրոյ: Եւ Կարսեցիքն թշնամի էին սոցին վասն բազմիցս զգիւղորայս նոցին գողաբար աւարելոյն: Որպէս յանցելումն ամի գնացեալ Քրտացն ՚ի Կաղզվան, զՎարդահօր սուրբ վանսն աւարեցին եւ զքանիս ոմանս անձինս ՚ի նմա սպանին: Առաւել եւս` Ղազախեցիքն եղեն ընդ նոսա թշնամիք եւ արեան նոցին ծարաւիք: Քանզի եկեալ ՚ի հերուն ամի ոմանք ՚ի նոցանէ զաւարս ինչ յափշտակել ՚ի նոցանէ, նոցա երազեկ լեալ զհետ մտին նոցա եւ զբազումս կոտորեցին, եւ սպանին զորդի ումեմն նոցին գլխաւորի Ջաֆար իւզբաշի կոչեցելոյ: Եւ սպանօղն առեալ զգլուխն եբեր առ խանն, եւ նա խիլայեաց զնա: Զայս լուեալ Ղազախեցւոցն` (որպէս ասացաք) յոյժ եւ յոյժ ոխացան ընդ երկրիս մերոյ եւ մանաւանդ ընդ քրտացն: Քանզի` էին նոքա բարեկամք երկրիս մերոյ եւ յամենայն ժամ զգալն Լէկզեաց զեկուցանէին մեզ, իսկ այժմ ընդ այս անպատեհ գործ խանին մերոյ յոյժ վիրաւորեալք, ինքեանք իսկ ցանկային աւարել եւ գերել զերկիրս մեր: Որք եւ քանիցս անգամ մատուցեալ միաբանութեամբ առ տէրն իւրեանց Հերակլ Արքայն, եւ խնդրեցին զհրաման գալ եւ առնուլ զվրէժ արեանն իւրեանց, բայց նա չ՚լինէր նոցին ունկնդիր: Որք թէպէտ եւ յատկապէս քրտացն աղագաւ խնդրէին զհրաման, սակայն նա եւ ոչ ընդ այն հաճէր: Այլ յ՚այսմ միջոցի ելեալ ՚ի Թիֆլիզոյ անկարծ եկն բազում զօրօք ՚ի Ղազախ եւ նստաւ անդ, որոյ զմիտս ոչ ոք իմացաւ, թէ է՞ր աղագաւ, զի յոմանց ասացաւ թէ` գնալոց է ՚ի վերայ Շուշայ բերդին, եւ յ՚այլոց թէ` երթայ ՚ի Ղարատաղ աւարել զՇաղաւ կոչեցեալ քիւրտն. եւ բազումք այսպիսիք կարծեցան: Այլ չեւ եւս հաստատապէս լուեալ մեր զգալուստ նորին ՚ի Ղազախ, յանկարծակի լուաք թէ ահա եկն երկոտասան հազար զօրօք ՚ի Ղփչաղ եւ երթայ յ՚աւարել զքիւրտն (զորմէ ՚ի վերոյ երկարապէս ասացաւ) որ եկեալ էր ըստ կարի թախանձանաց Ղազախեցոցն, ՚ի վրէժ արեան նոցին: Եւ քիւրտն էր յայնժամ ՚ի Կողբ ՚ի Փարչինիս եւ ՚ի Տարաքեանտ գիւղորայսն, յայնկոյս գետոյ Երասխայ: Այս ՚ի Յունիսի ամսոյ Գ: Զայս լուեալ խանին մերոյ, այլ ոչ եւս յիշեաց զբազում զերախտիս եւ զմարդասիրութիւն նորին եւ զգութ` զոր հանապազ ունէր ՚ի վերայ երկրիս մերոյ, վարկանելով զնա ոչ միայն քրտոյն, այլ եւ երկրիս եւ ինքեան թշնամի մեծ: Ուստի առաքեալ էած առ ինքն զկին իւր զդուստր քրտոյն փութանակի (որ էր անդէն առ հօրն իւրում), եւ նմա եւս զեկոյց փախչիլ անտի եւ զերծանիլ: Եւ քիւրտն փութապէս ժողովեալ զամենայն զբանակս իւր, էանց յայնկոյս լերինն ՚ի Բագրեւանդ գաւառ, եւ անցեալ ընդ Եփրատ գետ, դիմեաց ՚ի ներս կոյս ՚ի Քրտաստան: Իսկ Հերակլ Արքայն յայսմ վայրի յոյժ յամրապէս շարժեալ ոչ կարաց ժամանել քրտոյն: Այլ յառաջընթացք զօրուն` սակաւաւորք ոմանք ՚ի Ղազախեցւոցն, հասեալք մասին ինչ բանակի քրտոյն յայսկոյս Եփրատայ աւար հարին: Որոց կարելի էր յառաջ ընթանալ եւ զբնաւ իսկ բանակն աւարել: Այլ Արքայն ոչ ետ թոյլ վասն գոլոյն տեղեացն ընդ իշխանութեամբ օսմանցոց Արքային: Իսկ խանն յետ փախուցանելոյն զքիւրտն ժողովեաց զամենայն երկիրս ՚ի բերդն որոց եղեւ ձեռնհաս, եւ սկսաւ տեսանել զպատրաստութիւն ընդդիմութեան, եւ ժողովեաց եւս զզօրս ըստ կարողութեանն: Իսկ Հերակլ Արքայն զայսց նորին արարմանց ամենեւին անտեղեակ, բարկացեալ ընդ փախուցանելն քրտոյն միայն, տակաւին կայր յայնկոյս գետոյն Երասխայ, ակնունելով` թէ յղէ առ ինքն զոմանս յիւրոց պատուաւորաց, յողջոյն եւ ՚ի շնորհաւորումն գալստեանն, եւ զկերակուրս եւ զռոճիկս վասն զօրացն: Իսկ յորժամ ետես թէ ո'չ յղէ, սկսաւ սաստկացուցանել զբարկութիւնն. մինչեւ բարեկամք ոմանք ՚ի դրանէն` առաքեցին զոմն տաճիկ այս երկրացի առ խանն, թէ ընդէր ո'չ յղես առ Արքայն զարս յողջոյն, եւ զռոճիկս զօրացն: Զսոյն պատուիրեալ էին ասել եւ սրբազան Վեհին: Այլ սրբազան Վեհըն յառաջ քան զայս յորժամ խանն զերկիրս անմարդաբնակ արար եւ զՍուրբ Աթոռս միայն եթող, գրեաց նմա թէ ընդէ՞ր եւ առ մեզ ոչ գրեցեր զթուղթ իմն ցուցանել թէ` եւ մեք զի՞նչ արասցուք: Խնդրելով եւս ՚ի նմանէ զճանապարհ եւ զխրատ, թէ յորժամ եկեսցէ աստ առ մեզ Հերակլ Արքայն, մեք նմա որպէս ծառայեսցուք եւ զինչ խօսեսցուք, ծանո' մեզ զոր ինչ հաճոյ է քեզ եւ բարի մեզ եւ յերկրիս: Իսկ նա այսց բանից ո'չ էր գրեալ ամենիցն զպատասխանիս, այլ միայն վերնոյն բանի թէ` մեք գիտեմք զի նա բարեկամ է ձեզ. վասն այն ո'չ բերաք ՚ի բերդս, զի ՚ի նմանէ ոչ հասանի ձեզ վնաս ինչ: Զայս թէ չարութեամբ եւ թէ բարի մտօք այսպէս գրեալ էր: Այլ եւս պատուիրեալ էր թէ` ասացէք խալիֆային, զի յղեսցէ զարս առ Հերակլն ռոճկօք ՚ի յողջոյն: Եւ սրբազան Վեհին զայս նենգութեամբ կարծեալ հրամայել, դարձոյց զբանն ՚ի յետս բանիւ թէ` մինչեւ խանն ինքնին ո'չ գրեսցէ առ իս զթալղայ37) թէ զայս ինչ արա', ես ոչ առնեմ: Ապա խանն միւսանգամ եւս պատուիրեալ էր բանիւ ասել, եւ ինքն եւս գրեալ էր առ Հերակլ Արքայն զթուղթ, եւ կնքեալ յղեալ էր առ սրբազան Վեհըն, զի յղեսցէ առ նա: Եւ հրամայեալ էր եւս Իբրահիմ նազիրին իւրոյ, գրել զթուղթ ՚ի վերայ դիտացն իւրեանց, որք դիտէին զճանապարհ Արքային, թէ յորժամ խալիֆայի մարդն անցեալ առ ձեօք երթիցէ առ Հերակլն, մի' ընդդիմանայցէք: Ապա սրբազան Վեհին միամտեալ` սկսաւ հոգալ զռոճիկս եւ պատրաստել զարս զի յղեսցէ: Եւ նոյն ժամայն եկն Աղամասում կոչեցեալ տաճիկ ծառայ Արքային, որ ունէր զթուղթ առ խանն, զոր գրեալ էր Արքայն եւ խնդրեալ էր զօրացն աղագաւ զռոճիկս: Իսկ առ սրբազան Վեհըն ոչ էր գրեալ զթուղթ հանճարեղ Արքայն, զորոյ զպատճառն Աղայ մասումն ասաց, թէ յաղագս չառնելոյ թիւրասիրտ տաճկացն զքէն զկարծիս ինչ, ո'չ գրեաց առ քեզ Արքայն զթուղթ: Որ եւ ճշմարիտ իսկ էր, քանզի կարծեցին բազումք ՚ի վայրահաջ շանցն թէ` սրբազան Վեհըն իցէ զնա ածեալ: Եւ մանաւանդ` ՚ի յոչ տանելն խանին զսրբազան Վեհըն եւ զգեօղս մեր ՚ի բերդն, բազումք զայն նենգութեամբ եւ նախանձու կարծեցին, եւ ասէին թէ` ՚ի գտանելն խանին զխաղաղութիւն եւ զընդարձակութիւն, հասուցանելոց է զչարիս: Այլ խանին սիրտ թէ եւ էր այնպէս (զոր կարծեմ եւ ոչ բնաւ) սակայն երեւելեօքն զսէր ցուցանէր: Այլ յետ գնալոյ Աղայմասումին դէպ յԵրեւան, սրբազան Վեհըն առաքեաց ընդ առաջ Արքային կերակրօք եւ թղթով խանին. զՏեղապահ Մկրտիչ վարդապետն եւ զԹադէոս վարդապետն: Յորում իսկ աւուր էանց Արքայն յայսկոյս Երասխ գետոյ եւ բանակեցաւ ՚ի Շահրիար գեօղն: Իսկ յորժամ ետես զաւերութիւն տեղեացն, եւ լուաւ իսկ թէ` զբովանդակ երկիրն յայն հասուցեալ է խանն, սաստկութեամբ բարկացեալ ՚ի վերայ նորա զմեծամեծս խորհեցաւ հասուցանել նմա զչարիս, մինչեւ նստիլ ՚ի վերայ բերդին եւ առնուլ, եւ զնա ածել ՚ի թշուառութիւն: Իսկ վարդապետացն մերոց հանդիպեալ Աստուածազօր Արքային ՚ի վաղիւն աւուր որ էր ուրբաթ, եւ Յունիսի Ժ. մատուցեալ էին նմա զտարեալսն ՚ի սրբոյ Աթոռոյս եւ զթուղթ խանին (զորմէ ոչինչ եղեւ յայտնի), եւ լուեալ էին ՚ի նմանէ զո'չ սակաւ սիրական բանս եւ զմարդասիրական խօսս եւ զշնորհակալութիւնս. որոց եւ տուեալ էր զխիլայս: Ապա չ՚ուեալ Արքային ՚ի Շահրիարու, եկն եւ բանակեցաւ ՚ի Սամաղար գեօղըն տաճկաց որ յանդիման կայ սրբոյ Աթոռոյս: Իսկ վարդապետքն մեր եկին յայնմ երեկոյի ՚ի սուրբ Աթոռս, բերեալ ընդ իւրեանս զչորեսին արս ՚ի ծառայից Արքային վասն պահպանութեան այգեաց եւ անդաստանաց գիւղիս մերոյ եւ սրբոյ Աթոռոյս, զի մի ոք ՚ի զօրացն գործեսցէ յայնս զվնաս ինչ: Եւ զայս մանաւանդ Արքայն կամէր, եւ ո'չ թողոյր բնաւ մերձիլ ումեք յ՚արտորայս, կամ զայլ վնասս գործել, մեծաւ սաստիւ եւ երկիւղատուութեամբ, մինչեւ յաղագս Բ քար աղի, զչորեցունց զականջս հատեալ էր ՚ի Շահրիար գեղջն: Քանզի բարեսէր Արքայն յոյժ տրտմէր եւ ոգոց հանէր վասն ժողովրդեան երկրիս մերոյ խղճութեան զի չունելով նոցա զայլ իմն դուռն ապրելոյ, յարտորայսն միայն էին ապաստան, իսկ այնց հասեալ էր ժամանակ հնձոց, եւ այնուհետեւ ՚ի կորուստ լինէին, իսկ տեարք նոցին ողորմելի կենօք ՚ի բերդն մաշէին: Որոց աղագաւ յիրաւի յոյժ տրտմէր Արքայն, եւ բարկանայր սաստկութեամբ ընդ արարմունս խանին: Եւ զի իղձ մեծ էր Աստուածասէր Արքային գալ ՚ի համբուրումն Աստուածաիջի տեղւոյս, այնր աղագաւ, ընդ բացուիլ լուսոյ առաւօտեան աւուրն շաբաթու, ելեալ սրբազան Վեհին Եպիսկոպոսօք գնաց ՚ի բանակն առ նա, եւ զմիմեանս ողջագուրեալ նստան, եւ խօսեցան ընդ միմեանս իբրեւ զերկուս ժամս, եւ մխիթարեցան տեսութեամբ իրերաց: Ապա սրբազան Վեհըն հրաւիրեալ զԱրքայն էած ՚ի սուրբ Աթոռս, որոյ ընդ յառաջ ելին միաբանք սրբոյ Աթոռոյս խաչվառօք` շուրջառօք, խնկօք եւ մոմեղինօք եւ ամենայն զարդուք եկեղեցականօք մինչեւ յեզր գեղջս: Եւ ՚ի տեսանելն Արքային վառեալս առաջի իւր զխաչսն սուրբ, պատկառեցաւ եւ էջ ՚ի ձիոյն զի հետիոտս գայցէ. եւ վարդապետացն մատուցեալ բազում աղաչանօք հեծուցին ՚ի ձին, եւ միաբանքն առաջի ընթանալով զՇարական: Եւ սրբազան Վեհըն յառաջեաց ՚ի սուրբ եկեղեցին, եւ սփռեաց ՚ի պատիւ Արքային յազնիւ կերպասուց զփայանդազ, ՚ի մտից մեծի դրան սրբոյ տաճարին, մինչեւ յ՚աստիճան տեղւոյն Աստուածաիջի: Եւ ինքն առեալ ՚ի վերայ իւր զփիլոն, եւ զսուրբ խաչն ՚ի ձեռն, ել ընդ առաջ Արքային մինչեւ ՚ի հարաւային դուռն ներքին Պարսպին սրբոյ Աթոռոյս, եւ մատոյց նմա զսուրբ խաչն ՚ի համբուրել: Եւ Տեառնագրեալ զժողովուրդսն խաչիւն սրբով, համընթաց Արքային եկն եւ եմուտ յեկեղեցին: Եւ հրաւիրեաց զնա կոխել զփայանդազն, բայց խոնարհամիտ Արքայն, զԺ քայլ հազիւ փոխեաց ՚ի վերայ փայանդազին, թէպէտ սրբազան Վեհըն աղաչէր կոխել մինչեւ յաւարտն: Եւ համբուրեալ Արքային մեծաւ հաւատով զՔրիստոսաէջ տեղին սուրբ, հրաւիրեաց զնա սրբազան Վեհըն ՚ի տեղին` որ պատրաստեալ էր նմա ազնիւ Աթոռով եւ խալիչայիւ յ՚աջակողմն եւ կից Կաթուղիկոսարանին յետին դասու: Եւ ՚ի տեղւոջն յորում կանգնի Տեղապահն, որդւոյ նորին Քրիստոսապահ Գեօրկին Պարոնին պատրաստեալ էր տեղի առանց աթոռոյ: Եւ ինքն սրբազան Վեհըն ՚ի կաթողիկոսարանին բազմեցաւ ըստ կարգին: Եւ ՚ի ժամ վերաբերման Սրբոյ Աւետարանին, առաքեաց Սրբազան Վեհըն զբուրվառակիր սարկաւագն առ Արքայն, զոր հրաւիրեալ մատոյց ՚ի համբուրումն Աւետարանին: Եւ յետ մատուցման փրկագործ սուրբ պատարագին ՚ի վերայ Քրիստոսաէջ սուրբ տեղւոյն, դարձեալ ելին միաբանքն զգեստաւորեալք առաջի Արքային եւ սրբազան Վեհին երգելով զՇարական, եւ բերին մինչեւ ՚ի դուռն վեհարանին: Եւ սրբազան Վեհըն հրաւիրեաց զԱրքայն հանդերձ ամենայն աւագանօք նորին եւ Արքայորդովն, եւ եմոյծ ՚ի ծաղկեալ վեհարանն: Որ էր զարդարեալ եւ ՚ի պատրաստի: Եւ ՚ի վերին կողմն շինեալ երկուք տեղիք համանման եւ հանդէպ միմեանց, յորոց որ վերինն կարծիւր, հրաւիրեաց սրբազան Վեհըն զԱրքայն անդ նստիլ, իսկ ինքն նստաւ ՚ի հանդիպակացն, իսկ Արքայորդին նստաւ ՚ի ներքոյ տախտին ՚ի սրբազան Վեհին կողմն: Եւ ամենայն նախարարքն նստան ըստ իւրեանց կարգի: Եւ ՚ի ներքոյ Արքայորդւոյն ձգեցաւ յատուկ ազնիւ իմն խալիչայ առ ՚ի պատիւ ՚ի վերայ անկողնոյ: Իսկ զի էին նոքա ՚ի պահս, վասն զի էր Վարդավառի յիսնակն, վասն այնորիկ ածաք յառաջագոյն զխահարարս Արքային, որք պատրաստեցին վասն նորա եւ վասն ընդ նմա բազմելոցն միայն զկերակուրսն պահոց: Իսկ վասն միւսոց խառնի'ճաղանճ եկելոց զօրացն, խոհարարքն մեր տեսին արտաքոյ զպատրաստութիւնս բազում կերակրոց պահոց եւ ուտեաց, յորմէ կերակրեցան ՚ի զօրաց անտի յ՚արտաքս միայն, ոգիք իբրեւ ԶՃ. զի էին հայք եւ վրացիք եւ տաճիկք, զի եւ զգլխաւորս Ղազախեցւոցն հրաւիրեալ էր սրբազան Վեհըն ՚ի բանակէ անտի ՚ի ճաշ, զԻսկեանդար խանն, եւ զՂիասբէկն, եւ զայլս ընդ նոսա, որք ՚ի Ղազարապատն ուրոյն նստեալք շահեցան: Իսկ ՚ի ներքս ածաք զկերակուրս առաջի Արքային եւ բազմականացն, եւ սպասաւորաց նոցին յայլում տեղւոջ, որք լինէին ոգիք իբրեւ Ճ. նաեւ զանուշահամ գինիս: Եւ յաւարտ կերակրոցն ածաք առաջի Արքային եւ սրբազան Վեհին եւ բազմականացն Գ սկուտեղբք զվարդեջուր եւ զանուշ ծխանելիս յ՚արծաթեղէն անօթս եւ զփնջեալ ծաղկունս եւ զարծաթեայ բաժակս եւ ՚ի նորոյ եւս զանուշահամ գինիս: Եւ սրբազան Վեհըն հրամայեաց Աբրահամ եւ Անդրէաս վարդապետացն յառնել եւ տալ բացաւ գլխով բազմականացն` զգինի Արծաթեայ բաժակօքն վասն կենաց Արքային. եւ սպասաւորողացն հրամայեաց երգել զձայնաւոր եւ զՇարական: Եւ յաւարտիլն` խնդրեաց սրբազան Վեհըն յԱրքայէն կոչել զտաղասացս իւր, զի եւ նոքա երգեսցեն, որք եկին եւ երգեցին զերգս համեղ եղանակաւ: Եւ հրամայեաց Արքայն պատուաւորաց իւրոց երկուց ոմանց, յառնել` եւ տալ բազմականացն զգինի վասն կենաց սրբազան Վեհին. եւ արարին այնպէս: Եւ այլ այսպիսեօք զուարճականօք զուարճացան Արքայն եւ ամենայն բազմականք իւր: Եւ ՚ի ժամ այսր խրախութեան դարձաւ Աղամասումն յԵրեւանու, ընդ որում յղեալ էր խանն զհաջի Դարգեահ բէկն առ Արքայն աղերսական թղթով եւ ռոճկօք, զի զիջցի ՚ի բարկութենէն, եւ հաշտեցուսցէ զսիրտ իւր ընդ ինքեան: Նաեւ առ սրբազան Վեհըն գրեալ էին գլխաւորքն Երեւանու զթուղթ բանիւ խանին, զի աղաչեսցէ զնա մի' հասուցանել ինքեանց զչար: Իսկ Արքայն ոչ էած յայնժամ զդարկեահն առաջի իւր, այլ հրամայեաց տանել ՚ի բանակն, զի անդ տեսցէ: Այլեւ ՚ի նմին ժամու` եկն փայակ` մի ՚ի Բայազտոյ, առաքեցեալ ՚ի Մարգար Աղայէն եւ ՚ի Մահտեսի Ալէքսանէն: Որք գրեալ էին հրամանաւ փաշային առ սրբազան Վեհըն զթուղթ, եւ խնդրեալ էին ծանուցանել զպատճառ գալստեան Արքային, թէ վասն է՞ր է, եւ յի'նչ միտս կայ, զի յոյժ ահաբեկեալք էին եւ զերկիրն ամենայն ամայացուցեալ: Եւ թէ` ահա ուխտաւորք եկեալք աստ` մնացին արգելեալք այսր լրոյ աղագաւ: Եւ սրբազան Վեհըն հրամայեաց գրել զպատասխանի թղթոյն, ծանուցանելով պարզապէս զպատճառ գալստեանն եւ զմիտս, որպէս ՚ի վերոյ ցուցաք: Եւ թէ` յետ քանեաց աւուրց դառնալոց է: Որ եւ էր այսպէս, զի ընդ խօսս եցոյց Արքայն զմիտս իւր ՚ի վերայ սեղանոյն թէ` թող Երեւանցիքն այս սրբոյ Աթոռոյս ՚ի նուէրս եղիցին, զի սէր սորին արգել զիս յիմոց կամաց: Իսկ վասն ուխտաւորացն գրեաց սրբազան Վեհըն, զի ժամանակ ինչ մնասցեն անդ, մինչեւ ինքն գրեսցէ նոցա ՚ի գալ: Ծանեաւ Արքայն զայս իրակութիւն, եւ հրամայեաց գրել ՚ի թղթոջն զողջոյն Բայազտոյ փաշային ՚ի բերանոյ իւրմէ, որոյ խոստացաւ եւս յետոյ գրել զգիր: Եւ յղեցաւ թուղթս նոյն փայեկաւն ՚ի Յունիսի ԺԱ որ էր շաբաթ, եւ տօն Մօվկիմայ Քահանային եւ Կոտրատիոսի զինաւորին: Եւ յետ ճաշոյն, խնդրեաց յԱրքայէն սրբազան Վեհըն օթել աստ զգիշեր մի. բայց Արքայն ո'չ կամեցաւ, այլ կամէր երթալ ՚ի բանակն: Եւ անդէն ՚ի վեհարանին, մատոյց սրբազան Վեհըն Արքային եւ Արքայորդւոյն, եւ ամենայն մեծամեծացն եւ գլխաւորացն Ղազախեցոց զպատշաճաւոր ընծայս: Եւ հրամայեաց բազմեցուցանել յեկեղեցւոջն զսրբութիւնսն, զԱջ սուրբ Լուսաւորչին եւ զԳեղարդն սուրբ եւ զայլ սրբութիւնսն եւ հնչեցուցանել զզանկակսն: Եւ գնաց Արքայն եւ ամենայն զհետ եկեալ զօրքն ընդ սրբազան Վեհին յեկեղեցին, եւ ուխտեցին եւ երկրպագին սրբութեանցն մեծաւ հաւատով եւ երկիւղիւ: Եւ յելանելն յեկեղեցւոյն, ընծայեաց սրբազան Վեհըն զերկուս ազնիւ ձիս Արքային եւ Արքայորդւոյն: Եւ ինքն եւս հեծեալ ընդ նմա ՚ի ձի, տարաւ եւ շրջեցոյց ընդ Վանորայս սրբուհեաց կուսանացն եւ ընդ մեծ այգին, եւ բերեալ անցոյց ընդ վերին կողմն գիւղիս, եւ ճանապարհորդեաց ՚ի բանակն, եւ ինքն դարձաւ ՚ի սուրբ Աթոռս: Եւ ընդ գնալն Արքային ՚ի բանակն, ածեալ էր առաջի իւր զհաճի դարկեահն, զոր ՚ի վերոյ յիշեցաք. եւ իրաւամբ եդեալ էր առաջի նորա զամենայն վնասս եւ զընդդէմ արարմունս խանին եւ իւրեանց, որք առ ինքն, ցուցանելով եւ զիւրն մարդասիրութիւն եւ զանոխակալ բարս, թէ որպէս զայնս ամենայն առ յոչինչ համարելով` առնէր հանապազ երկրիս մերոյ զո'չ սակաւ բարերարութիւնս, գլխաւորապէս` եւ մի ՚ի բազմացն զայն ասեմ, որ հանապազ անթարթ ակամբ պահէր զճանապարհ կորստական ազգին լէկզեաց, եւ քաջութեամբ մաշէր ՚ի սուր զամենայն ելեալս յանօրինացն յայսկոյս: Եւ թէ դիպէր` զի երբեմն գաղտագողի անցանէին յայսկոյս, Աստուածազօրն ծանուցանէր փութով, որք տեսեալ զպատրաստութիւնս իւրեանց զերծանէին ՚ի մրրկէն: Եւ զինքն իսկ խանն քանիցս ազատեալ էր ՚ի մահուանէ, եւ զբազումս ունէր նա զերախտիս առ նա եւ առ յերկիրս այս, այլ ոչ տեսանէր ՚ի սոցանէ ընդ երախտեացն զհատուցումն ինչ, այլ մանաւանդ` ՚ի գալ այժմ աւարել զքիւրտն, զգացուցին նմա եւ փախուցին, եւ թշնամի զնա վարկեալ զմշտական ճշմարիտ բարեկամն, զերկիրս ամենայն անմարդաբնակ արարին: Եւ զայլս այսպիսի խօսեալ Արքային ընդ դարկեահին, կամեցեալ էր ո'չ առնուլ զընծայսն եւ զռոճիկսն, այլ բազմիցս աղաչեալ զնա դարկեահին եւ իւրոց մեծամեծաց առեալ էր: Եւ դարկեահին ոչինչ տուեալ զպարզ պատասխանի. դարձուցեալ էր յետս, որ եկն աստ առ սրբազան Վեհըն յաւուրն Կիւրակէի, եւ խօսեցաւ ընդ նմա զայս ամենայն: Եւ ետ զթուղթն Երեւանցոց գլխաւորացն, զոր ՚ի վերոյ ասացաք, եւ ինքն եւս աղերսէր ՚ի բերանոյ խանին եւ ամենայն մեծամեծացն, զիջուցանել զկամս Արքային եւ ընդ ինքեան ՚ի հաշտութիւն ածել, եւ ինքն ելեալ գնաց յԵրեւան: Եւ չեւ անցեալ միոյ պահու, առաքեաց Արքայն զկնի նորին առ խանն` զոմն ՚ի մեծամեծաց իւրոց զգլխաւորն վերին Վրացտանու զոր Էրիսթաւ կոչէին: Յղեալ ՚ի ձեռն նորին պատգամաւորութեան զկանոնս եւ զպայմանս առ նա, զի թէ ըստ այնմ կանոնի կացցէ եւ ծառայեսցէ, բարւոքէ, եւ թէ ո'չ հասուսցէ նմա ըստ կամացն զչարիս: Եւ ինքն Աղայն չուեալ ՚ի Սամաղարու գնաց ՚ի Յօշական: Եւ սրբազան Վեհըն եւս ելեալ եպիսկոպոսօք իւրովք ՚ի սրբոյ Աթոռոյս գնաց զկնի Արքային, նախ վասն աղերսանաց խանին եւ Երեւանցոցն, զի զիջուսցէ թերեւս զբարկութիւնս Արքային եւ ածցէ ընդ երկիրս ՚ի հաշտութիւն: Եւ երկրորդ, զի ընդ նմա շրջեսցի հանապազ որքան յայս երկրոջ, եւ մի' թուլատրեսցէ զօրացն կոխան առնել զարտորայս եւ զվաստակս երկրի: Զոր բարերարութիւն եւ յառաջ քան զայս արար, զի էհան յԱրքայէն զնասաղչիս յամենայն հանդիպակայ գիւղորայս սրբոյ Աթոռոյս յորս բանակեալ էին զօրքն, որք զամենայն արտօրայս նոցին պահպանեցին, եւ ո'չ թուլատրեցին զօրացն ուտել կամ առնել կոխան: Թէպէտ ըստ յատկութեանն զօրաց մի ՚ի հազարիցն ուտիւր կամ կոխան լինէր: Եւ յայնմ երեկոյի ո'չ ժամանեալ մեր ՚ի բանակն, ՚ի հաճիղարայ գեօղն օթեցաք յայնմ գիշերի, եւ արարաք անդէն զբարեկենդան պահոց սուրբ Լուսաւորչին: Եւ յառաւօտուն որ էր Բ. շաբաթ ելեալ գնացաք ՚ի Յօշական, եւ գտաք զբանակն ՚ի վերայ Շաղվերթայ ջրոյն եւ յամենայն շրջագայս տեղւոյն: Եւ չեւ եւս մտեալ էաք ՚ի բանակն, դիպեցաւ մեզ Ռահիմ բէկ եասաւուլ Բաշի խանին, զոր առաքեալ էր խանն թղթով առ սրբազան Վեհըն եւ հրաւիրեալ էր երթալ փութով առ ինքն, զի արկցէ առ Արքայն միջնորդ խաղաղութեան: Եւ սրբազան Վեհին մտեալ ՚ի բանակն իջեւանեցաւ ՚ի վրանին իւրում, եւ ապա յարուցեալ գնաց առ Արքայն եւ ծանոյց նմա զխնդրելն խանին զինքն: Եւ Արքայն հաճեցաւ ընդ գնալն, եւ երկրորդեաց նմա զպատգամն, զորս ՚ի ձեռն Էրիսթաւին յղեալ էր: Զի թէ ըստ այնմ կանոնի կացցէ եւ ծառայեսցէ ինձ ասէ, բարւոքէ, եւ թէ ո'չ, անպարտ եմ ես այնուհետեւ ածել ՚ի վերայ նորա իրաւամբ զչարիս, ապա գնացաք փութապէս յԵրեւան, եւ գտաք անդ զժողովուրդսն ողորմելի կենօք եւ ՚ի կարի տառապանս եւ ՚ի թշուառութիւնս: Որք ՚ի տեսանելն զսրբազան Վեհըն, բախէին կսկծմամբ զկուրծս եւ աղիողորմ արտասուօք խնդրէին զհնար փրկութեան: Քանզի խղճալիքն այնք, զԶանգի գետն փակեալ էին յայսկուսէ եւ յայնկուսէ, խուռն եւ ՚ի վերայ միմեանց, ՚ի մօտակայս բերդին ընդ բազում վայրս եւ յայնկոյս բերդին լցեալ էին զՍօգիւտլու կոչեցեալ տեղին, եւ զշրջակայս Դամուր բուլախին մինչեւ ՚ի Մուխանաթ թափայն, նա եւ զշրջակայ խորափորս բերդին, իսկ զքեարվանսարայսն լցեալ էին տունք հայ զօրաց խանին, զի զնոսա ՚ի բերդն ոչ թողոյր կարծելով զանհաւատարմութիւն ինչ առնել: Եւ ժողովեալ էր ՚ի հայոց զթուանկակիր երիտասարդս իբրեւ վեց հարիւր, որք զշօշափելն գոնեայ զթուանկսն ոչ գիտէին. եւ այսոքիկ թող զբնիկ հայ ծառայսն իւր, զորս ՚ի վարձու ունէր, որք լինէին իբրեւ չորք հարիւրք: Եւ կացուցեալ էր ՚ի վերայ նոցա յիւրոց հաւատարմագոյն տաճիկ ծառայիցն զվերակացուս, եւ զայս խորհեալ էր ունայնութեամբ, զի թէ դիպեսցի մեզ ասէ մարտնչիլ ընդ Հերակլին, զհայսն յառաջ արկցուք, եւ վերակացուք նոցին զնոսա ՚ի պատերազմ վարեսցեն, եւ այնչափ մարտ դիցուք, մինչեւ մին հազիւ մնասցէ ՚ի Հայոց, եւ ապա մեք փախուցեալք ամրասցուք ՚ի բերդն: Զի հաւաստի գիտէր թէ` ո'չ է իւրեան կար զդէմունիլ նորին զօրացն, որոց թիւ էր իբրեւ ինն հազար հեծելոց, եւ երեք հազար հետեւակաց ըստ երեւելոյն: Որք իբրեւ զհուր ընդ եղէգն ընթանային, եթէ դէպ լինէր պատերազմիլ: Իսկ որ ՚ի բերդն յուսացեալ էին ունայնամիտքն, կարելի էր քաջասրտացն, իբրեւ զծիծռունս կամ ըստ մրջմանց, ընդ որմունս պարսպացն ընդ թարթել ական ՚ի ներքս լնանիլ: Իսկ ողորմելի ժողովուրդքն այնքան խուռն գոլով ՚ի պաշարմանն, անասունքն նոցին եւ հօտք ոչխարաց ոչ գտանէին զխոտ ուտելոյ, այլ զհող լիզէին բառանչելով եւ գոռալով, զի ՚ի մօտակայս շրջեցուցանէին եւ հեռացուցանել ո'չ կարէին: Ուստի` զբովանդակ արտորայսն որոց եղեն ձեռնհաս, ետուն ՚ի կեր անասնոց, իսկ ժողովուրդքն անդ այսպէս ՚ի մեծի խղճութեան, արտորէից նոցին անցանէր ժամանակ հնձոց, եւ այլք վաստակք նոցին, որք ջրոյ ունէին զպէտս տակաւին, չորանային անջրդի: Իսկ Քրիստոնեայ զօրքն թէպէտ ո'չ այնքան հասուցանէին զվնաս երկրիս, այլ Ղազախքն եւ Բօռչալուքն ուր եւ հասանէին աւերէին անխնայաբար, բանային զշտեմարանսն, եւ ըստ չափու պիտոյին իւրեանց ուտէին եւ բառնային, իսկ զմնացորդսն ընդ վայր վատնէին, եւ մտեալ ՚ի տունս զի՞նչ եւ գտանէին բառնային, մինչեւ զմաղս եւ զխախալս եւս: Եւ ՚ի ձեռն երկրացի արանց զբանս յղէին առ տեարս նոցին, առ նշանաւորս ոմանս, թէ ՚ի մէնջ իմացարուք զայս, եւ մի' ՚ի գիւռճի զօրացն, զի մեք արարաք ՚ի վրէժ արեանն մերոյ: Ողորմելի էին կեանք նոցին եւ դառնապէս լալի, զի բաց ՚ի յայսց անըմբերելի վշտակրութեանց, անդէն ՚ի մէջ տառապանացն ո'չ պակասէին ՚ի նոցանէ հարկապահանջութիւնք եւ պէսպէս զրկողութիւնք, եւ մանաւանդ` պահանջմունք գործաւոր մշակաց ՚ի պէսպէս գործս եւ ՚ի շինութիւնս: Որոց եւ այս էր մեծագոյն եւ գլխաւոր վիշտ, զի ընդ հնչել ձայնի ինչ եւ ընդ երեւիլ ժողովոյ իրիք, զգալուստ զօրաց Հերակլին կարծեալք, ամենայն բազմութիւնք ժողովրդոցն դիմէին ՚ի դուռն բերդին, եւ զմիմեանս կոխան առնեն բազում անգամ: Յաւուր միում կանայք երկուց թովչաց կռուեալք ընդ միմեանս, բարձրացեալ էր աղաղակն յունկս ժողովրդեանն, եւ ամենեցուն միաբերան ձայն տուեալ միմեանց թէ ահա եկն Հերակլն, դիմեալ էին միանգամայն ՚ի դուռն բերդին, եւ ՚ի սաստիկ խռնութենէ ամբոխին, կոխեցեալք էին Գ երեխայք, եւ կին ոմն վիժեալ էր: Եւ այլ այսպիսեօք վշտօք, կային խղճալիքն յանհնարին տառապանս: Իսկ ՚ի գնալն մեր յԵրեւան եւ յիջեւանիլն ՚ի տեղին մեր (ուր իսկ իջուցեալ էին զԷրիսթաւն), յետ սակաւ ինչ պահու եկն հրաւիրակ ՚ի խանէն, եւ գնաց առ նա սրբազան Վեհըն եւ բազումս խօսեալ ընդ նմա խանն եւ մեծամեծք իւր, յանձն առին տալ զկէսն խնդրելեաց Արքային, եւ ծառայել նմա: Քանզի զբնաւն տալ ո'չ կարէին, եւ ունէին յայսմ վայրի նոքա եւս զիրաւունս զի ասէին թէ` կամի Արքայն բացապէս տիրել մեզ, եւ զմեզ ծառայեցուցանել ինքեան, մեք այնմ յօժարիմք, ապա ազատեսցէ զմեզ ՚ի Քեարիմ խանէն, որոյ ՚ի տարւոջն մեք զայս ինչ եւ զայն ինչ տամք, եւ պատանդք մեր այժմ առ նմա են: Իսկ մինչ զայս առնել ո'չ է կարօղ, մեք վասն երախտեաց նորին որ զերկիրս մեր փրկէ ՚ի մշտական թշնամեաց, նմա ՚ի տարւոջն զայս ինչ տացուք (որ կէսն էր խնդրելեաց նորին) եւ ըստ կարեաց ծառայեսցուք: Իսկ եթէ եւ ո'չ ընդ այս հաճի, այնուհետեւ ՚ի մէնջ ընդդիմութիւն եւ յինքենէ վրէժխնդրութիւն. թո'ղ զինչ կամի արասցէ, զի լաւ է մեզ միանգամ մեռանիլ, քան զյաւիտենական յիշատակ չար հաստատել յերկրոջս մերում, մաշիչ կենաց ժողովրդեան: Զսոյն պատասխանի տուեալ էր խանն եւ Էրիսթաւին, բայց զնորինն սաստկապէս, եւ նա կամեցեալ էր դարձ առնել, այլ խանն չէր թուլատրեալ, թէ մնայ մինչեւ Խալիֆայն եւս գայցէ, եւ ՚ի միասին երթիջիք: Եւ գրեաց խանն զմուրհակ վասն խոստացելոց տալեացն եւ ետ սրբազան Վեհին զի տարցէ առ Արքայն: Եւ Էրիսթաւին ետ զընծայս, եւ գրեաց զպատասխանի թղթոյ Արքային: Եւ ապա խանն եւ ամենայն մեծամեծք իւր, զաղերս արկեալ առաջի սրբազան Վեհին խնդրեցին մեծաւ պաղատանօք հաճեցուցանել զԱրքայն ընդ այս պայման եւ փութով յարուցանել յերկրէս, զի մի իսպառ անկցին ժողովուրդքն ասեն ՚ի յապրուստէ: Ապա ելեալ մեր յԵրեւանու ՚ի նոյն իսկ Բ շաբաթի աւուրն ընդ Էրիսթաւին ՚ի միասին, դարձաք ՚ի Յօշական: Եւ յաւուրն Գ շաբաթի, գնացեալ սրբազան Վեհին առ Արքայն ծանոյց նմա զբանս խանին, ետ եւ զմուրհակն, եւ յետ բազմաց խօսակցութեանց դարձեալ եկն ՚ի վրանն իւր: Եւ կոչեալ Արքային զամենայն մեծամեծս իւր խորհրդակցեալ էր ընդ նոսա, եւ յղեալ էր զպատասխանի բանից սրբազան Վեհին, որ էր բացասումն իսպառ պայմանի եւ կամաց խանին: Եւ սրբազան Վեհըն դարձոյց ՚ի ձեռն պատգամաբերաց եւ իւրոց գործակալաց զբանս առ նա, թէ գիտեա' Արքայ, զի եթէ լուիցես աղերսանաց իմոց, եւ ոչ հաշտեսցիս ընդ երեւանցոցն, հարկէ ինձ այնուհետեւ, կամ ընդ քեզ գալ ՚ի Տփխիս եւ կամ դառնալ ՚ի բերթն եւ լինիլ ընդ նոսա ՚ի պաշարանս, զի ոչ կարեմ ես քակիլ ՚ի միաբանութենէ երկրիս, եւ թէ քակեցայց, հարկէ ինձ այնուհետեւ ո'չ մնալ յայս երկրոջս, եւ նստիլ ՚ի սուրբ Աթոռոջն, այլ երթալ ՚ի յայլ երկիր եւ յիշխանութիւն: Առ այս բան` զիջեալ Արքային յաղերսանս եւ ՚ի կամս սրբազան Վեհին, հաճեցաւ հաշտիլ ընդ Երեւանցոցն: Բայց ո'չ էառ զխանին մուրհակն, այլ դարձոյց առ սրբազան Վեհըն բանիւ թէ` ահա ըստ քոյդ խնդրանաց ներեցի երեւանցոցն, եւ քեզ բաշխեցի զտալիս նոցին այսմ ամի, զոր ինչ ինքեանք պայմանեալ են: Վասնորոյ եւ զմուրհակդ առ քեզ դարձուցի: Ուրեմն` գրեա դու առ խանն զթուղթ եւ զմուրհակդ յղեա' առ նա, եւ ծանո' նմա զայս զի եթէ յաշնանն առանց խնդրելոյ ՚ի ձեռն իւրոց արանց յղեսցէ առիս զինչ եւ կամիցի կամ զպայմանեալն եւ կամ աւելի կամ պակաս քան զայն, բարւոքէ, եւ թէ ո'չ ինքն գիտասցէ, այն եւս բարւոքէ. զի ես յայսմ ամի ՚ի պատիւ քեզ թուլատրեցի, այլ ՚ի գալ ամին, ես թէ զիա՞րդ վարեցայց ընդ նոսա, այլ դու մի եւս վասն նոցա միջնորդեսցես: Բայց յղեսցեն վասն զօրացն զյիսուն խալուար ալիւր ՚ի ռոճիկս, զի զճանապարհ ունին գնալոց, եւ զթոշակս ոչ ունին: Եւ կամէր Արքայն ինքն ո'չ գրել առ խանն զթուղթ, այլ սրբազան Վեհին կարի ստիպեալ զնա, այսքան միայն հազիւ կարաց գրեցուցանել թէ` թուղթ քոյ ինձ էհաս եւ ընթերցեալ իմացայ, եւ լուայ աղերսանաց Խալիֆային, եւ թէ որպէս, ՚ի թղթոյ նորին գիտասցես: Իսկ եւ կամէր Արքայն չուել ընդ Մուրատ թափայն, եւ անցանել ընդ Բիրաղանու կամուրջն ՚ի Ղրխբուլախն: Այլ սրբազան Վեհըն մեծաւ ջանիւ եւ զայն խափանեաց, վասն անդէն եղեալ վաստակոցն, եւ զի` եթէ յիրաւի ընդ այն երթայր, եւ չեւ եւս հասեալ լինէր ՚ի վերոյասացեալ կամուրջն, բերթականքն տեսեալ հաստատապէս ՚ի վերայ իւրեանց գնալ վարկանէին, եւ ոչ եւս հաւատային այնուհետեւ երդման եւ դաշնադրութեան: Ցուցանէին եւ ինքեանք տակաւին ՚ի բացուստ զնշան ապստամբութեան, եւ ՚ի ժողովրդոցն խուռն փախստենէ ՚ի բերդն, բազումք կոխան լինէին: Այլ խափանեաց զայն սրբազան Վեհըն: Վասնորոյ ասաց Արքայն, թէ պատուիրեա' մարդոյն քում, զի յայսմ երեկոյի ՚ի գնալն հոգալ տացէ զյիսուն խալուար ալիւրն, եւ ՚ի վաղիւն ընդ ինքեան բերցէ ՚ի յԱլաբեր գիւղն փութով (որէ ՚ի Ծաղկունեաց ձորն) զի եւ մեք անդ երթալոց եմք: Եւ սրբազան Վեհին հաճեալ ընդ այս, գրեաց ըստ վերոյասացելոցս առ խանն զթուղթ եւ ՚ի ձեռն գաւազանակիր Տէր Պետրոսին եւ Պարոն Աղալօյին հանդերձ թղթով Արքային եւ յետս դարձուցելով մուրհակաւն, յղեաց յԵրեւան առ խանն, պատուիրեալ թէ` ՚ի վաղիւն որ է չորեքշաբաթ, փութապէս հասուսջիք զթոշակն ՚ի յԱյլաբեր. զի մի' միւսանգամ ՚ի բարկութիւն շարժիցի Արքայն: Իսկ յայնմ երեկոյի կամեցաւ Արքայն փոխել զբանակն ՚ի Շաղվերթու ՚ի գետառն Յօշականայ (թէպէտ եւ ոչ զայն կամէր սրբազան Վեհըն) զի անդ ո'չ մնաց անասնոցն խոտ ուտելոյ: Սակայն յորժամ հրաման եղեւ զօրացն յառնելոյ, անիծեալ Ղազախեցիքն` զի այն էր դիտումն նոցին թէ զվնասս հասուսցեն երկրիս մերոյ ուր եւ դիպեսցին, նախ քան զյառնել բովանդակ զօրուն, յառաջեցին ինքեանք ընդ Աշտարակու ճանապարհն, ընդ արտորայս եւ ընդ այգիս նոցին կոխան առնելով, եւ անցեալք ընդ կամուրջն Աշտարակու յայնկոյս ՚ի յառապարն, ուղղեցան ընդ ճանապարհն Եղեվարդու, զի կամէին յայնմ տարաժամեալ երեկոյի անցանել ընդ Եղեվարդ, եւ գնալ միանգամայն յայնկոյս լերինն Արայու ՚ի Քարաշամբ կոչեցեալ ձորն, զի յ՚այնքան վայրսն, անդ միայն գտանիւր ջուր. եւ խոտ բաւական զօրուն: Իսկ Արքայն ՚ի ժամ յառնելոյ զօրացն, եկեալ էր ՚ի վրան սրբազան Վեհին յ՚ողջոյն նմին, վասնորոյ` էհարց սրբազան Վեհըն թէ` ապա վասն է՞ր ոչ չուեցին զօրքն ՚ի գետառն, պատասխանեաց Արքայն թէ` եւ ես զայդ կամէի, այլ որովհետեւ զօրքն միանգամայն ընդ այս գնացին, այլ ո'չ դարձուցաք: Վասն զի կարծէր Արքայն թէ` յԱշտարակ կամ ՚ի մօտակայ տեղիսն գոյ տեղի բանակելոյ, զի չէր հմուտ վայրացն: Այլ յորժամ հեծաւ ՚ի ձի եւ հայեցեալ ետես զելս զօրացն ընդ առապարն, բարկացաւ սաստկութեամբ, եւ առաքեալ փութով դարձոյց զզօրսն որք չեւ էին անցեալք ընդ կամուրջն, զի ընդ այսկոյս ձորոյն դարձցին ՚ի գետառն, իսկ զորս անցեալ էին ընդ այնկոյս ձորոյն ետ ածել ՚ի գետառն: Եւ ինքն յառաջեալ էջ ՚ի յանդիմանակայ տեղի ինչ գետոյն: Եւ սրբազան Վեհըն յանցանելն ընդ այն զի իջցի ՚ի պատշաճաւոր ինչ տեղւոջ, ետես զղազախեցի զօրսն եւ զբազումս ՚ի վրացեացն իջեալ ՚ի մէջ արտորէիցն անխնայաբար զի տափարակ վայրն այն որ մէջէ այգեացն Աշտարակու եւ դիտի բլրին38), ըստ մեծի մասին ցորեան էր եւ գարի: Ուստի առաքեաց սրբազան Վեհըն զՏեղապահն իւր առ Արքայն, զի զնասաղչիս հանցէ եւ զամենեսեան որք յարտորայս իցեն իջեալք` գանիւ եւ տանջանօք ՚ի բաց հանցեն, եւ եղեւ այնպէս: Նա եւ զբանս յղեաց առ Արքայն ընդ տեղապահին, թէ զի՞նչ էր այսքան ընդ վայր շրջագայիլն զօրուն, որովհետեւ ՚ի վախճանի աստ էին գալոց, այն եւ եթ, զի զվաստակս ողորմելի ժողովրդոցն ՚ի ներքոյ ոտից տրորեսցեն: Եւ Արքային եւս գոլով առ այս բարկացեալ, ետ ածել զղազախեցիսն զ՚առաջնորդօղս զօրուն. եւ ետ հատանել զերկոցունցն ի նոցանէ զականջս, եւ զոմանս ՚ի կապանս ետ ածել, եւ զբազումս սաստկապէս հրամայեաց գանել անխնայ, զմեծս եւ զփոքունս, մինչեւ զԻսկանդար խանն եւս կամեցան գանել, այլ սակայն թոյլ ետուն: Եւ զգիշերն զայն անդ անցուցաք: Եւ ընդ բացուիլ լուսոյ չորեքշաբաթի աւուրն, հնչեցին երիցս զփողն վասն յառնելոյ զօրացն, եւ յարեան ամենայն զօրքն միանգամայն եւ անկան ՚ի ճանապարհ: Եւ յետոյ քան զամենայնն Արքայն հեծաւ ՚ի ձի, եւ կամէր անդէն զսրբազան Վեհըն դարձուցանել: Այլ նորին զի ա'յն էր կամք, զի մինչեւ յելանելն յերկրէս մերմէ Արքային, ընդ նմա լիցի, վասնորոյ` ո'չ յօժարեցաւ դառնալ, այլ զհետ գնաց: Եւ ՚ի նմին աւուրն անցեալ ՚ի վերայ Եղվարդու յայնկոյս լերինն Արայու, իջաք ընդ ձորն Քարաշամբու ՚ի ձորն մեծ Հուրաստան39) գետոյ: Եւ անդէն առ ափամբ գետոյն ո'չ գտեալ զտեղի պատշաճաւոր իջանելոյ, անցաք ընդ գետն եւ գնացեալ ՚ի յԱյլաբեր իջաք ՚ի վերայ աղբերն, որ կարի իմն պատուական էր: Եւ յայնմ աւուր ո'չ եկն ռոճիկ զօրացն յԵրեւանու եւ ո'չ ՚ի վաղիւն աւուր մինչեւ յ՚անցանելն ժամուց երից, եւ սկսան յուսահատիլ զօրքն, զի ոչ ունէին զհաց, եւ սպառնային դառնալ յետս: Իսկ սրբազան Վեհըն ՚ի վաղուց ունելով իղձ տեսանել զԲջնոյ վանսն որ անուամբ սուրբ Աստուածածնին: Վասնորոյ` առեալ զոմանս ՚ի յառաջիկայ ծառայից Արքային ընդ իւր, գնացեալ ետես, եւ տրտմեցաւ յոյժ եւ ոգւոց էհան վասն ամայութեան, որոյ եկեղեցին եւ խուցքն կային ամբողջք զի ամենեքեան էին քարաշէնք: Եւ անտի իբրեւ դարձաք ՚ի բանակն, ապա եկն թոշակ զօրացն յերեւանու, զոր իսկոյն բաժանեցին ՚ի զօրսն: Որ էր քսան խալվար ալիւր, զի այնքան հազիւ միայն գտանեցեալ էր ՚ի պատրաստի: Իսկ վասն մնացելոյ երեսուն խալվարին, յղեալ էր խանն զերեսուն թուման դրամ, զոր մատուցին Արքային, գրեալ էր խանն եւ զթուղթ առ Արքայն, եւ սրբազան Վեհին եւս գրեալ էր, զի գրեցուսցէ Արքային առ ինքն զմիամտական թուղթ եւ վասն աներոյն իւրոյ Սուլէյման քրտոյն խնդրեալ էր, զի աղաչեսցէ զԱրքայն հաշտեցուցանել ընդ նմա զսիրտ իւր, եւ գրել վասն նորա զմիամտութիւն, զի դարձցի վերստին յերկիրս այս: Եւ ՚ի մատուցանելն սրբազան Վեհին զամենայն զբանս զայսոսիկ աղերսականս, լուաւ Արքայն, եւ գրեաց առ խանն զմիամտութիւն եւ զշնորհակալութիւն, եւ վասն քրտոյն եւս զմիամտութիւն, թէ դու գրեա' նմա, զի դարձցի աներկիւղ, եւ միամիտ լիցի ՚ի մերս կողմանէ: Գրեաց Արքայն եւ զթուղթ սիրոյ եւ ողջունի առ Բայազտոյ փաշայն, եւ ետ սրբազան Վեհին զի յղեսցէ առ նա: Էին ՚ի բանակի անդ տաճիկք բազումք ՚ի յերկրէս մերմէ, յորոց յափշտակեալ էին ոմանք ՚ի զօրացն զթուանկ, զձի եւ զայլ անասնեղէնս եւ զվէճեղէն ինչս: Որք ամենեքեան զհետ եկեալ էին սրբազան Վեհին, եւ աղաչէին առնուլ եւ տալ ինքեանց: Զորս եւ էառ սրբազան Վեհըն եւ ետ ինքեանց: Եւ այս ո'չ միայն անդէն, այլեւ մինչ էր Արքայն աստ եւ ՚ի Սամաղար եւ ՚ի Յօշական գիւղօրայսն. զբազմաց զյափշտակեալ ինչսն ՚ի զօրաց անտի, առնոյր եւ տայր յիւրաքանչիւր տեարսն: Մի յ՚որոց էր եղբայր Ղօռչի խանին, հակառակին սրբոյ Աթոռոյս վասն Իմամարխ կոչեցեալ տեղւոյն (զորմէ ասացեալ է յանցելումն ամի ՚ի Մարտի ԺԶ, եւ պիղծն նարդենիս սատակեալ էր), յորմէ խլեալ էին զձի մի եւ զթիւրն եւ զթուանքն պարագայիւքն, որ եկն եւ անկաւ յոտն սրբազան Վեհին, եւ նա զամենայնն առեալ ետ նմա: Եւ յետ այսց ամենից իրակութեանց, պատրաստեցաւ Արքայն ՚ի գնալ, հնչեցաւ փողն` եւ զօրքն ամենայն ելին ՚ի ճանապարհ: Եւ սրբազան Վեհըն գնաց յուղեւորութիւն Արքային, եւ ողջունեալ զմիմեանս` հեծաւ Արքայն ՚ի ձի եւ ուղեւորեցաւ: Որոյ դիտումն էր երթալ ՚ի Գեղարքունի, եւ այս ՚ի կարծիս էր, թէ գնալոց է ՚ի վերայ Շուշայ բերդին: Այլ յետ աւուրց ինչ լուաք թէ` եւ ո'չ ՚ի Գեղարքունի եմուտ, այլ էանց գնաց ՚ի Ղազախ եւ անտի ՚ի Տփխիս: Թողեալ զամենայն վնասս եւ զպարտս խանին եւ երկրականացն ՚ի պատիւ սրբազան Վեհին այսմ ամի, իսկ յապայն` ՚ի սիրտ եւ ՚ի կամս իւր է թէ զինչ իցէ առնելոց: Եւ Աստուած գիտէ, որ տեսօղն է գաղտնեաց եւ քննօղ սրտից եւ երիկամանց, որ որպէս զսահան ջրոյ ունի ՚ի ձեռին զսիրտ թագաւորի: Որոյ մատուսցի պատիւ` փառք` երկրպագութիւն` բարեբանութիւն եւ օրհնութիւն այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից: Ամէն:

Իսկ մեք յայնմ աւուր դարձաք ՚ի յԱյլաբերու ՚ի Քանաքեռ, եւ ՚ի վաղիւն աւուր որ էր ուրբաթ եւ Յունիսի ԺԷ. եկաք յԵրեւան: Եւ գնաց սրբազան Վեհըն առ խանն եւ ետ նմա զթուղթ Արքային, եւ ՚ի բերան եւս ծանոյց նմա զամենայն եղելութիւնս իրակութեանցն: Եւ խանն եւ ամենայն մեծամեծք իւր մեծապէս շնորհակալեցան զսրբազան Վեհէն, ընդ վշտանալն նորին եւ մեծագոյն երախտիս ՚ի վերայ իւրեանց եւ երկրիս: Եւ պաշարեալքն ամենայն խղճալի ժողովուրդքն, ՚ի տեսանելն զգալուստ սրբազան Վեհին, ուրախացեալք եւ միամտեալք դարձան յիւրաքանչիւր տեղիս: Եւ մեք ՚ի նմին իսկ աւուրն ուրբաթու դարձաք ՚ի սուրբ Աթոռս: Եւ գտաք աստ զչուխատար մի եկեալ ՚ի Բայազտոյ փաշայէն, որ գրեալ էր Վեհըն զթուղթ վերս(տին) վասն Հերակլ Արքային գալստեան, թէ է՞ր է, եւ զինչ կամի առնել եւ ուր երթալոց է: Եւ սրբազան Վեհըն թէպէտ գրեալ էր ՚ի Յունիսի ԺԱ. զպատճառ գալստեանն, եւ թէ յետոյ զինչէ առնելոց, առ Մարգարէ Աղայն եւ առ մահտեսի Ալէքսանն, զի եւ նոքա ծանուսցեն փաշային, այլ նա այնու ոչ էր միամտեալ, այլ վերստին խնդրեալ էր լիապէս եւ հաստատուն ծանուցանել, վասնորոյ զՏաճկերէն թուղթ գրեաց սրբազան Վեհըն առ փաշայն, վերստին զնոյն ծանուցանելով զոր ինչ յառաջ, թէ այսէ ճշմարիտ, եւ ոչ այլապէս: Եւ թէ ահա ել եւ գնաց յերկրէս մերմէ:

Թուղթ եւս առ Մարգարէ Աղայն, եւ առ Մահտեսի Ալէքսանն գրեցաւ, հրաւիրումն զի գայցեն յօրհնութիւն սրբալոյս մեռոնին: Եւ թէ իցեն ուխտաւորք կամ այլ եկօղք, ընդ ինքեանս բերցեն:

Օրհնութեան թուղթ առ Գիւմրիւկչիսն Բայազտոյ, առ Աբրահամն եւ յընկեր նորին, որք յօժարութեամբ յանձն առեալ էին ոչ առնուլ յուխտաւորացն սրբոյ Աթոռոյս զբաճ (զորոց ասացեալ է ՚ի Մայիսի Ե եւ ՚ի Ժ).:

Այս երկու թուղթքս յղեցան ՚ի ձեռն Դերձակ Գրիգորին ընդ փաշայի չուխատարին առ Տէր Վահանն, զի տացէ ՚ի տեարսն: Յունիս ԺԸ: