Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Յառաջնում ամի Հայրապետութեան Տեառն Յակոբայ Կաթողիկոսի, առաքեցեալ ՚ի նոյնոյ, Քանաքեռցի Անանիայ վարդապետին յԱռաջնորդութիւն եւ ՚ի նուիրակութիւն Գիլանու երկրին, նա եւ կողմանցն Թարվիզու: Որոյ ժամանեալ անդ ՚ի վիճակսն իւր, եւ աւարտեալ նախ զԹարվիզու կողմանցն նուիրակութիւն, երթայ ՚ի Գիլան: Եւ ոչ կարացեալ բարւոքապէս վարիլ ընդ նոսին, երբեմն յինքեան խստաբարոյութենէ, եւ երբեմն ՚ի խռովասիրաց ոմանց քսութենէ, վասնորոյ` յառաջնոյ անդ ՚ի միջի նոցին խռովութիւն բազում եւ գլխացաւեցուցիչ վէճ: Ուստի` գրէին բազմիցս առ լուսահոգին զհակառակ միմեանց թուղթս եւ զմահսարս լի գանգատանօք: Եւ նա ամենից գրելոց նոցին գրէր զպատասխանիս, եւ ՚ի խաղաղութիւն յորդորէր, մինչեւ գրեաց եւս առ նոսա, յերկարիլ վիճոյն, զի զհաշիւ Անանիայ վարդապետին տեսեալ` հանցեն ՚ի միջոյ իւրեանց զի գնասցէ` յայլ միւս վիճակս նուիրակութեան իւրոյ ՚ի նուիրակել (որ մինչեւ ցժամանիլ անդ թղթոյն, իւրովի ելեալ անտի եւ թողեալ զգործն նուիրակական դիմեալ էր ՚ի խոր Պարսկաստուն, որոյ ուր գոլն ո'չ է յայտ մինչեւ ցայժմ) սակայն` նոքա ո'չ խաղաղացան, այլ երկարեցաւ ՚ի միջի նոցին վէճն եւ երկճղութիւնն եւ հակառակագրութիւնն: Վասնորոյ` առաքեաց առ նոսա Լուսահոգին զԵզնկայեցի Պետրոս վարդապետն ՚ի նուիրակութիւն եւ յԱռաջնորդութիւն, եւ զի խաղաղացուսցէ զ՚ի միջի նոցին հանապազորդեալն վէճ: Այլ նոքա եւ ո'չ այնո'ւ խաղաղացան: Զի գնացեալ անդ Պետրոս վարդապետին, իբրեւ կամեցեալ էր գիտել` թէ ո՞ իցէ գայթակղութեան պատճառ, եւ ուստի՞ լինի երկարումն վիճոյն, զի ինքն ըստ այնմ արասցէ թերեւս զխաղաղութիւն, յա'յնժամ պատճառ բնաւից գայթակղութեանցն գտեալ էր գլխաւորապէս Տէր Աբրահամ Քահանայն ոմն, որ նշանաւոր էր ՚ի տեղւոջն, եւ համախոհ նմին Նաւասարդ ոմն, որ յառաջ ՚ի սուրբ Աթոռս եկեալ գանգատ զԱնանիայ վարդապետէն արդարացոյց զկողմն իւրեանց, եւ ըստ ինքեանց կամաց զթուղթս առեալ ՚ի Սրբոյ Աթոռոյս դարձաւ: Եւ օժանդակ սոցին Ազարիայ ոմն, որ էր եղբօր որդի Անանիայ վարդապետին, որ յուդայապէս զվարդապետն իւր թողեալ` չարեացն կամաց հետեւեալ էր ՚ի պարտաւորել զնա: Ո'ւստի` մինչ յանդիմանեալ էր զնոսա, եւ կամեցեալ զերկուութիւնն ՚ի մի համոզել, սկսեալ էին խռովարկուքն եւ ընդ նմա վարիլ խոչութեամբ: Վասնորոյ գրէր քանիցս Պետրոս վարդապետն գանգատ զնոցանէ եւ խնդրէր վասն նոցա զպատիժ եւ ժողովուրդքն եւս զնոյնս գրէին, այլ զներումն խնդրէին նոցին, յանձն առնլով խաղաղանալ: Եւ այսք թուղթք ժամանէին ՚ի սուրբ Աթոռս յետ վախճանի Յակոբայ Կաթուղիկոսին եւ յառաջնում ամի Հայրապետութեան սրբազան Վեհիս մերոյ: Յորում միջոցի դիպեցաւ մեզ լինիլ ՚ի յԻւչքիլիսայ (որպէս ՚ի սկզբան անդ ասացեալ եմք): Ուր ընկալաւ սրբազան Վեհըն զառաջինն վերոասացեալ թղթոցս` ՚ի ձեռն աֆթանդիլ անուամբ ծեր հայոյ ումեմն Թիֆլիզեցւոյ, զոր անդէն վարձեալ առ սրբազան Վեհըն յղեալ էին, որ եկեալ էր ընդ Ջուղայու Քեալանթար Սարգիս Աղային: Քանզի առաքեցեալ նա ՚ի Քեարիմ խանէն ՚ի Գիլան նստիլ անդ ժամանակ ինչ վէքիլութեամբ, մինչ վերադառնայր անդրէն առ Քեարիմ խանն ՚ի կողմանս Թարվիզու, աւթանդիլն զհետ եկն նորա մինչեւ ց՚անդ, եւ անտի դիպեցաւ, զի յղեաց Քեարիմ խանն զՔեալանթարն առ Բայազտոյ փաշայն, զի խնդրեսցէ ՚ի նմանէ զ՚անդէն պանդխտեալ ժողովուրդսն երկրացս մերոց: Եկն եւ աֆթանդիլն ընդ նմա: Եւ յորժամ եկն Քեալանթարն ՚ի յԻւչքիլիսայն ՚ի հանդիպումն սրբազան Վեհին, մատոյց աֆթանդիլն զվերոյ ասացեալ թուղթսն սրբազան Վեհին: Վասնորոյ` եւ Քեալանթարն զի էր աղաչեցեալ անդ ՚ի Գիլան ՚ի Տէր Աբրահամէն, բազումս աղերսեաց սրբազան Վեհին գրել նմա զներումն: Եւ սրբազան Վեհին ՚ի պատիւ փառաւոր իշխանին նայելով` գրեաց նմա յայնժամ զներումն, զգուշացուցանելով` զի թէ յայսմ հետէ ոչ կացցէ ՚ի բաց յարարմանց անտի իւրոց, զպատիժս ընկալնլոց է մեծապէս: Այլ զի' գրեալ էր սրբազան Վեհըն ՚ի յօծանիլն իւր թուղթս օրհնութեան առ ժողովուրդսն Գիլանու, ՚ի ձեռն Ղունկիանոս վարդապետին զոր առաքէր արզայիւ ՚ի հանդիպումն Քեարիմ խանին ՚ի յՈրմի, զի անտի յղեսցէ առ նոսա գնացողիւք, եւ զայնմանէ կարծիք էր թէ չիցէ առ նոսա հասեալ: Վասնորոյ գրեաց սրբազան Վեհն միւսանգամ եւս զկոնդակ օրհնութեան առ նոսա, եւ առ Պետրոս վարդապետն եւս զթուղթ, եւ ՚ի ձեռն նոյնոյ գրաբեր աֆթանդիլի յղեաց առ նոսա: Այս ՚ի յՕգոստոսի ամսեանն եղեւ: Իսկ յորժամ լրացուցաք զանցեալ ամն, զՌՄԺԲ թիւն եւ մտաք ՚ի Յունուար ամիսն, ժամանեաց դարձեալ առ սրբազան Վեհըս մեր թուղթ ՚ի Պետրոս վարդապետէն ՚ի Յունուարի ամսոյ ԻԸ: Բանիւ թէ` ոչ եհաս առ մեզ թուղթ մի ՚ի սրբոյ Աթոռոյդ երբէք, թէ մեք բազմիցս գրեցաք: Ո'ւստի` մնացեալ էր անդ Պետրոս վարդապետն մինչեւ ցժամանումն առ նա թղթոյ իրիք ՚ի մէնջ` գործախափան: Վասնորոյ սրբազան Վեհըն զկարծիս էառ թէ գուցէ աֆթանդիլն ծածկեալ իցէ զվերոյ ասացեալ երկիցս գրեալ օրհնութեան թուղթսն, զի զառաջինն եւս էր յանձնեալ նմա Ղունկիանոս վարդապետն ՚ի բանակի Քեարիմ խանին, զի նա յղեսցէ առ ժողովուրդսն Գիլանու: Ուստի գրեաց միւսանգամ առ նոսա զթուղթս, որք են այսոքիկ:

Թուղթ առ հասարակ ժողովուրդսն յանդիմանութիւն` վասն հանապազորդեալ վիճոյն առ նոսա, եւ անէծս այնպիսեացն, որք թերեւս ծածկեալ իցեն զթուղթսն: Եւ հարկ` զի հետեւեսցին եւ գտանիցեն եւ գրեսցեն մեզ:

Ըստ այսմ, գրեցան նաեւ.

Թուղթ առ Պետրոս վարդապետն, եւ պատուէր` զի աւարտեալ զգործն փութով ՚ի սուրբ Աթոռս դիմեսցէ:

Թուղթ առ Խան Պետրոս Աղայն ըստ սմին:

Թուղթ առ Եսայի Իւզբաշին եւս ըստ սմին:

Մեղադրական թուղթ առ Տէր Աբրահամն վասն բազմաց նորին ընդդիմաբար արարմանց, որոց աղագաւ գրեալ էաք յառաջ զներումն եւ այժմ յիշեցոյց վերստին թղթոցն անյայտութիւն, զի զնմանէ եղեւ կարծիք, թէ ըստ աֆթանդլին ծածկեալ իցեն. եւ հարկ նմա, զի ՚ի սուրբ Աթոռս եկեալ ընկալցի զներումն:

Զայս թուղթքս ՚ի ձեռն Գալուստ անուամբ տղայի ումեմն յղեցաք, որ աստ թուանկչի էր Սրբոյ Աթոռոյս, ՚ի Փետրվարի ամսոյ երրորդում աւուր դարձեալ:

Դարձեալ ՚ի սոյն աւուր

Թուղթ գրեցաւ առ Մկրտիչ Աղայն` որ էր ՚ի դրան Կարսայ փաշային, որ յառաջ քան զայս եկեալ ՚ի Սուրբ Աթոռս յուխտ, ծանեաւ զպակասութիւն ցորենոյն եւ յանձն էառ գնել ՚ի Կարս աժան գնով որչափ եւ իցէ մեզ պիտոյ եւ քիրայով ՚ի սուրբ Աթոռս յղել (որոց զխարճսն նուիրակն տեսանելոց էր անդէն), որ եւ յղեաց երկիցս ուղտիւք զցորեան: Ուստի` գրեցաւ նմա օրհնութիւն եւ շնորհակալութիւն եւ յղեցաւ ՚ի ձեռն բերողացն ցորենոյ:

Դարձեալ ՚ի սոյն աւուր

Զի ընկալաք յառաջքան զայս զթուղթ ՚ի վանայ նուիրակ Պաղտասար վարդապետէն ՚ի Յուվարի ամսոյ Լ, ՚ի ձեռն երկուց փայեկաց, ուստի գրեաց սրբազան Վեհըն առ նա զթուղթ պատասխանի գրելոց նորին, նախապէս վասն Քարահատից, զի զերկուս լաւ վարպետս յղեսցէ վասն շինութեան Պարսպի սրբոյ Աթոռոյս: Եւ վասն Բարդուղիմէոսի Առաքելոյ վանից Առաջնորդ Ստեփաննոս վարդապետին, թէ որպէս արգելեաց զնա աստ, եւ զինչ պայմանս գրեաց ցիշխանս եւ ՚ի ժողովուրդս վիճակի նորին: (զորմէ ահա ՚ի վերդ երկարապէս ասացաք) Եւ վասն բաղիշեցի Կարապետ վարդապետին, թէ որպէս եկեալ զներումն ընկալաւ յանցանացն, եւ առեալ վերստին զԱռաջնորդութիւնն իւր դարձաւ (որպէս ցուցաք ՚ի պատմութեան անցելոյ ամին ՚ի Նոյեմբերի ԺԷ): Եւ վասն պարտուցն նորին, զոր պայմանեաց մեզ ՚ի Բայազիտ տալ եւ ոչ ետ: Եւ ապա յանդիմանութիւն յոլով ինքեան, վասն կարի յամիլոյն եւ, հարկ` զի մի եւս յամեսցի: Զոր ՚ի ձեռն իւրոց յղեալ փայեկացն յղեցաք առ նա, ՚ի Փետրվարի Գ ումն: Օրինակ սորին տեսցի ՚ի մեծ տետրոջն ՚ի թղթահամարն ՃՀԶ:

Յղեալ էր դերձեալ Մկրտիչ Աղայն ՚ի Կարսայ ուղտիւք զցորեան ՚ի սուրբ Աթոռս, ըստ պայմանագրելոյն (որպէս ասացաք ՚ի վեր այդր): Ուստի եւ սրբազան Վեհըն գրեաց զթուղթ օրհնութեան եւ շնորհակալութեան վասն այսր առ նա: Զթուղթ մի եւս առ Պետրոս Աղայն, թուղթ եւս առ Պարոն Սամուէլն, որք եւս օրհնութիւն եւ շնորհակալութիւն: Որք յղեցան ՚ի Փետրվարի ԺԳ.