ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԻՆ ՎԱՆՔԵՐ ԵՒ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐ ՍՈՒՐԲ ԵՐԿՐԻՆ ՄԷՋ

Հեղինակ
ԱՂԱՒՆՈՒՆԻ ՄԿՐՏԻՉ  

Բաժին
Հայագիտութիւն  Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Աշխարհագրութիւն  Պատմագրութիւն  
Դիտել
«Գլխադիր» եւ «Տեառնեղբայր» կրկին Ս. Յակոբներու յիշատակին վաղնջական ժամանակներէն կառուցուած է Սիոնի լերան վրայ հռչականուն Հայոց վանքը, որ ունեցած է իր յատուկ միաբանութիւնը, եւ ունի իր ուրոյն պատմութիւնը: Աւանդութիւն, յիշատակարններ, արքունի հրովարտակներ, արձանագրութիւններ եւ պաշտօնական գրութեանց ամբողջութիւն մը, անհերքելի կերպով կ’ապացուցանեն նոյն մենաստանին հայկակկան սեպհականութիւնը: Երուսաղէմի Հայ միաբանութիւնը Սիոնի բարձունքին վրայ կառուցած այդ պանծալի հաստատութենէն զատ, ունեցած է ուրիշ վանք մըն ալ, յանուն Ս. Տեառնեղբօր, Յովսափատի Ձորին մէջ: Անոր հետքը թէեւ չկայ հիմակ, բայց պատմական փաստեր եւ յիշատակարաններ կը վկայեն թէ նախնի դարերու հայ բարեպաշտութիւնը չէ գոհացած Սիոնի Ս. Տեառնեղբօր միակ վկայարանով, այլ անոր նահատակութեան տեղւոյն վրայ կամ մօտը ջերմեռանդօրէն փափաքած է, շատ կանուխէն, հաստատել ուրշ վանք մըն ալ «Ս. Տեառնեղբայր» անունով:
       Եկեղեցական պատմութենէն գիտենք թէ Տեառնեղբայրը երկար ժամանակ Երուսաղէմի եկեղեցւոյն եպիսկոպոսապետն էր, ու անոր Աթոռը, իբր խորհրդանշան քրիստոնէական նուիրապետութեան, մեր Ս. Յակոբայ եկեղեցւոյն մէջ կը մնար. գիտենք նաեւ թէ Տեառնեղբայրը նահատակուած է Տաճարին մօտ տեղ մը. վասն զի այն ժամանակի քրիստոնէական կրօնի ընդդիմադիրները ուզեցին փակել բերանը Քրիստոսի այդ անձնուէր Առաքելոյն, բայց ան իր ձայնը լսելի կ’ընէր Տաճարին աշտարակէն, եւ ճշմարտութեան հակառակորդները կատաղութեան նոպայէ մը բռնուած` աշտարակէն վար գլորեցին Տեառնեղբայրը. եւ երբ ան կ’աղօթէր իր թշնամեաց համար, անոնացմէ մին տոփանով զարկաւ Սուրբի գլխին, ու ան նահատակուեցաւ ի սէր Քրիստոսի: Եւսեբիոս` Հիգեսիպպոսէն եւ Կղեմէսէն առնելով, մանրամասն կը պատմէ անոր նահատակութեան պարագաներըու կը գրէ. «այսպէս վկայեաց նա, եւ թաղեցին զնա անդէն ի տեղւոջն. եւ մինչեւ ցայսօր ժամանակի շիրիմ նորա կայ առ կողմն տաճարին» (Եկեղեց. պատմ. Դպր. Բ., էջ 125-130): Այս վկայութիւնը բացորոշ կերպով կը հաստատէ տիրող աւանդութիւնը Ս. Տեառնեղբօր գերեզմանին նկատմամբ: Դ. դարուն, Կիւրեղ երուսաղէմացիին օրով, Տեառնեղբօր նշխարները գտնուած եւ Սիոն փոխադրուած են, մեր այժմու Ս. Յակոբայ եկեղեցւոյն տեղը, ինչպէս կը վկայեն աւանդութիւնք եւ վկայաբանութիւնք: Բայց ամէնէն որոշ վկայութիւնը կու տայ Շարթրը քաղաքին (Փարիզի մօտ) մատենադարանին մէջ գտնուած եւ յունարէնէ լատիներէն թագրմանուած Ժ. դարու ձեռագիր մը, զոր Պոլլանտեանք հրատարակած են 1889ին (Revue Biblique, 1919. էջ 480-499): Այդ ձեռագրին համեմատ Դ. դարուն Ս. Տեառնեղբօր գերեզմանին վրայ կը շինուի վկայրան մը եւ նշխարներէն մաս մը կը փոխադրուի այդ նորակերտ վկայարանը:
       Նոյն թուականին, յայտնի է թէ քրիստոնէական եկեղեցւոյ մէջ տակաւին մուտ գործած չէր խտրականութեան ոգին. բոլոր քրիստոնեաները, «մի հօտ եւ մի հովիւ», առ հասարակ ջերմեռանդութեամբ կը յաճախէին տնօրինական Ս. Տեղեր. պաշտամունքներ կը կատարաէին միասնաբար: Որոշ թուականէ մը յետոյ է որ` Երուսաղէմի մէջ, իւրաքանչիւր ժողովուրդ կ’ունենայ իրեն սեպհական ուխտատեղիները եւ վանքերը: Մեր ձեռքը գտնուած յիշատակարաններ կը վկայեն թէ Է. դարուն, Յովսափատի Ս. Տեառնեղբօր վանքը Հայոց սեպհականութիւնն էր: Անաստա հայ վարդապետի կազմած ցանկին մէջ, գուցէ Պաղեստինագէտները առարկելի մասեր մատնանշեն, սակայն ան իր հիմքին մէջ իրականութենէ դուրս չի կրնար նկատուիլ: Երուսաղէմի եւ շրջակայինց մէջ երեւան եկած հայկակակն արձանագրութիւններ, մոզայիքներ եւ աւերեալ հայվանքերու հատակոտոր յիշատակարանները յոյս կը ներշնչեն թէ որ մը թերեւս կարելի ըլլա յ վերականգնել Անաստաս վրդ. ի վանօրէից ցուցակը` իր գլխաւոր գիծերուն մէջ :
       Գիտունները Կեդրոնի Ձորին մէջ «Գերեզման Ս. Յակոբայ» անուամբ ճանչցուած յիշատակարանի մասին տարբեր բացատրութիւններ կու տան: Ան բոլորովին տարբեր է Յովսափատի Ս. Տեառնեղբօր վկայարանէն: Նոյն յիշատակարանին ճակատը փորձուած է ժայռին մէջ. ծոփորի մը (frise) հետ կառուցուած է չորս փոքր սիւներով, եւ ունի անդաստակ մը. որ կը տանի դէպի գերեզմանական չորս սենեակներ` որոնց իւրաքանչիւրը կը բովանդակէ բազմաթիւ խուցեր: Այս գերեզմանին Ս. Յակոբ անունը տրուած է աւանդութեան մը համաձայն, որպէս թէ Առաքեալը հոն ապաստանած էր Քրիստոսի չարչարանց ժամանակ եւ հոն թաղուած էր իր մարտիրոսութենէ վերջ: Յիշատակարանը ծածկուած է եբրայական արձանագրութիւններով: Վերջնոցս մէջ գտնուած աւելի հին արձանագրութիւն մը քովթարի մը (architrave) վրայ քանդակուած` ցոյց կու տայ թէ այս գերեզմանը Պէնի—Հէզիրներու (Beni-Hésir) քահանայապետական ընտանիքի մը ութը անդամոց կը վերաբերի: Իսլամները այս գերեզմանը կը կոչեն Տիվանը— Ֆարաւոն (Տե'ս Dict. de la Bible, P. Vigourox ի, բառն Tombeau):
       Յովսափատի Ս. Տեառնեղբայրը հետեւեալ կերպով կը յիշուի նոյն Անաստաս վարդապետի ցուցակին մէջ. «Սահառունեաց վանքըն, զոր Քարուվանք կոչեն, որ Տեառնեղբօրն է, զոր ընկալաւ վէմն»: Որո՞նք են Սահառունիք. - Սահառունիք կը նկատուին հայ նախարարութիւններէն մին, որուն ծագումը շատ յայտնի չէ:
       Ան Ս. Սահակի գահնամակին մէջ ԻԵ. կարգն ունի: Չորրորդ դարէն սկսեալ պատմական դեր մը ունեցած են Սահառունիք: Իրենց բնակութիւնը կը թուի ըլլալ Շիրակի մէջ: Մուշկ, Բատ եւ Կարէն Սահառունիք կը յիշատակուին պատմութեան մէջ: Իսկ Է. դարուն, Դաւիթ Սահառունին շինած է Մրենի հոյակապ եկեղեցին Շիրակի մէջ. եւ ան յիշատակներ ունեցած է շատ հեռի տեղեր` որ չեն յիշատակուիր, նոյն իսկ Աղթամարի մէջ, ըստ Ալիշանի (Շիրակ, էջ 140): Սահառունեաց մասին կարելի է փոքր ի շատէ ծանօթութիւններ քաղել Ալիշանի Շիրակէն (էջ 141-142): Անհաւանական չեմ նկատեր Դաւիթ Սահառունիի վերագրել Յովսափատի Ս. Տեառնեղբօր վանքի վերաշինութիւնը, քանի որ ան կործանուած կրնար ըլլալ 614ի Պարսիկ արշաւանքներու ընթացքին: Թ— ԺԲ. դարուն կը յիշուի նոյն վանքը նոյն իսկ օտարներէն: Արաբ մատենագիր մը, Մուգատարի 985ին կը գրէ թէ` Յովսափատը ծաղկեալ ուխտատեղի մըն էր, պարտեզներով, այգիներով ու զարդարուած եկեղեցիներով, եւ կը յարէ թէ ճգնասուն վանականներ, ինչպէս Հայեր, Յոյներ եւ Ասորիներ խուրեցու մէջ կը բնակէին եւ կը շէնցնէին Սելովամի արաբ գիւղակին ստորոտը (Revue Biblique, 1919. էջ 493-495): Այս վանքը ԺԲ. դարուն, Սալահէտտինի եւ անոր յաջորդներուն արշաւանքներուն հետեւանքով որչափ ալ կարծանուած նկատենք, բայց քանի որ ունիննք յիշատակարաններ, որ բացայայտօրէն կը յիշեն այս վանքին գոյութիւնը մինչեւ ԺԵ. դար, կը տարուինք մտածել թէ Հայ միաբանութիւնը կարողացած է նոյն արշաւանքներէն վերջ վերաշինել Ս. Տեառնեղբօր վանքը: Օտարներէն Ալլիտիոս, Վատիկանի մատենադարանապետը (1669), իր Երուսաղէմի պատմութեան գրքին մէջ («Վարք Սրբոց» Հ. Մկրտիչ Աւգերեանի, Հտ. 10. էջ 257) կը գրէ. «Ոչ կարի հեռի է ի Ձորոյն Յովսափատայ վանքն Սրբոյն Յակոբայ աստուածեղբօր` բնակեալն ի Հայոց»: Մեր Ս. Յակոբայ մատենադարանին (Թ. 1130) անթուական ձեռագիր «Աղօթագրքի» մը մէջ, Մարկոս գրիչ հայ ուխտատեղիներու ընդօրինակեալ ցուցակի մը մէջ, Յովսափատի վանքերու շարքին կը յիշէ Ս. Տեառնեղբօր վանքը, ըսելով. «Եւ եկեղեցի մի Յակոբայ առաքելոյն, որ եղեւ քարկոծեալ ի տաճարն». բայց ամէնէն բացայայտ վկայութիւնը կը գտնենք Ղալաթիոյ (Կ. Պոլիս) Ս. Լուսաւորիչ եկեղեցւոյ գրչագիր «Գանձարան»ի մը յիշատակարանին մէջ, զոր ընդօրինա կած է Ղ. վրդ. Փիրղալէմեան — «Եւ արդ գրեցաւ սա ի սուրբ քաղաքիս Երուսաղէմ, ընդ հովանեաւ Յարութեանս Քրիստոս Աստուածոյ մերոյ. եւ Գողգոթայի եւ Սուրբ Սարգսի զօրավարին, եւ Սուրբ Առաքելոցս եւ Հրեշտակապետացս, եւ Սուրբ Փրկչին, եւ Սուրբ Ծննդեանն, եւ Սուրբ Աստուածածնին, եւ Սուրբ Համբարձմանն եւ Սուրբ Տեառնեղբօր, եւ Սուրբ Լեռնակողմանն, եւ այլ ամենայն Տնօրինականացս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ: Ի կաթուղիկոսութեան Հայոց Տեառն Կարապետի, եւ յեպիսկոպոսութեան սուրբ քաղաքիս Երուսաղէմայ Տէր Մեսրոպայ եւ Տէր Աբրահամին, եւ այլ ամենայն միաբանիցս Սուրբ Յակոբայ ամէն…: Յիշեցէք … զանարհեստ գրիչս զՆերսէս էրէցս, եւ զծնողսն իմ … Յետկար եւ զՄարթայ …» (Նօտարք Հայոց, էջ 18-19): Ինչպէս կը տեսնուի, յիշատակարանիս գրիչը` Ներսէս երէց իր «Գանձարանին» ընդօրինակութիւնը կը կատարած Երուսաղէմի մէջ եւ կը յիշատակէ իր ժամանակին ազգային ուխտատեղիները, եւ առանց թուականի կը յիշէ իրեն եպիսկոպոսները: Կարապետը` Կիլիկիոյ կաթողիկոսն է (1448—1477), որով նոյն ձեռագիրը ընդօրինակուած կ’ըլլայ 1448էն մինչեւ 1477 երկարող տարիներուն մէջ, եւ Յովսափատի Ս. Տեառնեղբօր վանքն ալ իր գոյութիւնը պահած կ’ըլլայ մինչ եւ այդ թուականը:
       Ուշադրութեամբ կարդալով վերի յիշատակարանի մէջ յիշուած ուխտատեղիները, կը դիտենք որ նախ եւ առաջ կարգաւ նշանակուած են քաղաքին մէջ գտնուածները, եւ ապա քաղաքէն դուրս գտնուած «Ս. Փրկչի, Ս. Ծննդեան, Ս. Աստուածածնի, Ս. Համբարձման եւ Ս. Տեառնեղբօր եւ Ս. Լեռնակողման» վանքերը. արդէն իր կարգին յիշատակուած ըլլալով Սիոնի մեր Ս. Յակոբայ վանքը Լեռնակողման վանքէն յառաջ. առանձինն յիշատակուած Ս. Տեառնեղբօր վանքը, պէտք է ընդունիլ թէ` Քարուվանքն է Յովսափատու Ս. Յակոբայ վանքը, որ այժմ աւերակ է:
       Պատմական այս յիշատակներուն անդր ադարձումը յիշել կու տայ մեզ նախնեաց բարեպաշտական ոգին, որ գիտցած է Ս. Տեղեաց յարգը ճանչնալ եւ անոր բազմապիսի շնորհաց վայելքը ըմբոշխնել. նոյն ոգին կրած է նախ մեր Սարգիս Շնորհալի վարդապետը, որ Յակոբայ Առաքելոյն կաթողիկեայց թղթին մեկնութեան գրքին վերջին յորդորակն մէջ, հետեւեալ կերպրով կ’արտայայտուի. «Եւ ես սակս այնորիկ զԵրուսաղէմ սիրեմ եւ գովեմ եւ երանեմ, զի այսպիսի զանազանութիւնք շնորհացն Աստուծոյ եղեն անդ»:
       Երանի՜ անոր որ կը զգայ ու կը գնահատէ Ս. Տեղեաց մէջ Աստուծոյ շնորհաց զանազանութիւնները եւ կ’արժանաւորի անոնց: