Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Քանեօք ամօք յառաջ քան զայս, ելեալ ապստամբութեամբ յիշխանութենէ Փանահ խանին ՚ի յերկրէն Տուզախու հզօր եւ քաջ իշխանացն Մէլիք Իւսուֆին եւ Մէլիք Ադամին, գնացեալ բնակեցան ՚ի Գեանճայ, յիշխանութեան Շահվէրտի խանին: Իսկ յորժամ Քեարիմխանն եկեալ տիրեաց բոլոր Ատրպատականաց (զորմէ ասացեալ է ՚ի պատմութեան ՌՄԺԳ ամին ՚ի Փետր. ԻԴ), տարաւ ընդ ինքեան ՚ի յԱրաղաստան զբազում մեծամեծ խանորայս ՚ի յԱտրպատական երկրէս, զՖաթալի խանն` զոր եւ եսպան, զկոյր Քեազիմ խանն, Շահպազխանն եւ զայլս, ընդ որոց տարաւ եւ զՓանահ խանն (որ անդէն իւրով մահուամբ մեռաւ եւ գէշ նորին բերաւ առ որդին իւր Իբրահիմ խանն): Եւ յետոյ` որդի նորին բազմիցս անգամ խնդրեաց ՚ի Շահվէրտի խանէն տալ յետս զփախուցեալ ժողովուրդս երկրին իւրոյ եւ զՄէլիքսն եւ նա տալ ո'չ յօժարեցաւ. եւ եղեւ թշնամութիւն ՚ի մէջ նոցա: Իսկ եւ ինքեանք իսկ Մէլիքքն յօժարէին դառնալ, այլ Շահվէրտի խանն ոչ թողոյր: Եւ կարի յոյժ զզուեալ ՚ի նմանէ Մէլիք Իւսուֆին, եթող զտունն եւ զժողովուրդն իւր անդէն յերկիրն Գեաճայու եւ ինքն փախուցեալ գնաց առ Աստուածազօր Արքայն Հերակլ: Եւ Հերակլ Արքայն եւս վասն իրիք պատճառաց զխէթ ինչ ունէր առ Շահվէրտի խանն: Նոյնպէս եւ իշխօղն երկրին Շրուանու Հիւսէին խանն` թշնամացեալ ընդ Շահվէրտի խանին, եկն ՚ի վերայ նորա զօրօք յանցելումս գարնան: Եւ ընդ առաջ ելեալ նմին Շահվէրտի խանին յաղթահարեցաւ ՚ի նմանէ եւ փախեաւ եւ ապա արկեալ զմիջնորդ արար ընդ նմա զհաշտութիւն: Բայց Հիւսէին խանն կրկին անգամ գրգռեալ յարեաւ միւսանգամ եւս ՚ի վերայ Շահվէրտի խանին ՚ի պատերազմ եւ որդի Փանահ խանին եւս ել զօրօք յօգնութիւն նմին: Առաքեաց եւ Արքայն Հերակլ զՄէլիք Իւսուֆն, տուեալ նմա զղազախեցի զօրս եւ զոմն ՚ի ծառայից իւրոց պատուաւորաց Իւանէ անուամբ եդեալ ընդ նմա: Եւ յայսմ միջոցի, Շամշատին կոչեցեալ ազգն տաճկաց, որք ընդ մէջ կան Գեանճայու եւ Ղազախու եւ են ընդ իշխանութեամբ Գեանճայու խանին, ապստամբեալք ՚ի Շահվէրտի խանէն, եղեն ընդ իշխանութեամբ Հերակլ Արքային: Իսկ Շահվէրտի խանն ՚ի պաշարիլն յերից դիմաց յարձակեալ զօրացն, ՚ի տարակոյսս անկեալ զհնարս հայթայթէր եւ վաղվաղակի ձգեալ զձեռս իւր ՚ի Ճարեցի լազգիսն, բազում կաշառաց խոստմամբ կոչեաց զբազումս ՚ի նոցանէ յօգնութիւն իւր: Նոյնպէս եւ յամենայն խանորէից կողմանցս այսոցիկ խնդրեաց զօգնութիւն եւ ո'չ ոք ետ. բայց ՚ի յիմարացելոյ խանէս մերմէ, որ վասն բարեկամութեանն որ ընդ նմա, առաքեաց յօգնութիւն նմին զզօրս ինչ: Իսկ ՚ի մերձիլ խմբման պատերազմին, դարձեալ իւրով կախարդական հնարիւք արար Շահվէրտի խանն զխաղաղութիւն զՀիւսէին խանին եւ դարձոյց ինքենէ եւ ապա աղաչեալ եւ զԻբրահիմ խանն` ընդ նմա եւս հաշտեցաւ եւ դարձոյց յետս: Եւ զայս լուեալ Մէլիք Իւսուֆին եւ զօրավարին Իւանէի, որք տակաւին գոյին ՚ի Շամշատին, դադարեցան եւ նոքա անդէն եւ գրեցին առ Հերակլ Արքայն, թէ որպէս կամիցի այնպէս արասցեն: Եւ աստանօր ցուցցուք զպտուղն բարեկամութեան, զոր եցոյց Շահվէրտի խանն բարեկամին իւրոյ մերոյ խանին եւ երկրիս: Քանզի ՚ի խաղաղանալ պատերազմին, զլազկիսն զորս ածեալ էր յօգնութիւն իւր, ո'չ ըստ որում խոստացեալն էր շահեաց եւ նոքա իբրեւ խռովիլ սկսան, ապա առ ՚ի շահել զնոսա, ետ նոցա զԽ արս յառաջնորդութիւն եւ ուղղեաց զերասանակն նոցին յերկիրս մեր գալ եւ աւարել: Եւ ՚ի թքանիլոյ կսկծանաց, հռչակեաց թէ ՚ի Նախիջեւան յղեմ, այլ որք ածէինն զնոսա, ընդ ճանապարհ երկրիս մերոյ ածէին, որով ՚ի Նախիջեւան ոչ լինի գնալ: Եւ յառաջ քան զյղելն զնոսա ՚ի յայսկոյս, գրեաց առ խանն մեր թէ` ԵՌ լազկիք ելեալք են, պատրաստութեամբ մնայ: Բայց լազկիքն Է կամ ԸՃ հազիւ թէ լինէին, այլ նա այսու դիտմամբ գրեաց, զի ահաբեկեալք մի կարասցեն ընդ առաջ ելանել նոցին, որք ոչ իսկ կարօղ էին: Եւ զզօրսն զորս խնդրեալ աստի տարաւ յօգնութիւն իւր, արգել անդ առ ինքն եւ զլազկիսն յղեաց յայսկոյս: Այլ խանն մեր ՚ի լսելն զհամբաւս զայս, ժողովեաց ըստ սովորութեանն զամենայն երկիրս ՚ի շրջակայս բերդին: Գրեալ էին եւ ՚ի Թիֆլիզու առ խանն եւ առ սրբազան Վեհըն զելն լէկզեացն ստուգիւ եւ զդիտումն նոցին աստ յատկապէս գոլոյ: Վասնորոյ եւ սրբազան Վեհըն վասն անկատարուն գոլոյ տակաւին սրբոյ Աթոռոյս պարսպին զոր շինեցուցանէր, գնաց յԵրեւան եւ զծերագոյնս եւ զմանկագոյնս եւ զանկարս միաբանիցն եւս ետ տանել անդ եւ վարձեալ զյոլով թուանկակիրս եւ ՚ի խանէն եւս առեալ զբազում հայ թուանկչիս, եդ ՚ի սբ. Աթոռոջս ՚ի պահպանութիւն: Եւ յայսոսիկ աւուրս ազգ ոմն տաճկաց զոր Քեօլանի կոչէին, ապստամբեալք ՚ի խանէն մերմէ ելին յերկրէս գնալ ՚ի Տուզախ յիշխանութիւն որդւոյ Փանահ խանին: Եւ հասեալ նոցին յափն ծովուն Գեղամայ ՚ի հարաւոյ կուսէ յայսկոյս Վարդենիս գեղջն, պատահեալ էին լէկզեացն որք գային աւարել զերկիրս մեր: Եւ ընդհարեալք միմեանց սաստիկ մարտիւ, բազում կոտորածք յերկուց կողմանցն լինէին: Իսկ Քեօլանեցոցն լինելով յառաջագոյն անպատրաստ, յետ բազմաց քաջամարտութեանց եւ արիութեանց, ընդ որս ափուշ մնային լազկիքն, վերջապէս յաղթահարեցան ՚ի լազկեացն եւ աւարեցան եւ գերեցան եւ յոլովք ՚ի գլխաւորաց նոցին անդէն կոտորեցան: Էին ընդ նոսին եւ Ի տուն հայք գոլով բնիկ երկրական նոցին ՚ի Քեօլանւոյ: Եւ առեալ լազկեացն զամենայն աւար նոցին եւ զգերին, դիմեցին ուղիղ երթալ անցանել յերկիրն իւրեանց: Իսկ երկուք ոմանք ՚ի գլխաւորաց Քեօլանեցոցն, Չրաղ եւ Աթա անուամբ փախուցեալք գնացին առ Շահվէրտի խանն եւ լալով աղաչէին զնա ելանել ընդ առաջ լէկզեացն եւ թափել զգերին իւրեանց. իսկ նորա ոչ ունելով զդիտումն թափելոյ, զայլեւայլս էր պատասխանեալ նոցա: Ապա անճարակ եղեալ նոցին, դիմեցին ՚ի Շամշատին առ Մէլիք Իւսիւֆն, որ նստէր անդ հանդերձ Իւանէ ծառայիւ Հերակլայ Արքային եւ առ Ալլահվէրտի սուլթանն Շամշատնի եւ աղաչեցին զնոսա թափել զգերին իւրեանց: Եւ լուեալ նոցին աղերսանաց քաջին Մէլիք Իւսիւֆայ, ժողովեաց ՚ի վերայ իւր զամենայն քաջամարտիկս Շամշատնին, հանդերձ զօրօքն եւ Իւանէիւն որ ընդ իւր, առնոյր ընդ իւր նաեւ զԱլլահվէրտի սուլթանն Շամշատնաց եւ դիմէր մեծաւ զօրութեամբ ՚ի վերայ լազկեացն: Եւ մերձ Գեատաբակ կոչեցեալ գեղջն, ընդ բացուիլ լուսոյ առաւօտուն մինչ լազկիքն զնամազն իւրեանց առնէին, մերկացեալք ՚ի զինուց եւ ամենայնիւ անպատրաստք անկանէր ՚ի վերայ նոցա եւ սաստիկ կոտորածս արարեալ ՚ի նոցանէ եւ զբազումս վիրաւորեալ փախուցանէր զնոսա եւ զամենայն գերին եւ զաւարն թափէր եւ զյոլով ձիս եւ զէնս ՚ի լէկզեացն ընկենոյր: Եւ լազկիքն ունայն յամենայնէ փախուցեալ անցանէին ընդ Կուր գետն եւ յերկիրն իւրեանց դիմէին: Իսկ Շահվէրտի խանն առաքէր արս զկնի փախստէիցն դառնալ առ ինքն, զի կամէր շահել զնոսա, այլ նոքա ոչ անսացեալ նմին, զկուրծս բախելով գնացին, թէ դու եղեր չարեացս պատճառ որք մեզ հասին եւ մեք զայս ո'չ եմք թողլոց քեզ: Իսկ բազումք ՚ի փախստականացն եւ ՚ի վիրաւորացն լէկզեաց դիմեցին ՚ի Գեանճայ եւ Շահվէրտի խանն ընկալեալ զնոսա եցոյց նոցա զմարդասիրութիւնս, զի տուեալ նոցա զհանդերձս, զէնս եւ զձիս ուղեւորեաց եւ ՚ի վերայ վիրաւորացն կարգեաց բժիշկս ողջացուցանել զնոսա: Եւ պնդեցան զկնի փախստէից լէկզեացն բազումք ՚ի Գեանճեցոցն, ձգել ՚ի նոցանէ զձիս եւ զայլ ինչ եւ Շահվէրտի խանն առաքեալ զկնի նոցա արս դարձուցանէր սաստիկ բրածեծիւ, գանէր զբազումս եւ զոմանց զունչս եւ զականջս հատանէր, վասն խաթեր լէզկեացն: Եւ յայսմ իրագործութեան յոյժ ատելի եղեւ պիղծ Շահվէրտի խանն յաչս ամենից, թէ իւրոց երկրականաց եւ թէ այլոց եւ ո'չ ոք էր այնուհետեւ նմա բարեկամ. բաց ՚ի յիմարացեալ խանէս մերմէ: Եւ վասն այսց եղելութեանց, երիցս եւ չորիցս անգամ գրեցան թուղթք ՚ի Ղազախ, առ Ղիասբէկն եւ առ Մանուէլ վարդապետն եւ առ այլս եւ ՚ի նոցանէ եւս եկին պատասխանիք սրբազան Վեհին, որք փոյթ ընդ փոյթ զօրստօրէական եղելութիւնսն գրէին եւ ծանուցանէին: Գրեաց եւս ՚ի յԵրեւանու զթուղթ մի ՚ի Թիֆլիզ առ պ. Աղալօն, վասն այսց բանից եւ վասն քարահատաց, զի թէ գտանիցին անդ, յղեսցէ զերկուս կամ զերիս ՚ի նոցանէ ՚ի սուրբ Աթոռս վասն պարսպաշինութեան, որ անդուստ ՚ի ձեռն Ղազախեցոց յղեցաւ: Իսկ եւ առ Մէլիք Իւսիւֆն գրեաց սրբազան Վեհըն զօրհնութեան թուղթ եւ մէհտար Իւանւոյն որ ընդ նմա, որ յղեցաւ ՚ի սրբոյ Աթոռոյս Յուլիս Լ: