Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Վիպել ըստ կարգի զառաջադրեալս իմ, զպատմութիւն սկսելոյ շնորհաւոր ամիս, զչԻսրայէլ ապօրինէն Աղուանից հանդիպեցաւ ասել նախապէս: Քանզի որպէս անհնարինէ նախաչարին թողուլ երբէք զիւրն չարութիւն, այսպէս եւ նմա անհնարին եղեւ իւրակամ կասիլ ՚ի բիրտ բարուցն եւ զապօրէն արարմունսն թողուլ ՚ի բաց: Այլ վառիւր հանապազ ՚ի չարիսն իւր, եւ առաւելացուցանէր օրստօրէ զլրբութիւն եւ չարավախճան տենչանացն իւրոց ժամանել ըղձայր: Քանզի` Դաւիթ վարդապետն որ ՚ի յՕգոստ. Գ. առաքեցաւ յօգնութիւն Յօհաննէս կաթուղիկոսին (որ եւ ՚ի Նոյեմ. Ի յիշեցաւ) հասեալ էր առ Յօհաննէս կաթուղիկոսն: Եւ նա եդեալ ընդ նմա զսեւագլուխ մի, հանդերձ կոնդակաւն իւրով` յղեալ էր ՚ի Նուխի եւ ՚ի յերկիրն Շրուանու եւ ո'չ որպէս սրբազան Վեհըն էր պատուիրեալ, իւրովի ընդ Դաւիթ վարդապետին գնացեալ էր: Եւ ժողովուրդքն Նուխւոյ` ուրախութեամբ ընկալեալ զնոսա, համահաւանութեամբ զկոնդակն ընթերցեալ եւ կնքեալ էին եւ զնոսա տարեալ էին առ իշխօղն իւրեանց Հիւսէյին խանն եւ զթուղթ սրբազան Վեհին զոր գրեալ էր առ նա, մատուցեալ էին նմա եւ նա եւս հաւանեալ էր կամաց սրբազան Վեհին եւ զոր ինչ ըստ Աստուածային յաջողմանն արարեալ էր: Իսկ ապա եւ չիքն Իսրայէլ անդ գնացեալ, որպէս թէ ՚ի հնազանդել զժողովուրդսն անընդունակ լինէր ՚ի նոցունց եւ ՚ի կարի անճարութիւնս անկեալ նմին` զոր ոչ եւ յեկեղեցի թողուին եւ ոչ ՚ի պատուաւոր տեղւոջ իրիք իջուցանէին եւ ոչ առ նա երթայր ոք ՚ի ողջունել, ապա յիշխօղ տեղւոյն անկեալ` տայր նմա զԾ թուման կաշառ, եւ աղաչէր հնազանդեցուցանել զնոսա ինքեան եւ տալ զնուիրակութիւն: Եւ խանն իբրեւ զնոսա ստիպէր զայս առնել, նոքա զմահ յանձն առնուլ յօժարէին եւ ո'չ երբէք լինիլ կատարօղ հրամանին: Իսկ խանն կարի իմն զնոսա ստիպեալ եւ իւրովի գնացեալ առ գլխաւորն նոցին մհ. Ղուկասն, բազմօք թախանձանօք քան թէ հարկիւ ստիպեալ էր տալ նմա զնուիրակութիւն: Այլ նոքա բանից խանին ո'չ լինելով ունկնդիր, սակայն ոչ կարի ստիպմանն, զԷՌ դեան տարեալ արկեալ էին առաջի ոչ թէ նուիրակութեան անուամբ, այլ զայս ասելով թէ` համարեսցուք թէ` շուն մի զայդ տարաւ: Յա'յտէ յայսմանէ, թէ զիա՞րդ վառեալք էին սիրովն սրբոյ Աթոռոյս Աստուածասէր ժողովուրդքն այնոքիկ, արժանաւորքն բազմաց գովութեանց: Իսկ չԻսրայէլին զայսպիսի իւրավայել պատիւս ընկալեալ անդուստ, ելեալ էր անտի գնալ ՚ի Շամախի եւ չեւ եւս անդ հասեալ, հանդիպեալ էր նմա Առաջնորդն Շամախու Իսահակ վարդապետն, որ լսելով զանպատիւ լինիլն չԻսրայէլին ՚ի Նուխի, գնայր անդ հնազանդեցուցանել զնոսա նմա: Այլ անդ ոչ ժամանեալ եւ ՚ի չԻսրայէլէն իմացեալ զամենայն անցս տեղւոյն, գրեալ էր անդուստ առ նոսա այնր աղագաւ զմեղադրութիւն եւ զսպառնալիս եւ զչԻսրայէլն առեալ ածեալ էր պատուով ՚ի Շամախի: Իսկ ժողովուրդքն Շամախու, թէպէտ ջանացեալ էին մեծաւ ջանիւ յառաջագոյն նուխեցոցն համաձայնիլ եւ զհրաման սրբազան Վեհին կատարել, սակայն ՚ի կոյր Առաջնորդն իւրեանց նայելով եւ երկնչելով եւս ՚ի նմանէ, ակամայ կամօք որպէս թէ ընկալեալ էին զնա սակաւքն ՚ի նոցանէ: Իսկ Իսահակն առեալ ածեալ էր զնա յԱռաջնորդարանն իւր ՚ի վանքն Սաղիանու եւ պատուով նստուցեալ անդ: Իսկ Դաւիթ վարդապետն ՚ի Շրուանու Հիւսէին խանէն, յանձնեալ ՚ի Ղաբալու Քեալբալի սուլթանն ՚ի ձեռն նորին անցեալ գնացեալ էր ՚ի Դարբանտ, գնալ ՚ի յառաջադրեալ գործն իւր ուր երթալոց էր: Եւ ՚ի Նուխւոյ ՚ի յելանելն իւրում, գրեալ էր առ սրբազան Վեհըն զթուղթ եւ համառօտապէս ծանուցեալ էր զվերոյիշեալ անցսն: Որ գրեալ էր յառաջ քան զայս զթուղթ եւ երկարապէս ծանուցեալ էր զորպիսութիւնս եւ զանցս տեղւոյս եւ զԱջ սրբոյն Գրիգորիսի (որ յիշեցեալ է ՚ի յՕգոս. Գ) գրեալ էր թէ յղեալ եմ, այլ չէր գրեալ թէ երբ եւ ՚ի ձեռն ում, իսկ ոչ թուղթն եւ ոչ սուրբ Աջն ՚ի սուրբ Աթոռս էին հասեալք: Իսկ այս համառօտ թուղթս միայն հազիւ թէ եկն ՚ի նմանէ յորմէհետէ ելեալ էր նա ՚ի սրբոյ Աթոռոյս, ՚ի ձեռն որդւոյ գանձապետին Նուխւոյ պ. Մկրտչին ընդ որում գրեալ էին նաեւ այլք ՚ի ժողովրդոցն Նուխւոյ առ սրբազան Վեհըն զթուղթս վասն սոյն անցից: Եւ սրբազան Վեհին հասու լեալ այսց ամենից, հարկաւորեաց գրել զպատասխանիս եւ զայլ թուղթս վասն այսց, վասնորոյ զթուղթ առ ժողովրդականսն Նուխւոյ եւ նորին շրջակայ ղասապայից եւ գիւղօրէից, օրհնութիւն եւ շնորհակալութիւն նոցին վասն հարազատութեանցն` զորս առ սուրբ Աթոռս ցուցեալ էին. նաեւ վասն Գ թուման գանձանակադրամին, զոր տուեալ էին Դաւիթ վարդապետին: Եւ պատուէր` զի զնոյն հարազատութիւն առ սուրբ Աթոռս մշտապէս ունիցին եւ ըստ իւրոյ հրամանին (որպէս եւ արարեալ իսկ էին), զՅօհաննէսն ընկալեալ իւրեանց կաթուղիկոս զչԻսրայէլն եւս քան զեւս խոտեսցեն: Իսկ Երուսաղէմայ նուիրակ Բարսեղ վարդապետն (որ յիշեցեալ է ՚ի յԱպրիլի ԺԴ) յառաջքան զայն հանդիպեալ ՚ի Նուխի կարգեալ էր յանուն սրբոյ Երուսաղէմայ զգանձանակ եւ արարեալ էր նախապատիւ քան զսրբոյ Աթոռոյս գանձանակն եւ զբազում բանս ընդդէմ սրբոյ Աթոռոյս անդ ՚ի մէջ ժողովրդեանն ղօղանջեալ: Զայս այժմ սրբազան Վեհին լուեալ, բարկացաւ, եւ գրեաց այժմ ժողովրդեանն զպատուէր` զի զսրբոյ Աթոռոյս գանձանակն քան զամենայն գանձանակունս, որք անդ գտանիցին, նախապատիւ շրջեցուսցեն: Կարգելով վերստին զՊ. Գալուստն եւ զորդի նորին Պ. Մկրտիչն (որ աստ եկեալ էր) գանձապետ սրբոյ Աթոռոյս եւ առ նոսա եւս գրելով զյատուկ պատուէր:

Թուղթ եւս առ նոյն Պ. Գալուստն եւ յորդիսն իւր, Պ. Մկրտիչն, Յովասափն եւ Նիկողայոսն շնորհակալութիւն վասն հարազատութեանցն եւ երեք թուման ԶՌԴն գանձանակադրամին, զոր տուեալ էին Դաւիթ վարդապետին: Նաեւ պատուէր վասն գանձանակին (որպէս ՚ի հասարակ թղթոջն եւս գրեցաւ):

Առ մհ. Ղուկասն եւ յորդիսն իւր Պ. Առաքելն եւ Պ. Պետրոսն, Մհ. Ջունուզն եւ Պ. Ստեփանն, ՚ի պատասխանի թղթոյ նոցին, օրհնութիւն եւ շնորհակալութիւն վասն Գ թուման դրամոյն, զոր վասն ոչ կարելոյն ինքեան գալ ՚ի սուրբ Աթոռս յղեալ էր ՚ի քառասնից ՚ի ձեռն Պ. Մկրտչին, նաեւ վասն չընդունելոյն զչԻսրայէլն եւ զԴաւիթ վարդապետին շահելոյն: Եւ պատուէր` չընդունել զանէծս եւ զօրհնութիւնս չԻսրայէլին եւ գրել զորպիսութեանց Դաւիթ վարդապետն:

Առ Պ. Բէջանն գրեաց ըստ նոցին: Բանադրանաց թուղթ եւս առ չիք Իսահակ կոյր Առաջնորդն Շամախու, վասն վերոյ յիշեալ ընդդէմ եւ ներհակ սրբոյ Աթոռոյս արարմանցն, որ ՚ի վերոյ յիշեցան եւ վասն այնոցիկ, որք ՚ի Յունիսի ԺԶ եւ ՚ի յՕգոստ. Գ յիշեցան. որ մինչեւ ցայժմ խաբեբայութեամբ շահեալ էր զերկոսին կողմունս եւս: Զսրբազան Վեհըն խաբելով` թէ ով ոք հրամանաւ քով յԱթոռն Գանձասար նստիցի նմա հնազանդիմք (որպէս եւ առ Յօհաննէս Կաթուղիկոսն եւս գրէր միշտ) եւ թէ` սրբոյ Աթոռոյդ եւ սրբազան Վեհիդ եմք հնազանդ եւ հրամանաց քոց սպասեմք: Իսկ ծածկաբար զչԻսրայէլն ընդունէր եւ գրով հաւանութեան եւ յուսադրութեան թեւ տայր նմա եւ զբազումս եւս զկնի նորա յարել ջանայր, զորս այժմ եցոյց իսկ յայտնապէս: Անէծ եւս հասարակաբար զհամախոհս եւ զկամակիցս նորին եւ զնշան բանադրանաց չԻսրայէլին եւս եցոյց (որ ՚ի Սեպտ. Ը յիշեցաւ) թէ զեղեգնեայ ցուպդ յոր յեցեալ ես, յաչս քո մղեմ ընդ որում եւ ջախջախեցար:

Առ ժողովուրդսն Շամախու նախապէս շնորհակալութիւն նոցին, որք յառաջագոյն յանձն էին առեալ Յօհաննէս Կաթուղիկոսին հնազանդիլ եւ բազումքն դեռ եւս ՚ի նոյն կամս էին: Եւ ապա զարարմունս չիք Առաջնորդին իւրեանց եւ զպատճառն բանադրելոյն զնա ՚ի մէջ բերելով, գրեաց զպատուէր սաստիւ եւ սպառնալեօք մի' ընդունել զերկոսին չիքսն եւ մի երկնչիլ ինչ ՚ի նոցանէ, համարելով զանէծս նոցին օրհնութիւն եւ զօրհնութիւնսն անէծք: Եւ մի երբէք երեւիլ ներհակ սրբոյ Աթոռոյս, ցուցանելով թէ ՚ի բնէ սրբոյ Աթոռոյս Տէրունի ժողովուրդք էք եւ Ծ ամ չեւ եւս է, յորմէ հետէ լուսահոգի Հայրապետքն մեր շնորհեալ են զձեզ Գանձասարու:

Առ Դաւիթ վարդապետն ՚ի պատասխանի թղթոյն, ծանուցանելով զկորնչիլն առաջին թղթոցն եւ զչհասանիլն մասանցն (որպէս ՚ի վերոյ ասացաւ): Եւ հարկ գրել միշտ զորպիսութիւնս իւր եւ ծանուցանել` թէ ՚ի ձեռն որոյ զթուղթն եւ զԱջն յղեաց: Եւ մի երկար յամիլ, այլ ՚ի յառաջադրեալն իւր ջանալ հասանել: Օրինակ ոմանց այսց թղթոցս տեսցին ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն յերեսն ՄԿ, ՄԿԱ, ՄՁԴ: Որք տուան նոյն գրաբեր Պ. Մկրտչին հանդերձ բազում բերանով պատուիրանօք: Որ ել ՚ի սրբոյ Աթոռոյս ՚ի Յունվարի Բ: