ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԻՆ ՎԱՆՔԵՐ ԵՒ ԵԿԵՂԵՑԻՆԵՐ ՍՈՒՐԲ ԵՐԿՐԻՆ ՄԷՋ

Հեղինակ
ԱՂԱՒՆՈՒՆԻ ՄԿՐՏԻՉ  

Բաժին
Հայագիտութիւն  Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Աշխարհագրութիւն  Պատմագրութիւն  
Դիտել
Բիւզանդիոյ Եւթիմեան պատմութիւնը շատ զրոյցներ կը պարունակէ այս եկեղեցիին շինութեան մասին, զրոյցներ` զոր Ը. դարուն Յովհաննէս Դամասկացին մէջ կը բերէ, եւ պատրիարք Յոբնաղի կ՚ընծայէ մեծագոյն դեր մը այս եկեղեցւոյ հիմնարկութեան մասին: Յոբնաղ յենլով վաղեմի աւանդութիւններուն` կը պատասխանէ Մարկիանոս կայսեր բուռն փափաքին` որով կ՚ուզէր Երուսաղէմէն Պոլիս փոխադրել Ս. Կուսին մարմինը եւ թաղել իր շինած եկեղեցիին մէջ: Յոբնաղի դէմքը ծանօթ է եկեղեցական պատմութեան մէջ. իր ժամանակակիցներէն շատերը հակառակ էին իր դաւանաբանական սկզբունքներուն զոր արտայայտած էր Քաղկեդոնի ժողովին մէջ. նոյն իսկ գահազուրկ ըրին զինքը եւ հալածեցին: Յոբնաղ չի կրնար հիմնադիրը նկատուիլ Գեթսեմանիի Ս. Կուսի Գերեզմանի եկեղեցիին: Որոշ է թէ մինչեւ Ե. դարու կիսուն Ս. Կուսի Գերեզմանի եկեղեցիին: Որոշ է թէ մինչեւ Ե. դարու կիսուսն Ս. Կուսի Գերեզմանին վրայ եկեղեցի չէր շինուած եւ Օգոստոս 15ի տօնին յիշատակութիւնը գոյութիւն չունէր: Վրացերղն սաղիմական Ծիսարան - Տօնացոյցը որոշ կերպով հետեւեալ ծանօթագրութիւնը կու տայ, Օգոստոս 15, Գեթսեմանիի մէջ, Մարկինաոս կայսեր սրբավայրը, յիշատակ Ս. Աստուածածնի: Այս տողերէն պարզօրէն կը հասկցուի թէ Գեթսեմանիի Ս. Կուսի եկեղեցին առաջին անգամ հիմնարկած է Մարկիանոս կայսրը. անոր առատաձեռնութեան արդիւնքն է այս սրբավայրը որ ունէր բիւզանդական ճարտարապետութեան ոճը. նոյն եկեղեցին` Մարկինաոսէն առաջ գոյութիւն չունենալը բացորոշ կերպով յայտնի է: Դ. դարուն լատին ուխտաւորուհին Էթէրիա Երուսաղէմ գտնուելով` Ս. Զատկին ներկայ եղած էր Աւագ Հինգշաբթիի կէս գիշերուան թափօրին, իր Ուղեգրութեան մէջ կը գրէ թէ թափօրը Ձիթենեաց լեռնէն իջնելով կանգ առաւ նախ Հայր մերի եւ յետոյ Քրիստոսի մատնութեան մատուռներուն մէջ, ուր կարդացուեցան պատշաճ ընթերցումներ Աւետարանէն: Էթէրիա բնաւ չի յիշեր Ս. Կուսի Գերեզմանին եկեղեցին: Մարկիանոս մեռած էր 457ին, հետեւաբար աւարտած էր նոյն եկեղեցիին շինութիւնը 453ին. ուստի նոյն շինութենէն շատ վերջն էր որ` 481ին Պետրոս վրացին կ՚այցելէր Երուսաղէմի եկեղեցիները, բայց իր կենսագիրը չի մանրամասներ անոր այս այցելութեան պարագաները: Ե. Դարու այս երկրորդ կիսուն կը կապուի Պաղեստինի մէջ Ս. Կուսի Վերափոխման տօնին հաստատութեան պարագան. նոյն ժամանակաին` տարակոյս չի կայ թէ անապատական Թէոդոսի բացատրութեան եւ վերեւ յիշուած սաղիմական ծիսարանին համաձայն, Ս. Աստուածածնի յիշատակէն հրապուրուած բազմամբոխ ուխտաւորներ Երուսաղէմ կու գային կատարելու համար այս տօնը: Յայտնի ըլլալով Երուսաղէմի ծանօթ Ծիսարանին առանձնական եւ տեղական հանգամանքը, պէտք է խոստովանիլ թէ Օգոստոս 15ի տօնը սաղիմական ծագում ունէր եւ կը վերաբերէր Գեթսեմանիի մէջ Մարկիանոսի շինած եկեղեցիին: Այս թուականը վերջնականապէս ընդունելով Պոլսի մէջ, Մօրիկ կայսեր (582-601) հրովարտակովը պարտադրուեցաւ ուրիշ եկեղեցիներու, որպէս զի նոյն օրը կատարեն Ս. Կուսին Ննջման տօնը (Dormition). ուրեմն որոշապէս յայտին կ՚ըլլայ թէ Ե. դարուն արդէն հիմնուած էր Գեթսեմանիի Ս: Կուսի եկեղեցին:
       Զ. դարու վկայութիւնները որքան այս եկեղեցիին կացութեան, նոյնքան Ս. Կուսին Գերեզմանին գոյութեան մասին շատ յստակ են. այդ վկայութիւնները կը քաղենք Theodosiusի, Breviariusի, Plaisanceի անանունին Ուղեգրութիւններէն, որոնք, ինչպէս նաեւ Ննջումն Ս: Կուսին անուամբ ծանօթ ասորական թարգմանութիւնները, կը հաստատեն թէ Ս. Կոյսը վախճանած է իր գերեզմանին մէջ. կ՚ըսէին նաեւ թէ գերեզմանը կը բականար երեք այրերէ, առաջինը շատ ընդարձակ, ուրկէ կը մտնեէին միջին այրի մը մէջ, որ ունէր շատ փոքր սենեակ մը, որուն արեւելեան կողմը կը գտնուէր կաւէ նստարան մը: Բայց Ննջումն Ս. Կուսին հայերէնը չունի այդ մանրամասնութիւնները եւ որոշապէս կը գրէ թէ Ս. Կոյսը իր տանը մէջ վախճանեցաւ, եւ յետոյ կը յիշէ անոր թաղման եւ վերափոխման պարագաները: Հնագոյն ուղեգիրները կը յայտնեն թէ այն տունը` ուր վախճաներաւ Ս. Կոյսը, Ս. Սիոնն է. ան տեսակ մը կրօնական թանգարանի ձեւ առած էր: Մոտեստոսի եւ Սոփրոնիոսի օրով Ս. Կուսի ննջման աւանդութիւնը աւելի ճոխացած է եւ անով աւելի հաստատուած է Երուսաղէմի աւանդութիւնը: Նոյն թուականներուն Սիոնի մէջ ցոյց կու տային ա'յն վէմը` որուն վրայ տարածուած էր Ս. Կոյսը իր օրհասի պահուն. անոր կարծր խշտեակն ալ հոն բերուած էր ուրիշ տեղէ, եւ Է. դարուն արդէն Արգուլֆ եպս. ին գծած Սիոնի ընդարձակ եկեղեցիին յատակագիծը ցոյց կու տայ ա'յն տեղը ուր Ս. Մարիամ վախճանած էր, եւ թէ նոյն եկեղեցիին իւրաքանչիւր անկիւնը նուիրագործուած էր ո'եւէ յիշատակով մը:
       Գեթսեմանիի Ս. Կուսի այս եկեղեցին Պարսիկները կործանեցին երբ յարձակեցան Պաղեստինի վրայ Է. դարու սկիզբը: Կէս դար Յետոյ, Արգուլֆ եպս. ի Ուղեգրական պատմութիւնը ցոյց կու տայ մեզ թէ եկեղեցին վերաշինուած է, եւ թանկագին տեղեկութիւններ կը հաղորդէ Ս. Կուսի Գերեզմանին եւ վերանյարկ տաճարին յօրինուածքի մասին: Ասորական հին Ժամանակագրութեան մը համաձայն, Մուավիէհ խալիֆան, Երուսաղէմ այցելած ժամանակ, Գողգոթայի մէջ աղօթելէ յետոյ ուխտ ըրած է նաեւ Գեթսեմանիի Ս. Կուսի եկեղեցիին: Ապտուիլ Մէլիքը նպաստաւոր չի գտնոեցաւ: Երբ ան 690ին Մէքքէի տիրանալով` իր զօրապետը` Էլհաճաճ նորոգել սկսաւ Քեապէի նշանաւոր սրբավայրը, մտածեց անոր ղրկել «Ս. Գեթսեմանիի սիւները», բայց Պաղեստինի երեւելի երկու քրիստոնեայ պաշտօնեանր համոզեցին Ապտիլ Մէլիքը եւ խոստացն անոր ղրկել Յուստինիանոս Բ. էն ստացուած սիւները, փոխարէն անոնց` որոնց կը փափաքէր խալիֆան: Թ. դարու սկիզբը այս եկեղեցին տակաւին չէր կործանուած: 808ի Պաղեստինի մէջ կազմուած Commemoratorium de casis Dei անուամբ յիշատակարանին մէջ կը կարդացուի որ Յովսափատի այս եկեղեցիին մէջ կային, բացի վանականներէ, քսան եւ վեց կոյսեր: Նոյն թուականին Եպիփան վանականն ալ կը գրէ թէ Գեթսեմանիի մէջ կը գտնուէին հարիւր կոյսեր, որոնց իր խցիկէն ուղղութիւն կու տար մենակեաց մը` իր պատուհանէն դիտելով: Այս կոյսերուն յատուկ էր Գեթսեմանիի վերնայարկ եկեղեցին` ուր կը պահպանէին Տիրամօր Գերեզմանը: