Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Եւ ՚ի սոյն աւուրս ծնաւ խանին արու զաւակ ՚ի դստերէ Սուլէյման քրտոյն եւ եղեւ նմա ուրախութիւն մեծ, զի չունէր զզաւակ: Վասնորոյ գնաց սրբազան Վեհըն յԵրեւան ՚ի տեսութիւն խանին ՚ի Սեպտեմբերի ամսոյն ԻԹ: Այլ զի միւսանգամ եւս յառաջ քան զայս ՚ի ձեռն ուրուք փայեկի ժամանեաց առ սրբազան Վեհըս մեր թուղթ յԱրքայէն Հերակլայ, յետ գալստեան Պարոն Աղալօյին եւ Անդրէաս վարդապետին ՚ի Թիֆլիզոյ, որպէս ասացաք ՚ի Սեպտեմբերի Է: Որ գրեալ էր դարձեալ յաղագս Սուլէյման քրտոյն եւ խնդրեալ էր յղել առ ինքն տալեօքն իւրովք, որ պայմանեալն էր զոմանս ՚ի գլխաւոր արանցն իւրոց ՚ի տեսութիւն: Նաեւ խնդրեալ էր զկէս խոստացելոյ պարտուց խանին, զոր յայնժամ ՚ի գալն յերկիրս մեր պայմանեալ էր (որպէս ասացեալ է ՚ի Յունիսի ԺԸ). իսկ յետոյ ՚ի յայս թղթոջ գրեալ էր թէ` եթէ չունիցին զնաղտ դրամ զի այժմ յղիցեն, թող յԱշնանն զբամբակ յղիցեն: Այսց աղագաւ բացաւ այժմ ՚ի հանդիսի զրոյց: Եւ Սուլէյման քիւրտն տեսեալ զպատրաստութիւն արանց կամէր յղել առ Արքայն: Որոյ յառաջնումն նուագի կամեցեալ զկէս տալեացն յղել, եկն առ սրբազան Վեհըն եւ աղերսանօք խնդրեաց զդրամս ՚ի պարտս, զի յղեսցէ ընդ արանցն, ինքն չունիլ խոստովանելով, եւ յետ երկուց ամսոց հատուցից քեզ ասէր: Այլ սրբազան Վեհին զայս ո'չ առեալ յանձն, խոստացաւ գրել առ Արքայն զաղերս այնքանիցն աղագաւ, զոր յինքենէ խնդրէր, զի համբերեսցէ մինչեւ ցերկուս ամիսս եւ ապա յղեսցէ: Ընդ այս եւ քրտոյն հաճեալ, բայց յետոյ ո'չ յղեաց զայնքանն զոր խոստացաւ, այլ զԾ թումանն միայն: Իսկ այլոցն աղագաւ խնդրեաց ՚ի սրբազան Վեհէն գրել զաղերս, զի յետոյ տացէ: Վասնորոյ` թուղթ գրեաց սրբազան Վեհըն այսր աղագաւ առ Հերակլ Արքայն: Եւ զի խնդրեալ էր յղել ՚ի Քաղաքն զնուիրակ եւ Առաջնորդ, իսկ Զաքարիայն անդ ՚ի պատրաստի իբր փոյթ այնպիսեացն հակառակակացութեան, իսկ զի չ՚լինիցի հակառակութիւն մտածեալ սրբազան Վեհին անհնար տեսանէր, մինչ ՚ի մէնջ գնայցէ անդ ոք: Վասնորոյ` գրեաց առ Արքայն, զի որպէս կամիցի այնպէս առնիցէ: Իսկ եւ վասն ապօրինաւոր Կաթուղիկոսին Իսրայէլի որ նստէր ՚ի Գեանճայ, գրեաց սրբազան Վեհըն առ Արքայն զաղերս, զի գրեսցէ առ Շահվէրտի խանն Գեանճայու ՚ի բաց լինիլ ՚ի վասն նորին բանից, եւ մի եւս խառնիլ եւ հարկել զինքն գրով եւ միջնորդօք տալ նմա զհրաման Կաթուղիկոսութեան (զորպիսի արարմանցն ասացաւ ՚ի Սեպտեմբերի Գ): Դարձեալ եւ աղերս վասն Ղազախեցի ժողովրդոցն ըստ նոցին աղերսից (որպէս ասացաւ ՚ի Սեպտեմ. ԻԲ) զի հանեալ զնոսա ՚ի միջոյ տաճկացն ՚ի մի տեղ ժողովեսցէ, եւ ՚ի մի Աղայ յանձնեսցէ, զի ՚ի Քրիստոնէական կրօնս իւրեանց ամբողջ մնասցեն: Եւ այլ եւս բանք, եւ ՚ի բերան պատուէր Աղալօյին վասն վերոգրեցելոցս, զի ծանուսցէ Արքային:

Գրեաց նաեւ զթուղթ առ Զաքարիա վարդապետն` յատկապէս վասն բանին` զոր գրեաց առ Արքայն վասն Իսրայէլ ապօրինաւորին, զի եւ ինքն փութացուսցէ զԱրքայն առնել զայն, եւ մինչ կամիցի Արքայն զթուղթ գրել եւ զմարդ յղել, մի' զայլ ո'ք թողցէ յղել, այլ ինքն երթեալ լաւապէս հոգասցէ, եւ արգելցէ զՇահվէրտի խանն ՚ի վասն նորա միջնորդելոյ, եւ ՚ի յաղագս նորին բանս եւ ՚ի գործս խառնիլոյ եւ խօսելոյ. եւ բազում առ այս հարկ:

Թուղթ եւս առ Զաքարիա վարդապետն դարձեալ: Շնորհակալութիւն վասն ընծայիցն զոր ՚ի ձեռն Պարոն Աղալօյին յղեալ էր: Եւ միամտութիւն վասն քամահանացն` որ առ նա ՚ի Քաղաքացեաց ոմանց անտի, որք ասէին նմա թէ` դու տակաւին ընդ բանադրանօք ես. զի թէպէտ սրբազան Վեհըն զքեզ արձակեաց, այլ վասն հարկի եւ խնդրոյ Արքային, եւ ո'չ թէ իւրակամ, զի բանադրեալ էր զնա Յակոբ կաթուղիկոսն, եւ սրբազան Վեհըս մեր ըստ խնդրոյ Արքային արձակեաց:

Իսկ Նազար անուամբ Թիֆլիզեցի կախարդն այն, որ յանցելումն ամի խնդիր կամէր երթալ ՚ի Բաշաչուխս վասն Մուստաֆա բէկին կորուսելոյ եղբօր որդւոյ Բայազտոյ փաշային: Եւ խնդրէր եւս միջնորդօք զթուղթ աւագ երիցութեան վասն Աստուածատուր անուամբ քահանայի ումեմն Թիֆլիզեցւոյ. զոր թէպէտ յայնժամ գանեաց սրբազան Վեհըն եւ ՚ի բաց վանեաց. այլ նա երթեալ ՚ի Բաշաչուխս որոնեալ էր եւ ոչ էր գտեալ. եւ առեալ էր անդուստ զվկայական իմն թուղթ` թէ մեռեալ է Մուստաֆայն եւ դարձեալ առ Բայազտոյ փաշայն. բայց կամելով նորա զթուղթ աւագերիցութեանն ՚ի սրբազան Վեհէն առնուլ, մատուցեալ առ կին Բայազտոյ փաշային խաբեալ էր զնա թէ` լուեալ է իմ թէ Մուստաֆայ բէկն անդր քան զԲաշաչուխսն յ՚Ապազաց երկրէն է. ես եւ անդ երթեալ վասն նորա որոնեցից, բայց եւ դուք զխնդիրս իմ կատարեցէք, եւ գրեցէք առ խալիֆայն, զի տացէ զխնդրելի թուղթն իմ: Եւ կինն աղաչեալ էր զփաշայն առնել այնպէս: Իսկ նա` զի յանցելումն ամի եւս գրեալ էր առ Սրբազան Վեհըն զսոյն, եւ նա բացասեալ էր, վասնորոյ` այժմ առ խանն եւ առ հաճի Ահմատխանն էր գրեալ, զի առցեն ՚ի սրբազան Վեհէն զնորին խնդրելի թուղթն: Եւ նոքա իբրեւ խնդրեցին զայն, սրբազան Վեհըն ո'չ լուաւ եւ ո'չ ետ: Այլ մանաւանդ` ՚ի ձեռն գրաբեր չուխատարին գրեաց զթուղթ առ փաշայն. սիրով մեղադրութիւն նմին, որ կարի իմն բարեկամ էր ինքեան, եւ վասն այսպիսի ունայն խնդրոյ գրէր զայսպիսի թուղթս առ խանն. եւ հաւատալով խաբեբային, ինքեան ո'չ հաւատայր, զի Մուստաֆայն ո'չ գոյր, որպէս եւ խաբեբայն աստ իւրով բերանով խոստովանեցաւ: Ուստի` դարձաւ չուխատարն ՚ի Հոկտեմբերի Գ:

Իսկ զՆազար խաբեբայն ետ ածել առաջի իւր անդէն ՚ի յԵրեւան, եւ սաստկապէս յոյժ գանեալ զնա, էառ ՚ի նմանէ զձեռագիր իմն վրացերէն, վկայութեամբ բազմաց, զի մի այլ եւս զնոյնս գործեսցէ մի բերցէ առ ինքն ՚ի Տաճկաց ՚ի Վրաց կամ ՚ի Հայոց զթուղթ ինչ. իսկ թէ յանդգնեալ միւսանգամ եւս զնոյնս առնիցէ, եղիցի պարտական ՚ի դիւան Հերակլ Արքային յիսուն թուման, իսկ թէ ինքն ՚ի Քաղաքն ո'չ իցէ, տուն իւր անդէն աւար հարցի:

Ուստի` գրեաց եւ զբանադրանաց թուղթ առ ո'չ Աստուածատուր չիք Քահանայն այն, որ ՚ի ձեռն խաբեբային եւ Տաճկաց միջնորդութեամբ զաւագ Քահանայութիւն ջանայր առնուլ: Եւ յղեաց զայս ՚ի ձեռն Զաքարիա վարդապետին` պատուիրանաւ, զի ընթեռնուլ տացէ յեկեղեցիսն, եւ գանիւք եւ տուգանիւք եւս պատժեսցէ զնա:

Թուղթ եւս առ Ռեվազ սարդարն եւ առ Դիւանբէկին, ՚ի պատասխանի սիրական եւ որպիսահարց թղթոց նոցին:

Թուղթ եւս առ Ղազախու սուլթան Իսկեանդար բէկն, վասն Ղազախեցի ժողովրդեանն խնդիր, նոյն` զոր եւ առ Արքայն գրեաց. խնդրելով` զի ինքն եւս կամիցի եւ առնել ջանայցէ:

Թուղթ եւս առ Ղազախու Առաջնորդ Մանուէլ վարդապետն գրեցաւ, պատճառաւ, զի կին Թիֆլիզեցի ալեւորի ումեմն հայոյ, զզուեալ յառնէ իւրմէ, փախուցեալ մտեալ էր ՚ի տուն պիղծ շեխիսլամին Տաճկաց եւ խոստացեալ էր տաճկանալ, եւ յետոյ զղջացեալ ելանել խնդրէր եւ ո'չ կարէր: Եւ յայնժամ սրբազան Վեհին գտեալ յԵրեւան, ա'րզ արար խանին եւ բռնութեամբ ետ հանել զկինն ՚ի խանէ պիղծ մօլլային: Եւ հրաժարեցուցեալ զնա յառնէն` յորմէ զզուեալն էր վասն անկարողութեան նորին, եւ յղեաց զնա աստ ՚ի գիւղս մեր: Եւ յետ աւուրց ինչ, խնդրեաց նա երթալ ՚ի Քաղաքն իւր ՚ի Թիֆլիզ: Ուստի` յղեաց զնա սրբազան Վեհըն ՚ի ձեռն վարձու կալեալ արանց, եւ գրեաց առ Մանուէլ վարդապետն, զի ՚ի հասանիլն առ ինքն, յղեսցէ ՚ի Թիֆլիս, եւ զվարձաւոր արսն յետս դարձուսցէ:

Օրինակք ոմանց վերոգրեցելոցս թղթոց, տեսցին ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն յերեսն...: Զորս առեալ Աղալօյին ընդ հաճի Դարկեահին եւ արանց քրտոյն, ել ՚ի Հոկտեմբերի Ե ումն:

Դարձեալ գանգատ զլրբութեանց ժողովարարի ապօրինաւոր Կաթուղիկոսին Աղուանից Իսրայէլի (որ անդ ՚ի Հաշտարխան նուիրակ անուամբ կայր), գրեալ էր նուիրակն Հաշտարխանու Յօհաննէս վարդապետն, որպէս եւ ՚ի յանցեալն ՚ի Դեկտեմբերի Լ: Այլ սրբազան Վեհըն գրեաց նմին ՚ի պատասխանի զթուղթ, դարձեալ զնոյն պատուէրսն այնր աղագաւ վերակրկնելով, զոր ինչ յայնժամ, եւ յայսմ ամի ՚ի Փետրվարի ԺԶ, զի զայնս ամենայն որպէս զոչ լուեալ մի' արտաբերեսցէ եւ մի' զթեթեւոգութիւնս առնիցէ, այլ թէ գլխաւոր ինչ ընդդիմութիւն տեսցէ, յայնժամ ծանուսցէ: Եւ այլ եւս պատուէրք նմին:

Թուղթ եւս ըստ խնդրոյ նորին առ Եպիսկոպոսն Ռուսաց, որ ՚ի Հաշտարխան, յորդորելով զնա ՚ի սէր եւ ՚ի բարեկամութիւն ընդ սրբոյ Աթոռոյս եւ սորին Աթոռակալաց: Եւ խնդիր, զի զորս թշնամիք իցեն սրբոյ Աթոռոյս ՚ի բաց վարեսցէ յերկրէն իւրմէ: Եւ առ այսոսիկ բազում խնդիրք, եւ բանք սոցին նմանք:

Թուղթք եւս ըստ նորին խնդրոյ դարձեալ ՚ի Մօսկով, առ Տէր Յովհաննէսն, եւ առ Յօհաննէս Աղայն: Նոյն յորդորմունք դարձեալ, եւ վասն Գանձասարցոցն պատուէր ըմբերանել զնոցին լրբութիւն:

Այր ոմն անուամբ Թափտուղ յերկրէս Երեւանու եւ ՚ի Սուրմարի գեղջէ, ունելով ՚ի Հաշտարխան զգերի, կամէր գնալ եւ ազատել: Ունէր զդրամս, զոր ո'չ կարաց ընդ իւր տանել, այլ ետ աստ սրբազան Վեհին, եւ խնդրեաց գրել նուիրակին, զի անդ ինքեան տայցէ: Եւ սրբազան Վեհըն զթուղթ եւս գրեաց առ Յօհաննէս վարդապետն, զի զնորին դրամն տայցէ: Եւ առեալ զայս Թափտուղին ընդ վերոյգրեալ թղթոցն, ել ՚ի Հոկտեմբերի Դ, ընդ կարաւանին Գեանճայու: Հոկտ. Դ:

Օրինակ միոյն այսց թղթոց եպիսկոպոսին Ռուսաց է ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն յերեսն...

Ի յԵրեւանու դարձեալ ապա սրբազան Վեհին ՚ի սուրբ Աթոռս ՚ի վեցն ամսոյս ընկալաւ ՚ի հին նուիրակէն Վանայ ՚ի Պաղտասար վարդապետէն զթուղթ (զորմէ ասացեալ է ՚ի Սեպտեմբերի Ը. յԺԲ բանին եւ յայլս) ՚ի ձեռն սպասաւորի նորին, որ Իսահակ անուանիւր, որ դարձեալ վերակրկնեալ էր, եւ խնդրեալ էր, զի գրեսցէ առ ինքն գալ ՚ի սուրբ Աթոռս: Եւ սրբազան Վեհըն զթուղթ գրեաց առ նա, զվերջինն տալով նմա զպատասխանի, զի թէ ՚ի սուրբ Աթոռս յօժարութեամբ գալ կամիցի եւ աստ մնալ միաբանութեամբ, ապա զձեռն ՚ի վեր կալցէ իսպառ ՚ի վանորէիցն, որոց անդ տիրէր, եւ միամիտ յայս կողմն գալ ջանասցէ: Իսկ թէ կամիցի ըստ առաջնոյն լինիլ ՚ի գործս սրբոյ Աթոռոյս, եւ յ՚աւարտիլն ի վանսն իւր դառնալ մի եւս աստ գալն մտաբերեսցէ. այլ միամիտ վանիցն իւրոց ծառայեսցէ:

Թուղթ եւս առ Միւշաղբիւրցի Տէր Յովհաննէսն գրեցաւ ՚ի պատասխանի թղթոյն զոր այժմ գրեալ էր. դարձեալ` ըստ այնմ թղթոյ, որ ՚ի Սեպտեմբերի Ը գրեցաւ առ նա. եւ պատուէր վասն ՚ի Բասրայ եղեալ դրամոյն, զի ինքն եւս հոգասցէ գտանել զփօլիցայատու ոք եւ հրաւիրումն ՚ի սուրբ Աթոռս: Որովք ել գրաբեր Սահակն. Հոկտ. Ը: